ءاز تاۋكەنىڭ جازعى ورداسى ورنالاسقان تۇراقتى تاريحي- تۋريستىك نىسانعا اينالدىرۋ قاجەت
مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن استانالىق ارحەولوگتەر ەسىل بويىنداعى كۇيگەنجار اۋىلىنان ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسىنىڭ ورنىن تاپتى» دەگەن ەدى. جوعارىدا ەلباسى بايانداماسىندا اتاپ وتىلگەن ءاز تاۋكە حان 1680-1718 -جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان. ول ءوز داۋىرىندە حاندىقتىڭ ىشكى قاتىناسىن نىعايتۋ ءۇشىن «جەتى جارعى» سياقتى ۇلىس باسقارۋدىڭ قۇقىقتىق قۇجاتىن قابىلداتىپ، سىرتقى جاۋدان قورعانۋ ءۇشىن اسكەري- تەرريتوريالىق ءۇش جۇزدىك قۇرىلىمدى ومىرگە اكەلگەن. ەل باسقارۋداعى كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا حالىق ونى «ءاز تاۋكە» دەپ اتاپ كەتكەن. وسى ءبىر قازاق تاريحىنا ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعانىڭ جازعى ورداسى ەلوردا ىرگەسىندەگى كۇيگەنجار اۋىلىندا بولعاندىعى جايلى كەزىندە شەجىرەشى- جازۋشى جايىق بەكتۇروۆ 1990 -جىلدارى «انا ءتىلى» اپتالىعى ارقىلى جالپاق جۇرتتى حاباردار ەتسە، 1994 -جىلى ر. نۋرتازينا دەگەن اۆتور «مادەنيەت» گازەتىنە «بليز وزەرا ەسيل، ۆ چاستنوستي، مەستو گدە ون ۋمەر ۆ نارودە نازىۆايۋت كۋيگەنجار، كوتوروە ناحوديتسيا ۆ 5 كيلومەتراح وت سەنترا سوۆحوزا پ. ميچۋرينو، ەتو نىنە اكمولينسكايا وبلاست» دەپ مالىمەت بەرىپتى. سول سياقتى جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى كلارا ءامىر قىزى 1997 -جىلى جارىق كورگەن «قيىلعان عۇمىرلار» اتتى مونوگرافياسىندا دا جوعارىداعى مالىمەتتى كەلتىرگەن. ءبىراق بۇل اۆتورلار «حاننىڭ جازعى ورداسى كۇيگەنجاردا» دەگەنى بولماسا، ونىڭ ناقتى ورنالاسقان نۇكتەسىن انىقتاپ بەرە الماعان- تىن. بۇل ءىستىڭ نۇكتەسى 2012 -جىلى قويىلدى. ونى اتقارعان ادام - تانىمال ەتنولوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقبايەۆ.
جاقىندا حان ورداسىنىڭ ەسكى جۇرتىن تاۋىپ، وعان قازىق قاققان جامبىل ومار ۇلىمەن بىرگە تاريحي نىساندى بارىپ كوردىك. تاريحي ورىننىڭ قازىرگى جاي- كۇيى «حان ورداسى» دەگەننەن گورى «حان قورىمى» دەۋگە كوبىرەك كەلەتىن سياقتى. ويتكەنى بۇل قونىس ءقازىر ادام جەرلەيتىن زيراتقا اينالىپتى. ءبىر تاڭدانارلىق جايت، حان وردا تىككەن ورىن امان ساقتالعان. قانشاما جىل وتسە دە قورعاننىڭ قامال- سۇلباسى سول قالپىندا سايراپ جاتىر. ءۇش جىل وردانىڭ ەسكى جۇرتىنا ستۋدەنتتەر اكەلىپ، جەڭىل بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ سيپاتتاۋىنشا، وردا تىگىلگەن قورعاننىڭ ۇزىندىعى 100, وڭتۇستىك بولىگىنىڭ ەنى - 60, سولتۇستىك ەندىگى 40 مەتر شاماسىندا. سىرتى ەكى قاتار ورمەن قورشالىپ، 150 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان ەسىل وزەنىنەن شىعىرشىق ارقىلى سۋ الىنىپ، ول ارىق ارقىلى وردا ىشىنە اعىزىلعان. - قورعاننىڭ باتىس بولىگىندەگى شۋرفتىڭ ورنالاسۋىن زەرتتەي كەلە، حاننىڭ جازعى ورداسى XVII عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى سالىندى دەگەن بولجامعا توقتادىق، - دەيدى تاريحشى- ەتنولوگ.
