ەلوردا ىرگەسىندەگى تاۋكە حاننىڭ ورداسى: تاريحي ەسكەرتكىشتى ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى
تۇركىستاندى قىستاپ، ارقانى جايلاعان قازاق حاندارىنىڭ ىزىمەن كۇيگەنجاردا جازعى ورداسىن تىككەن ءاز تاۋكە حاننىڭ ءىزى قالعان جەردىڭ تابىلۋى، راسىندا دا، عاجاپ تا قۋانىشتى جاڭالىق. ال وسىناۋ حان ورداسىنىڭ ورنى قالاي تابىلدى؟ ناقتى قانداي دالەلدەر تاريحشىلاردىڭ تۇجىرىمىنا نەگىز بولىپ وتىر؟ تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ- نىڭ پروفەسسورى جامبىل ارتىقبايەۆپەن بىرگە كۇيگەنجارعا ارنايى بارعان ساپارىمىزدا وقىرمان قاۋىمعا وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىلمەككە بەكىندىك.
كوشپەلىلەردىڭ باسىنان باعى قالاي تايدى؟
كۇيگەنجارعا بارا جاتقان جولدا جامبىل ارتىقبايەۆپەن قازاق حاندىعىنىڭ تاۋكە حان تۇسىنداعى تاريحى جايلى اڭگىمە وربىتتىك. وسىعان دەيىن ادەبي كىتاپتاردان «ول تۇستا حاندىق السىرەدى، وعان تاۋكە حاننىڭ بيلىكتى باتىرلاردان گورى، بيلەرگە بەرىپ قويعانى سەبەپ بولدى» دەگەن سىڭايداعى پايىم-پىكىردى وقىعانىمىز بار ەدى. البەتتە، ادەبيەت پەن تاريح ەكى بولەك عىلىم. قوس عىلىم وكىلدەرىنىڭ ويى ءبىر جەردەن شىقپاۋى دا مۇمكىن. وسى سەبەپتى، جوعارىدا اتالعان جورامالعا قاتىستى تاريحشى جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ پىكىرىن بىلگىمىز كەلگەن ەدى.
«تاۋكە حاندى بىزدە كىنالايتىن جازۋشىلار بار - بىلىمسىزدىكتەن دەپ ايتار ەدىم. تاۋكە حان 1715 -جىلى ولگەنگە دەيىن بىزدە ءبىر ورتالىققا باعىنعان حاندىق بيلىك - مەملەكەتتىك جۇيە بولدى. ساراي قىزمەتىن اتالىقتار، مەملەكەتتىك قىزمەتتى تولەڭگىتتەر اتقاردى. ايماقتارداعى اكىمشىلىك قىزمەتتەر بيلەر مەن باتىرلارعا جۇكتەلدى. ياعني، ول تۇستا بيلىكتىڭ تەپە- تەڭدىگى ساقتالدى. ورتالىق بيلىك تە، ايماقتىق بيلىك تە كۇشتى ەدى. بۇل ەكى بيلىك جۇيەسى ءبىرىن-ءبىرى تەڭگەرىپ تۇردى. ايماقتىق بيلىكتە بيلەردى حالىقتىڭ ءوزى سايلادى»، - دەيدى پروفەسسور.
تاريحشى ءاز تاۋكە حان ومىردەن وتكەننەن كەيىن مەملەكەتتە بيلىك داعدارىسى باستالعانىن اتاپ ءوتتى. ايتۋىنشا، ول ءوزى ءبىر جاعىنان بۇرىننان، اقىرىنداپ كەلە جاتقان داعدارىس بولاتىن. بۇنىڭ سەبەبى - تاۋكە حانعا دا، قازاققا دا بايلانىستى ەمەس. جالپى جاھاندىق، ەۋرازيالىق دەڭگەيدە كوشپەلىلەردىڭ داۋرەنى ءوتىپ بارا جاتقان ەدى.
