سىعاناقتا جەراستى جولى بولعان با؟

قىزىلوردا. قازاقپارات - قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانى اۋماعىندا ورىن تەپكەن سىعاناق قالاسى جونىندە ەل اۋزىندا ءتۇرلى دەرەكتەر ايتىلادى.

وسىنداي اڭگىمەنىڭ ءبىرى - كونە شاھاردا جەراستى جولى بولعان با دەگەن ساۋالعا كەلىپ تىرەلەدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

بۇل ساۋال جەرگىلىكتى جۇرتتى دا قىزىقتىرىپ كەلەدى. سىعاناق - قىزىلوردا وبلىسى جاڭاقورعان اۋدانى سۋناقاتا اۋىلى ماڭىندا ورنالاسقان. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، جەراستى جولدارى كەزىندە سىر وڭىرىندەگى ەسكى قالالاردىڭ كوبىسىندە بولعان ەكەن. سىعاناق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە قالانىڭ Х-ХІІ عاسىرلاردان ХV-ХVІІІ عاسىرلار اراسىندا ءومىر سۇرگەندىگى انىقتالعان. ونى جازبا دەرەكتەر دە دالەلدەي تۇسەدى، سەبەبى ⅩⅨ عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان «وپيسانيە كيرگيز- كازاچيح، يلي كيرگيز- كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى ا. ليەۆشين سىعاناق قالاسىن سىردىڭ وڭ جاعالاۋىندا جاتقان قالا دەپ اتاپ وتەدى.

ХVІ عاسىردىڭ باسىندا سىعاناققا جولى ءتۇسىپ، قالانى ءوز كوزىمەن كورگەن فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحانيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا «ەرتەدە بۇل تۇرعىندارى كوپ، كورىكتى قالا بولىپتى. قالادا تىنىشتىق ورناپ، بارلىق قاجەتتى يگىلىكتەر وندىرىلگەن ەكەن. قالا مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى قىستاقتاردىڭ حالقى سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن اينالىستى، جاقىن ماڭايداعى سۋارمالى جەرلەردە باۋ باقشا جانە باقشا داقىلدارى ءوسىرىلدى، ءداندى داقىلدار ەگىلەتىن سۋارمالى جانە ءتالىمدى جەرلەر ودان الىس ورنالاستىرىلدى»، - دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ءازىلحان تاجەكەيەۆ.

سىعاناقتا جەر استى جولى بولۋى مۇمكىن بە؟ دەگەنمەن بۇل جايىندا ونى زەرتتەگەن عالىمدار ەڭبەگىندە كورسەتىلمەگەن. ءا. تاجەكەيەۆ سول سەبەپتى بۇل جونىندە ناقتى تۇجىرىم جاساۋ ەرتەرەك ەكەنىن ايتادى.

جەراستى جولى جونىندە جەرگىلىكتى تۇرعىندار نە دەيدى؟ وسى ايماقتا قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا قىزمەت ەتكەن ارداگەر ءمادي مىرزاحمەتوۆ كەزىندە ءوزى كورگەن كورىنىستەر جايىندا بايانداپ بەردى.

«كەزىندە شيەلى اۋدانىنا قاراستى ەڭبەكشى اۋىلىندا ۋچاسكەلىك ينسپەكتور قىزمەت اتقاردىم. ەڭبەكشى سىعاناققا الىس ەمەس، 10-15 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورىن تەپكەن. سول كەزدە ءابىلقاسىم دەگەن اڭشى كىسى سىعاناقتىڭ جەر استى جولىنىڭ ورنى بولۋى مۇمكىن دەگەن اۋماقتى كورسەتكەن ەدى. بۇل 1985 -جىلى ەدى. شوپانداردىڭ ساقپان ناۋقانى ۋاقىتى. مال ۇرلىعىن بولدىرماۋ ماقساتىندا قويشى اۋىلعا باردىم. الگى اڭشى اعامىزدى سول جەردەن جولىقتىردىم. سول جۇزدەۋ بارىسىندا جەراستى جولى تۋرالى ايتىپ قالدى. «بالالارىمنىڭ وندايعا قىزىعۋشىلىعى جوق، قاجەت دەسەڭ ساعان كورسەتەيىن»، - دەدى.

شوپان ءوزىنىڭ قونىسىنان 2 شاقىرىمداي جەردەگى ۇڭگىردى كورسەتتى. وعان قايران قالدىم»، - دەدى م. مىرزاحمەتوۆ.

وسىعان وراي قىزىلوردا وبلىستىق «سىر مەديا» ج ش س باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قانىبەك ءابدۋوۆ ءوزى اۋداندىق «جاڭاقورعان تىنىسى» گازەتىنە باسشىلىق جاساعان تۇستا تاراپىنان زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كورگەنىن ايتادى. قاسىندا ارداگەر ءمادي مىرزاحمەتوۆ، جۋرناليستەر - نۇرلات بايگەنجە مەن سامات ابدىشپەن شيەلى اۋدانى اۋماعىنداعى ەڭبەكشى، قوسۇيەڭكى اۋىلدارىنان اسىپ، تاقياتوبەدەن وڭتۇستىك- شىعىسقا بۇرىلعان.

