شيپاگەرلىك باياننىڭ تاريحي ءمانى
ءبىرىنشى، وسىندا ايتىلاتىن قۇزوردا قالاسى بالاساعۇن قالاسى ما، جوق الدە باسقا قالا ما؟ قۇزوردانى بالاساعۇن قالاسى ەكەنىن تاريحي جازباشا دەرەكتەردەن بىلە الامىز. ياعني، قازاق حاندىعى ەڭ العاش وسى بالاساعۇن قۇزوردا قالاسىندا قۇرىلدى. قۇزوردا اتاۋى XI- XII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ماقمۇد قاشقاريدىڭ «تۇركى سوزدەرىنىڭ جيىنتىعى» اتتى كىتابىندا كەزىگەدى. وندا: «ۇلۇش - قالا، قىستاق. بالاساعۇن مەن ونىڭ جانىنداعى ارعۋ شاھارلارىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ تىلىندە «ۇلۇش» ءسوزىن «شاھار» دەيدى. بالاساعۇن شاھارىن «قۇزۇلۇش» دەپ اتايدى. وردۋ بالاساعۇنعا جاقىن قالا، بالاساعۇندى دا «قۇزوردۋ- قۇزوردا» دەيدى دەپ، بالاساعۇننىڭ ەكىنشى اتاۋى بولعانىن ايتادى.
وسىعان دەيىن تاريحشىلارىمىز قازاق حاندىعى العاش قۇرىلعاندا استاناسى سوزاق، سىعاناق قالالارى بولدى دەپ جازىپ كەلدى. انىعىندا بۇل تاريحي شىندىققا جاناسپايدى. كەرەي مەن جانىبەك باستاعان ەل ءابىلحايىردان ءبولىنىپ شىعىپ، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ استاناسى سىعاناقتى بىردەن استانا ەتە المايدى. سىعاناققا 190 شاقىرىمداي ارالىقتاعى سوزاقتى استانا ەتۋى دە قيسىنسىز. ويتكەنى ول كەزدە سوزاق قالاسى دا ءابىلحايىر حاندىعىنا قاراستى بولعان. سىعاناق قالاسىن 1480 -جىلدارى قازاق حاندىعىنا بۇرىندىق حان تاققا وتىرعان سوڭ، سىر بويىنداعى قالالارعا شابۋىل جاساۋ ناتيجەسىندە قازاق حاندىعىنا قوسىپ، حاندىقتىڭ استاناسى ەتتى.
كەرەي مەن جانىبەك حان باستاعان ەلگە ەسەن بۇعا حان موعولستاننىڭ باتىس شەكاراسىنداعى شۋ مەن قوزىباسى ارالىعىن بەرگەنىن، وسى وڭىردە العاش رەت قازاق حاندىعى قۇرىلعانىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ دەرەكتەرىنەن بىلە الامىز. قازاق حاندىعى العاش قۇرىلار تۇستا موعولستاننىڭ استاناسى - المالىق قالاسى بولدى. ال، ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ استاناسى - سىعاناق قالاسى بولدى.
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان مەرزىمى جونىندە بىلاي دەيدى: «سول زاماندا ءابىلحايىر حان قىپشاق دالاسىنا تۇگەلدەي بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان ەدى. «جوشى» ۇرپاعىنىڭ سۇلتاندارى جورىق جاساپ، جانىبەك حان مەن كەرەي حان ودان قاشىپ، موعولستانعا كەتىپ قالعان ەدى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قۇرمەتتەپ قارسى الىپ، شۋ مەن قوزىباسىنى تاپسىرعان ەدى. ول ايماق موعولستاننىڭ باتىس شەتى ەدى. ولار بۇل ايماقتا تىنىش ءومىر سۇرگەن. ءابىلحايىر حان قايتىس بولعان سوڭ، وزبەك ۇلىسى ءبىر- بىرىمەن شايقاسىپ، ارالارىندا كوپ كەلىسپەۋشىلىك تۋدى. ولاردىڭ كوبى كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ جانىنا بارعان ەدى. ولاردىڭ سانى ەكى ءجۇز مىڭعا جەتەتىن. ولار وزبەك- قازاق دەپ اتالدى. العاشقى قازاق سۇلتاندارىنىڭ ۇكىمەتى حيجرانىڭ 870 (1465 گريگوريان) - جىلى قۇرىلعان. «اللا بىلەدى»» (مۇحاممەد حايدار دۋلات. تاريح- ي راشيدي. الماتى: قازاقپارات باسپاسى، 2015. 82-ب. ) .