«باستى سەبەپ - قۇرلىقتاعى، باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى ساۋدا جولدارى مۇحيتقا كوشىپ، سول وزگەرىس بىزگە قاتتى اسەر ەتتى. ساۋدا تەڭىزگە كوشكەننەن كەيىن، قۇرلىقتاعى ساۋدا توقتادى. وسىدان سوڭ ءبىزدىڭ دالا وركەنيەتى قۇلادى دەسە دە بولادى. ماسەلەن، قازاق حاندارىنىڭ ەرتەرەكتەگى ۋاقىتىندا رۋزبيحان: «بازار كۇندەرى سىعاناقتا تەك كاۋاپقا 500 تۇيە سويىلادى. كەشكە قاراي ءبىر جاپىراق ەت قالمايدى» دەپ جازادى. وسىدان-اق ول قالانىڭ اۋقىمىن كوزبەن ەلەستەتىپ كورىڭىز. سونداي الەۋەتتى قالالار قۇلادى»، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
ءىرى قالالاردىڭ باسىنان داۋرەن كوشكەننەن كەيىن بۇل جاعداي قازاققا وتە اۋىر اسەر ەتتى. ءبىر سوزبەن ەكونوميكا قولدان سۋسىپ كەتتى. وڭتۇستىكتەگى ەكونوميكا قازاقتىڭ قولىنداعى بار مالىن يگەرە المايتىن جاعدايدا قالدى. پروفەسسوردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاقتار ءاز تاۋكەنىڭ زامانىندا جىلىنا 2 ميلليونداي قوي، 200 مىڭداي جىلقى ساتىپ وتىرعان. البەتتە، ونى يگەرەتىن ۇلكەن بازار كەرەك. ورتالىق ازيا يگەرمەگەننەن كەيىن جانتالاسىپ جان- جاقتان سەرىكتەس ىزدەۋدىڭ امالى باستالعان- تىن. قازاق حاندىعىنىڭ رەسەيگە جاقىنداۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسى.
«جوڭعاردان ءبىز اسا جەڭىلدىك دەپ ايتا المايمىن. بىزگە قاراعاندا ءبىر ورتالىققا باعىنۋ دەڭگەيى ولاردا جاقسى بولدى. تاۋكە حان زامانىندا ءبىز بەرىسپەي، ءبىر جاعىنان تاشكەنتكە، ءبىر جاعىنان بۇحارعا سۇيەنىپ وتىردىق. بۇحار ايماعىندا قازاقتىڭ ىشىنەن شىققان رۋلار بولدى دا، بىزگە جوڭعار اسا قاتەر بولا قويعان جوق. ءاز تاۋكە حاننان كەيىن ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەتتى ىدىراتىپ الدىق»، - دەيدى تاريحشى.
جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ پايىمداپ وتكەنىندەي، ودان كەيىن قازاق بيلىگىنە كەلگەن قايىپ حان «كەڭسەدە» وسكەن، اسكەري جورىقتاردا شىڭدالا قويماعان باسشى بولعان.
«قازىرگى قولىمىزداعى كوپ تاريحي قۇجاتتار - سول قايىپتىڭ جازعان حاتتارى. دالالىق ساياسات بويىنشا قايىپ حان باتىرلارمەن ءتىل تابىسا الماي، اقىر سوڭىندا رەسەيمەن ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستى ورناتۋدى كوزدەدى. رەسەيدەگى ءسىبىردىڭ گەنەرال گۋبەرناتورى ماتۆەي دەگەن ادامعا حات جازىپ، قالماققا قارسى بىرگە شىعايىق دەدى. ماتۆەي كەلىسكەنىمەن، قايىپ اياگوز تۇبىندە ۋادە بەرگەن ورىس اسكەرى كەلمەگەندىكتەن، 1717 -جىلى جەڭىلىپ قالدى. باتىرلاردىڭ ايتقانىنا كونبەپ ەدى. وسىلايشا، قايىپ حان ءۇش اداممەن عانا تۇركىستانعا قايتىپ باردى. .. .كەيىن قايىپ ولگەننەن كەيىن باسىمىز قوسىلماي قويدى عوي...»، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسى قالاي تابىلدى؟
تاريح تاعىلىمى جايلى اڭگىمە وربىتە وتىرىپ، كوپ كەشىكپەي كۇيگەنجاردىڭ دا شەتىنە ىلىندىك. قارقىندى قۇرىلىس بۇل كۇندە كۇيگەنجاردى استاناعا تاياتىپ-اق تاستاپتى. اۋىل مەن ەسىل وزەنىنىڭ ورتاسىندا قازاقتار مەن ورىستاردىڭ ارالاسىپ كەتكەن، قورشالعان بەيىتتەرى بار ەكەن. مىنە، ءبىز كورگەلى كەلگەن - تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسى ءدال وسى جەردە بولىپ شىقتى.