«سول اۋماقتا كولىكتەن تۇسكەن سوڭ ۇڭگىر كورىندى. شىنىندا، تەسىكتى بىتەگەن تاس بار ەكەن. ءبىراق، ونى بىرەۋلەر شەتتەتىپ قويىپتى، اۋزى اشىق جاتىر. دەرەۋ ۇڭگىردىڭ تەرەڭدىگىن ەسەپتەلدى. ارقاننىڭ ۇشىنا شام ءىلىپ، تومەن جىبەرگەندە ول شامامەن بەس مەترگە دەيىن جەتتى. ۇڭگىرگە نۇرلات بايگەنجە ءتۇسىپ كوردى»، - دەدى ق. ءابدۋوۆ.

نۇرلات ۇڭگىرگە تۇسكەننەن كەيىن كورگەندەرى جايىندا قىزىقتى دەرەكتەر ايتادى. ۇڭگىردىڭ تەكتەن- تەككە قازىلماعانى اڭعارىلادى. بۇعان دەيىن ايتىلعان ءتۇرلى جورامالدارعا نەگىز بولارلىق كورىنىستەر كەزدەسكەن.

«ۇڭگىردىڭ شىعىس جانە باتىس جاعىندا ساڭىلاۋ بايقالدى. تىپتەن، ساڭىلاۋ دەۋگە كەلمەيدى، جەر استى جولىنىڭ ەسىگى دەرسىز. شىعىس جاعىنداعىسىن قۇلاعان كەسەكتەر جاۋىپ قالعانداي، ال، باتىس بەتىندەگىسىنە تولىق دەنەلى ادام ەركىن وتەدى. سولاي قاراي ساقتانا ادىمداپ، اياق باستىم. ءبىراق، مەنى جىلاندار توقتاتتى. ءبىر جىلان ەسىكتىڭ الدىندا ورالىپ جاتسا، ۇشەۋى تار وتكەلدىڭ قابىرعاسىندا ورمەلەپ تۇر. ۇزىننان- ۇزىن جاتقان دالىزدە ادام ەركىن جۇرە الادى. قابىرعاسىنا كىرپىش قالانعانداي كورىندى»، - دەدى ن. بايگەنجە.

سونداي-اق، كونە شاھار ىرگەسىندە تۇرعان سۋناقاتا اۋىلىنداعى №194 «سۋناقاتا» ورتا مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى مارجان شوحانوۆا دا بۇل جونىندە ءوز جورامالدارىن ايتادى. ول جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارى جايىندا بايان ەتتى.

«ءبىز سىعاناق قالاسىنىڭ ماڭايىندا تۇرعاندىقتان كوپ جاعدايعا كەزىگىپ ءجۇرمىز. كونە قالا ماڭىنداعى ەل جەردەن نەسىبە تەرەدى. مىنە، وسى تۇستا، ديقاندار تۇسىنە الماي جۇرگەن جايتتار بار. اسىرەسە، كۇرىشكە جىبەرگەن سۋعا بايلانىستى وسىنداي تۇسىنىكسىز جايلار كەزدەسەدى. ويتكەنى، ەگىنگە پايدالانىلعان سۋ جوعالىپ كەتىپ جاتادى. قانشاما سۋ جىبەرىلسە دە، اتىزدار سۋعا تولمايدى ەكەن. نەگە؟ نە سەبەپتى؟ ونى قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى تۇسىنە قويمايدى. تاقتايداي تەگىس القاپتا سۋ قايدا جوعالادى؟ ەسكىدەن ەستۋىمىزشە، سىعاناقتا جەراستى جولى بولعان دەسەدى. جاڭاعى جىبەرىلگەن سۋ سول تەسىكتەرگە ءسىڭىپ جوعالاتىن كورىنەدى»، - دەيدى ول كىسى.

اتالمىش ۇڭگىرمەن ءجۇرىپ وتكەندەر دە بار ەكەن. ولار بىرنەشە شاقىرىم ءجۇرىپ، قاراتاۋدىڭ بيىكتەۋ بولىگىنەن ءبىر- اق شىققان. وسىعان قاراي وتىرىپ «سىعاناقتا جەر استى جولى بولعان با؟» دەگەن اڭگىمە تەگىننەن تەگىن ايتىلا قويماعانىن اڭعارۋ قيىنعا سوعا قويماس. ەلدىڭ اۋزىندا ايتىلاتىن اڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك، وسى جەراستى جولدارى ارقىلى تۇركىستان، ساۋران، شولاققورعان جانە وزگە دە كونە ەلدى مەكەندەرمەن بايلانىس جاسالعان ەكەن. راس، بۇگىندە ەسكى دۇنيەلەرگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ولاردى زەرتتەۋ باعىتىندا تىڭعىلىقتى ىستەر قولعا الىنا باستادى. سوندىقتان بۇل باعىتتا دا ىلكىمدى ىستەر اتقارىلادى دەگەن سەنىم بار.