قازاق حاندىعى قۇرىلعانىنا 77 جىل بولعاندا، ياعني 1542 -جىلى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي كاشميردە پارسى تىلىندە تاريح- ي راشيدي ەڭبەگىن جازدى. الايدا، 1542 -جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بالاساعۇننان سىعاناققا الدەقايدا اۋىسقان مەزگىل بولاتىن.
دەمەك، مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ قازاق حاندىعى العاش قوزىباسى مەن شۋ الابىندا قۇرىلدى دەگەنى وتەيبويداق جازعان ءال قۇزوردا قالاسىن ودان ارى ناقتىلاي تۇسەدى. ويتكەنى، بالاساعۇن قۇزوردا قالاسى شۋ مەن قوزىباسى ارالىعىنا ورنالاسقان. ءدال قازىرگى ورنى جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى، اقسۋ اۋىلىنان 5 شاقىرىمداي اقتوبە دەگەن جەردە. شۋداعى ەسكى قالانىڭ جۇرتىن ءاۋ باستا عالىم الىكەي مارعۇلان بالاساعۇن قالاسى وسى بولار دەپ بولجاپ ايتىپتى. 1974 -جىلى بەلگىلى تاريحشى، ارحەولوگ، ەتنولوگ عالىم شالەكەنوۆ ۋاحيت حامزا ۇلى باستاعان زەرتتەۋشىلەر قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ەسكى قالانىڭ جۇرتىنان كوپتەگەن جادىگەرلىك بۇيىمدار تاپقان. شالەكەنوۆتىڭ مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە، 1939 -جىلدارى لەنينگرادتىق عالىم الەكساندر بەرنشتام قىرعىزستاننىڭ توقماق قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ورتا عاسىرلىق اقبەشىم قالاسىن بالاساعۇن قالاسى دەپ جاريالاعان ەكەن. الايدا ول قالا بالاساعۇن قالاسى ەمەس ەكەنى انىقتالىپ كەلەدى.
ەكىنشىسى، وتەيبويداق بالاساعۇنعا ياعني ءوز تىلىمەن ايتقاندا اق ورداعا قاشان باردى، شيپاگەرلىك باياندى قاي جىلى، قاي جەردە جازدى؟ ءاز جانىبەك حان قاشان بيلىككە شىقتى؟
وتەيبويداق بالاساعۇن قالاسىن كىتاپتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە قۇزوردا دەپ جازعانىمەن، ودان ارى قاراي كوبىندە اقوردا دەپ اتايدى. اقوردا اتاۋى قازاق تىلىندە بۇرىننان قولدانىستا بار اتاۋ، ياعني ەرتەدە حاندىقتىڭ ورتالىعىن جانە حاننىڭ سارايىن وسىلاي اتاعان. ال قازىردە اقوردا اتاۋى قولدانىستان تۇسكەن جوق. استاناداعى پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىن اقوردا دەيمىز. كەيدە جالپىلاما استانانى اقوردا، ەلوردا دەيمىز. وزبەكتەر استاناسىن بايتاق دەگەنىمەن، پرەزيدەنت سارايىن اقساراي دەيدى. كەي زەرتتەۋشىلەر وتەيبويداق جازعان اقوردانى اق وردا مەملەكەتىمەن شاتاستىرادى. ءبىراق، وتەيبويداق شيپاگەرلىك باياندى جازعان XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اق وردا مەملەكەتى الدەقاشان ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان كەز ەدى.
