تەگىن ىزدەۋشى ۆەنگرلەر قازاق تىلىنە قىزىعادى - وڭايشا ماندوكي
لاكيتەلەك حالىق ينستيتۋتىندا قازاق ءتىلىن وقىتاتىن مامان ازاتتىققا شىعىس ەۋروپاعا قونىستانۋ سەبەبى، ۆەنگرياداعى قازاقتار جانە ءتىل ۇيرەتۋ تاسىلدەرى تۋرالى اڭگىمەلەدى.
ازاتتىق تىلشىسىنە قازاقستان مەن تۇركىتىلدى ەلدەردە تۇركىتانۋشى عالىم رەتىندە تانىلعان، الماتىدا جەرلەنگەن مارقۇم ۆەنگريالىق زەرتتەۋشى يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ جۇبايى وڭايشا ماندوكيمەن بۋداپەشتە جۇزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
- ۆەنگريادا قازاق ءتىلى كۋرسىن وقىتۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
- نەگىزگى ماماندىعىم - ورىس ءتىلىنىڭ مۇعالىمى. اتىراۋدىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەنمىن. ۆەنگرياعا كەلگەندە قازاق تىلىندە عانا جۇمىس ىستەي الاتىنىمدى بايقادىم. ويتكەنى قازاق ءتىلىن بىلەتىن قوڭىردان (يشتۆان ماندوكي - رەد.) باسقا ەشكىم بولمادى. ورىستىلدىلەر كوپ ەدى. اعىلشىن ءتىلىن ول كەزدە بىلمەيمىن. ۆەنگر ءتىلىن ەندى ۇيرەنىپ جۇرگەن كەزىم. 1985 -جىلدان باستاپ قازاق ءتىلىن جەرگىلىكتى ۆەنگرلەرگە ۇيرەتە باستادىم. مىڭداعان ستۋدەنتىم بولدى. ءوز ماماندىعىم بولماسا دا، قازاق ءتىلىن بىلگەنىمنىڭ ارقاسىندا «قازاق ءتىلىنىڭ مامانى» بولىپ كەتتىم. قوسىمشا سول كەزدەردە [ۆەنگريانىڭ] سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى، ادەت- عۇرپى بويىنشا كەڭەسشىلىك جاساپ ءجۇردىم.
- قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوبىنە كىمدەر ىقىلاس بىلدىرەدى؟
- 1990 - جىلدان كەيىن قازاقستان ەگەمەندىك الىپ، اتى شىعا باستاعان سوڭ قازاقتان ۆەنگرلەردىڭ تاريحىن زەرتتەپ، تۋىس ىزدەگەندەر ءتىلدى وقۋعا قىزىعۋشىلىق بىلدىرە باستادى. قازىر قىزىعۋشىلىق ەكى ەسە ارتقان. نەگىزىنەن، ارعى تەگىن ىزدەۋشى ۆەنگرلەر مەن قىپشاقتار (شىققان ءتۇبى قىپشاقتارمەن تۋىس دەپ سەنەتىن ازاماتتار - رەد.) ءتىل وقۋعا نيەت بىلدىرەدى. كوبى - ءتىل ماماندارى، تاريحشىلار، گەوگرافتار جانە ەتنوگرافتار.
- قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر نەدەن قينالادى؟
- ۇيرەنۋشىلەر قينالمايدى. ويتكەنى ەكى ءتىلدىڭ سويلەم قۇرىلىسىندا، جىكتەۋىندە ۇقساستىق كوپ. ايىرماشىلىق از. ونى بالالار بىردەن بايقاپ جاتادى. ءبارى جاقسى ۇيرەنىپ كەتتى. ماجارلارعا (ۆەنگرلەرگە - رەد. ) قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ تۇك تە قيىن بولمادى. تەك ءتىل ەمەس، قازاقتاردىڭ ومىرىنە قاتىستى، ءجىپ ءيىرۋ، كيىز ءۇي جاساۋ، كيىز باسۋ، اتپەن شابۋ، قوبىز، دومبىرا تارتۋدى ۇيرەنىپ جاتادى. ءتىل ارقىلى تاريحقا قىزىعۋشىلىعى بايقالادى.
- قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدە قانداي ءادىس- ءتاسىل قولداناسىز؟
- ەڭ اۋەلى بالالارمەن سويلەسىپ الامىن. مىندەتتى تۇردە ارىپتەر مەن گرامماتيكادان باستايمىز. ءارى قاراي كىمدى نە قىزىقتىرادى - ماقال- ماتەل، سويلەم قۇراۋ، اڭگىمە ايتۋ، اڭىزدار - تاقىرىپتاردىڭ بارلىعىن ارالاستىرىپ وقىتامىن. تەك گرامماتيكانى وقىتىپ قويمايمىن.