سونىمەن قاتار زەرتتەۋشى عالىم ورداعا كىرەتىن قوس قاقپا بولعانىن دالەلدەپ، بەكىنىس ىشىندە ون ەكى قانات كيىز ۇيلەر تىگۋلى تۇرعان دەگەن جورامال ايتادى. وسى بولجام نەگىزىندە وردانىڭ رەكونسترۋتسياسى جاسالىپ (سۋرەتتە) ، ونىڭ بولجامدى سىزباسى انىقتالعان. بۇل ءىستىڭ باسى عانا. الدا اتقاراتىن شارۋا ۇشان- تەڭىز. اتاپ ايتقاندا، قاسيەتتى نىسانعا اۋەلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ول ءۇشىن جۇمىس جوسپارى جاسالىپ، مىندەتتەمەلەر ناقتىلانۋى قاجەت. ەڭ باستىسى، قارجى كوزى قاراستىرىلۋى كەرەك. بۇل ءىس تياناقتى اتقارىلعان جاعدايدا، وردا- نىساننىڭ اۋماعى انىقتالىپ، ساياسي- قوعامدىق مىندەت اتقارۋشى حان ستاۆكاسىنىڭ فورماسى ايقىندالىپ، ونىڭ جوبالىق ءپىشىنى جاسالار ەدى. بۇل شارۋا ءوز كەزەگىندە جاستاردىڭ تاريحي زەردەسىن وياتۋعا سەپتىگى تيەرى انىق. سونىمەن قاتار ارحەولوگيالىق قازبا بارىسىندا زاتتىق جادىگەرلەر تابىلىپ، ەلوردا تاريحىنىڭ جاڭا پاراعى جاسالۋى ابدەن مۇمكىن. ەكىنشى ەسكەرەتىن دۇنيە - حان ورداسى ورنالاسقان اۋماقتى جاعالاتا ادام جەرلەنىپتى. الدى سوناۋ وتكەن عاسىردا قويىلسا، سوڭعى ادامنىڭ جامباسى 29 - ماۋسىم كۇنى جەرگە تيگەن.
ەرتەڭگى كۇنى وردانىڭ ورنى جاڭعىرتىلىپ، اشىق اسپان استىندا تاريحي- تانىمدىق مۋزەي- نىسان جاسالعان جاعدايدا مىنا زيراتتاردى قايتەمىز. تۇرە قوپارىپ كوشىرەمىز بە؟ ! بۇل وتە- موتە ويلانارلىق جاعداي. بۇل سۇراققا جاۋاپ الۋ ءۇشىن ءبىز نىساننان كەتپەي تۇرىپ، قالا اۋماعىنداعى زيراتتاردىڭ باعىم- كۇتىمى مەن ادام جەرلەۋ ىسىنە جاۋاپتى مەكەمە «ينتەرسويۋزسەرۆيس» ج ش س وكىلىن شاقىردىق. بىزبەن تىلدەسۋگە كەلگەن اسەت قوسانوۆ (قازاقتان شىققان العاشقى وليمپيادا جۇلدەگەرى جەلاياق عۇسمان قوسانوۆتىڭ نەمەرەسى) مۇنداعى جاعدايدى تولىق تۇسىنگەن سوڭ، بۇدان بىلاي مۇندا ادام جەرلەۋدى توقتاتۋ قاجەتتىلىگىنە كوز جەتكىزگەندەي بولدى.
بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