شيپاگەرلىك باياندا وتەيبويداق جيرەنشە شەشەن ەكەۋى اقورداعا (بالاساعۇن) بارىپ، ءاز جانىبەك حانمەن كەزىككەنى، ءاز جانىبەك حان جيرەنشە شەشەندى قاراباس دەپ اتاعانى تۋرالى ايتىلادى. ول تۋرالى كىتاپتا ءاز جانىبەك حان جيرەنشە شەشەنگە: - جيرەنشە دەگەن اتىڭدى الدىڭ، شەشەن دەگەن زاتىڭدى الدىڭ. حانزادامىنىڭ (بالاسى) دا اتى جيرەنشە ەدى. قاناي شەشەن قاراشاعا حانزادانى تەڭەي الماي ايتقان بولدى عوي. وردامدا حانزادا جيرەنشە مەن شەشەن جيرەنشە پار بولسا، حار بولمايدى ەكەنمىن - دەپ، جىرعاپ قارقىلداي كۇلدى دەيدى. تاريحي دەرەكتەرگە جانە اۋىزشا جەتكەن شەجىرەلەرگە جۇگىنسەك، ءاز جانىبەك حاننىڭ - قاسىم، جيرەنشە، تانىش، جانىش، ادىك، جادىك قاتارلى ۇلدارى بولعانىن بىلە الامىز. ال، جيرەنشە شەشەن قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ فولكلورلارىندا كەزىگەتىن XV- XVI عاسىرلاردا جاساعان ويشىل تۇلعا.
اق وردادا (بالاساعۇن) ءاز جانىبەك حان وتەيبويداققا: «بىلگەنىڭدى تيتتەي دە قالدىرماي اشىق جازىپ شىق. بولعان سوڭ جەكە وزىمە وقىپ بەر، قازىنادا ساقتاتامىن، ەڭبەگىڭە قاراي سىيىڭدى الىپ، مارتەبەڭدى يەلەيسىڭ دەيدى. وردادان وڭاشا ارناۋلى جابدىقتالعان جايلى ورىن بەرگەسىن، ميىما توقىعانىم مەن ەستە ساقتاعاندارىمدى جازۋعا كىرىستىم» (شيپاگەرلىك بايان 14-ب)، - دەيدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا 1465 -جىلى قازاق حاندىعى قۇرىلىپ، حالىق كەرەيدى اق كيىزگە وراپ، حان كوتەرەدى. 1469 -جىلى كەرەي حان قايتىس بولادى.
بىزشە، وتەيبويداقتىڭ اق ورداعا (بالاساعۇنعا) العاش رەت بارعان مەرىزىمى 1459 -جىلى بولعان. دەمەك، ول كەزدە كەرەي حان ومىردەن ءوتىپ كەتكەنى انىق بايقالادى. سەبەبى، شيپاگەرلىك باياندا كەرەي حان تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. تاريحي دەرەكتەردەدە 1469 -جىلدان سوڭ كەرەي حاننىڭ اتى اتالمايدى. «فاتح- نامە» مەن «شايباني- نامە» دەرەكتەرىندە كەرەي حاننىڭ اتى اتالماي، باراق حاننىڭ بالاسى جانىبەك حاننىڭ اتى باسقالارمەن بىرگە ايتىلادى (فاتح نامە // ميكح. - الما- اتا، 1969. 90-ب.56-57-ب. ب. ). وسى دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، كەرەي حان 1468- 1469 -جىلدارى قايتىس بولعان.
ءۇشىنشى، قازاق ورداسىنا شابۋىل جاساپ، ءاز جانىبەك حاندى ولتىرگەن تەمىر حان كىم؟ وتەيبويداق «شيپاگەرلىك باياندى» بالاساعۇن قالاسىنداعى ءاز جانىبەك حان ورداسىندا 4-5 جىلداي ۋاقىت جازۋمەن اينالىسىپ، كىتاپ جازىلىپ بىتەر شاعىندا بىلاي دەيدى: «قۋانىشىم ەرتە بولعان ەكەن. سول كۇنى قانقۇيلى حان تەمىر ويدا جوقتا قاندى قىرعىن باستادى دا، جانىبەك حان قازا بولدى. مەن جان ساۋعالاي جازعان دۇنيەلەرىمدى كوتەرىپ، بوسقىندارمەن بىرگە اق وردادان قاشىپ، ارەڭ قۇتىلىپ، «ەسى بار ەلىن تابار» دەپ، تۋعان مەكەنىمە تارتتىم. اپتىققان تەمىر كورىڭدە وكىرگىر...