- زەينەتكە شىقساڭىز دا، ءتىل وقىتۋدى توقتاتپاپسىز.
- ءتىلدى ۇيرەتكەندە، كۇش الامىن. ەۋروپادا تۇرىپ جاتسام دا، ءوز تىلىمىزدە سويلەپ ءجۇرمىن. ۇلىما دا تەك قازاق تىلىندە تاربيە بەرەمىن. باسقالارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ ءجۇرمىن. ستۋدەنتتەرمەن قازاقشا سويلەسىپ، ولار دومبىرا، قوبىز تارتقاندا قاتتى قۋانامىن. ەلدەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىنا الاڭدايمىن. قازاقتىلدىلەر تەك اۋىلدا قالعان سياقتى. تاۋەلسىزدىك العاندا بوستاندىق بەرىلدى. ءبىراق ەركىندىكتىڭ دە ورنى بار. شەت تىلدەرىن بىلگەن جاقسى، ءبىراق، قازاق ءتىلىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
- ۆەنگرياعا كوشىپ كەلۋ تاريحىڭىزدى ايتا وتىرساڭىز.
- ماجارستانعا (ۆەنگريا - رەد.) 1980 - جىلى 12 ادام بولىپ كەلدىك. قوڭىرعا (مارقۇم تۇركىتانۋشى يشتۆان قوڭىر ماندوكي) تۇرمىسقا شىعۋعا كەلىسىم بەرىپ، دوستارىمىزبەن، تۋىستارىمىز، اكەممەن بىرگە كەلدىك. سودان بەرى بۋداپەشت قالاسىندا تۇرامىز. ول كەزدە كەڭەس (سوۆەت - رەد. ) ۇكىمەتىنىڭ كەزى، شەتەلگە شىعۋ قيىن ەدى. ماجارستانعا كەلۋىمىزگە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كومەگى ءتيدى.
- باسقا ەلدە تۇرۋعا بىردەن ۇيرەنىپ كەتە الدىڭىز با؟ ۆەنگرياداعى ءومىرىڭىز قالاي باستالدى؟
- ءبىر ايداي قاسىمدا تۋىستارىم بولعان سوڭ، باسىندا بايقالماي قالدى. كوڭىلدى ءجۇردىم. ولار كەتكەن سوڭ جالعىزسىراعانداي بولدىم. 1981 -جىلى قۇجات جاساتىپ جۇرگەندە بۋداپەشتە ازيا ەلدەرىنەن شىققان نەبارى ءۇش ازاماتتىڭ بارىن ءبىلدىم. كوشەدە جۇرسەڭ، اينالاداعىلار باسقاشا قارايتىن. كەلگەن بويدا ۆەنگر ءتىلىن ۇيرەتەتىن كۋرسقا جازىلدىم. ءبىر جىلدا جاقسى ءبىتىرىپ شىقتىم. ودان كەيىن عىلىم اكادەمياسىندا ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، ءبىر مەزگىلدە قاتار جۋرناليست بولىپ ىستەدىم. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا شىعىپ تۇرعان «سوۆەتسكيي سويۋز»، «ديەۆۋشكي، جەنشينى»، «فاكەل» دەگەن جۋرنالدار بولدى. وسى باسىلىمدارعا ۆەنگر تىلىندە سۇحبات الىپ، ورىسشاعا اۋدارىپ بەرىپ ءجۇردىم. ۋنيۆەرسيتەتتە ستۋدەنتتەرگە جاتتىعۋ جۇمىستارىن ورىنداتقىزدىم. وقىتۋشىلىق قىزمەتىم سول كەزدە باستالدى.
- رەسمي دەرەك بويىنشا، ۆەنگريادا 200 قازاق تۇرادى ەكەن. وسى ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ جاعدايى قالاي؟
- ءبارىنىڭ جۇمىسى بار. جاقسى تۇرادى. جيىنداردا كەزدەسىپ تۇرامىز. كىمگە قانداي كومەك قاجەتتىگىن اقىلداسىپ وتىرامىز. ءبىر ماسەلە - بىزدە قازاقتىلدى مەكتەپ جوق. سەگەد ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق تىلىنەن ساباق وتەدى، ءبىراق ستۋدەنتتەردىڭ ەمتيحان تاپسىرمايتىنىن ەستىدىم. بۇرىن قازاق تىلىنەن تەست تاپسىرىپ، سەرتيفيكات الىپ شىعاتىن. ەندى قولعا الامىن دەپ جوسپارلاپ وتىرمىن. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر كوبەيەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى بۇل جاقتا ەكى ءتىل بىلمەسەڭ، [ۋنيۆەرسيتەت] ديپلومىن بەرمەيدى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
نۇرگۇل تاپايەۆا
www.azattyq.org