ەل كەزۋ قايتا سالتىم بولدى. جازعانىم سوڭعىلىققا سارقىن بولماق. مەنەن ۇرپاق قالماسا دا، كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنى الەمگە ايگىلەيتىن «شيپاگەرلىك بايان» ارتىمدا قالماق. بۇل كەيىنگى ۇرپاق قادىرىن ءبىلىپ ۇستانا بىلسە - قانعىسىز بۇلاق، ءقادىرىن بىلمەسە، وتباسى اياقپەن توزاتىن تۋلاق بولماق. ءتىسسىز شوپانداي (قويداي) جاسىم قالدى، ەندى ونى (شيپاگەرلىك باياندى) كىندىكتەس (بىرگە تۋعان) ءىنىم توپايعا تاپسىرامىن. ول ءجون بىلەتىن، ءىس- ارەكەتى تياناقتى ازامات. باسقالارعا سەنگىم كەلمەيدى» (تىلەۋقابىل ۇلى وتەيبويداق. شيپاگەرلىك بايان. ءۇرىمجى: شينجياڭ عىلىم- تەحنيكا باسپاسى. 2009. 15-ب. )، - دەيدى.
وتەيبويداقتىڭ قانقۇيلى حان تەمىر دەگەنى ويرات- قالماقتاردىڭ ءوز تەمىر تايشىسى. تاريحي دەرەكتەردە 1457 -جىلى ءوز تەمىر تايشى ويرات- قالماق قولىن باستاپ، سىعاناق تۇبىندە ءابىلحايىر حاندى جەڭگەن بولاتىن. ول وڭتۇستىك وڭىرگە بەكىنىپ الىپ، قازاق حاندىعىنا تالاي رەت شابۋىلداعان. ءوز تەمىر تايشى توعان حاننىڭ نەمەرەسى. توعان حان 1420 -جىلى كوشپەلى ويرات- قالماق تايپالارىن بىرلىككە كەلتىرگەن. توعان حاننىڭ بالاسى ەسەن حان. ەسەن حاننىڭ بالاسى ءوز تەمىر. ءوز تەمىر تايشى اكەسىنەن مۇراگەرلىكتى 1457 -جىلى العان بولاتىن. 1457 -جىلى سىعاناق قالاسىنىڭ تۇبىندەگى سوعىستا ءابىلحايىر حان ويراتتاردان جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن، ياعني 1457- 1458 -جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك باستاعان ەل موعولستانعا اۋىپ كەلدى. ولار موعولستانعا كەلگەن سوڭ، 8-9 جىلداي ۋاقىت موعولستانعا سىرتتاي قاراپ تۇردى.
جانىبەك حان 1469 -جىلدارى بيلىككە شىعىپ، 1473 -جىلعا دەيىن تاقتا وتىرعان. وتەيبويداقتىڭ دەرەكتەرىندە جانىبەك حان ءوز تەمىردىڭ شابۋلىنان قايتىس بولعانى باياندالادى. بۇل مەزگىل 1473 -جىلعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى 1473 -جىلدان سوڭ تاريحي دەرەكتەردە جانىبەك حان تۋرالى مالىمەت كەزىكپەيدى.
ءتورتىنشى، شيپاگەرلىك باياندا ايتىلاتىن ەسىم حان كىم؟
شيپاگەرلىك باياندا ەسىم حان جانە ونىڭ ايىم بيكەسى تۋرالى وقيعا باياندالادى. ونى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قازاق حاندىعىنىڭ 1565- 1628 -جىلدارى حانى بولعان ەسىم حانمەن بايلانىستىرادى. وسىعان قاراپ كەي تاريحشىلارىمىز اتءۇستى ويمەن شيپاگەرلىك باياندى XVI- XVII عاسىرلاردىڭ تۋىندىسى دەپ ءجۇر. انىعىندا، شيپاگەرلىك باياندا ايتىلعان ەسىم حان موعولستاننىڭ 1429- 1462 -جىلدارى بيلىك ەتكەن ەسەن بۇعا حانى ەدى، بۇندا، ەسەن - ءوز اتى، بۇعا دەگەنىمىز - بۋرا، ول - تيتۋلدىق ەسىمى. 1465 -جىلى جەتىسۋدا قازاق حاندىعى قۇرىلاردان بۇرىن وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى موعولستان مەملەكەتىندە ءومىر ءسۇردى. سول ەلدىڭ ازاماتى بولدى. دەمەك، وتەيبويداقتىڭ ەسەن بۇعرا حان تۋرالى جاعىمدى اڭگىمەنى جازۋى ورىندى. ال شيپاگەرلىك باياندا ەسەن بۇعرا حاندى ەسىم حان دەپ شاتاستىرىپ جازعان كەيىنگى كوشىرۋشىلەردىڭ قاتەلىگى بولسا كەرەك. تۇركىلەردە بۋرانى، ارىستاندى تيتۋىلدىق ەسىم ەتۋ ءۇردىسى X- XIII عاسىرلارداعى قاراحان مەمەلەكەتىنىڭ داۋىرىندە دە بولعان. مىسالى، ساتۇق بوعىرا حان، ارسىلان حان بولعان، ولار قاراحان مەملەكەتىن بيلەگەن.
سونىمەن بىرگە شيپاگەرلىك باياندا بىرنەشە ءتۇرلى اڭىز- اڭگىمەلەر ايتىلعان. ياعني، قازعاق كۇنبي سوزعاق كۇنبيدى جەڭىپ، ءتور يەسى تاعىنا وتىرادى. سونىڭ 3- جىلى، 40 ارىس ۇلىس جيىلىسى» الاش دەلىنەدى». قۇزعىن كۇنبيگە قاتىستى ايتىلاتىن «ىرىس ءشوپ» وسى اڭىزدا كەزىگەدى. بۇدان سىرت قازاقتىڭ تۇرمىس- سالت مادەنيەتى تۋرالى جانە يسلامدىق نانىم- سەنىممەن ەمدىكتەگى حالال- حارامدىق تىلگە تيەك ەتىلگەن.
وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى شيپاگەرلىك باياندى باستاپ جازعان 1470 -جىلدان، باسپا بەتىن كورگەن 1994 -جىلعا دەيىنگى 524 جىل ىشىندە 7 رەت كوشىرىلگەنىن، كوشىرىلۋ بارىسىندا ءبىراز قاتەلىكتەر ورىن العانى دا جاسىرىن ەمەس. مۇنداي شاتاسۋلار كىتاپتى وقىعان ادامعا بىردەن بايقالادى. ول وتەيبويداقتىڭ قاتەلىگى ەمەس. وكىنىشتىسى، شيپاگەرلىك بايان كىتابى باسپا بەتىنە شىققان 24 جىلدان (قازاقستاندا 1996 -جىلى شىققان) بەرى قاراي كىتاپتان مىنسىزدىك ىزدەپ، ءتۇپ نۇسقانىڭ جوقتىعىن كولدەنەڭ تارتىپ كەلگەندى. مۇنداي تاريحي شىعارمالاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى بولا بەرمەگەن. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ دە ءتۇپ نۇسقاسى ساقتالىنباي، كوشىرىلگەن ءۇش نۇسقاسى عانا بىزگە جەتتى ەمەس پە؟! ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانىنىڭ دا ۆەنا نۇسقاسى، نامانگان نۇسقاسى، كاير نۇسقاسى قاتارلى ءوز الدىنا ەرەكشەلىكتەرى بار تۇرلەرى بار.
«شيپاگەرلىك بايان» قىپشاق تىلىندە جازىلعان ەڭبەك ەكەنىن ءتىل ماماندارى انىقتادى. كىتاپتى 6- رەت كوشىرىپ ساقتاۋشى تۇمەنباي ستانباي ۇلى ءوزى دە كىتاپتى اۋداردىم دەپ جازعان. دەمەك، شيپاگەرلىك باياننىڭ قىپشاق تىلىندە جازىلعان ەجەلگى نۇسقاسىن 1952 -جىلى تۇمەنباي ىستانباي ۇلى قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارعان.
شيپاگەرلىك بايان تەك عانا مەديتسينلىق ەڭبەك ەمەس، ول عىلىمناما. ونىڭ ىشىندە ءالى دە زەرتتەلمەگەن قۇندى دۇنيەلەر جاتىر. الدا عىلىمي ىزدەنىسپەن زەرتتەلىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جارايتىنىنا سەنەمىن.
ەرتاي جومارت، گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى
http://madeniportal.kz