«كۇيگەنجار - ەسىلدىڭ جاعاسىنداعى عاجاپ، اسەم مەكەندەردىڭ ءبىرى. بۇل جەردە ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسى بولىپتى دەگەن اڭگىمەنى تىم ەرتەرەكتە ەستىگەن ەدىم. زامانىندا قاراعاندىدا وبلىستىق جازۋشىلار وداعىنىڭ بولىمشەسىن باسقارعان جايىق بەكتۇروۆ دەگەن بەلگىلى جازۋشى وسى جەر تۋرالى ايتىپ جۇرەتىن. كلارا ءامىر قىزى دەگەن ولكەتانۋشى اپايىمىز بولدى. ول كىسى اقمولا ماڭايىنداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ بارىنە شىر- پىر بولاتىن ەدى. سول كىسىدەن دە ەل ىشىندە حان ورداسى وسى مەكەندە ورنالاسقانى تۋرالى اڭگىمەنى ەستىدىم»، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
پروفەسسور استاناعا 2009 -جىلى كوشىپ كەلگەننەن كەيىن ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى حان ورداسىنىڭ ورنىن ىزدەي باستاپتى. 2012 -جىلى ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا- ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ ەكسپەديتسياسىن باستاپ، ىزدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن.
«وسى ماڭايداعى ۇلكەن كىسىلەردەن سۇراستىردىق. ۇلكەندەر از وسى بۇل اۋىلدا. حالىق كەڭەستىك زاماندا ابدەن اڭكى- تاڭكى بولعان عوي. ەشكىم ەستەرىنە تۇسىرە الماسا دا، ەمىس- ەمىس بىردەڭەلەرىن ايتتى. ەسىلدىڭ وسى ماڭايىنىڭ تۇگەلىن قاراپ شىقتىق. اناۋ جەردە التاي- قارپىق دەگەن وتكەل بار. وسى ماڭداعى ءىرى وتكەلدەر - التاي- قارپىق پەن قاراوتكەل. قاراوتكەل ەندى مىڭداعان كەرۋەندەر جۇرەتىن وتكەل بولسا، مىناۋىسى كىشكەنتاي. وتكەلدى تاۋىپ، وسى جەردە شىعار دەگەن تۇسپالمەن ماڭايدى تەكسەرە باستادىق. اقىرى، ىزدەپ تابا الماعاننان كەيىن نە دە بولسا، زيراتتىڭ ىشىنە كىرەيىك دەپ شەشتىك»، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
تاريحشىنىڭ زيراتقا نازارىنىڭ اۋعانى تەگىن ەمەس. ەرتە ۋاقىتتا ەرتىس بويىندا جۇمىس جۇرگىزگەن ۋاقىتتا سوناۋ ساق، قيماق ءداۋىرىنىڭ قورعاندارى قازاق زيراتىنىڭ ىشىندە ساقتالاتىنىن كورگەن ەكەن. قازاق ءوزىنىڭ تاريحىنان جاتسىنباعانى شىندىق. ەرتەدە حالقىمىز «اتا- بابامنىڭ زيراتى» دەپ، قايتقان تۋىسىن «اۋليەنىڭ پاناسى» اتاعان، كيە تۇتقان جەرگە قويعان.
«وسى زيراتقا كىرىپ ەدىك، مىنا قۇرىلىس كوزىمىزگە بىردەن ۇشىرادى. كورىپ تۇرعانىڭىزداي - ۇلكەن قۇرىلىس. ۇزىندىعى 100، ەنى 70 مەتر بولادى. حان ورداسىن اينالا ەكى بىردەي ور، ەكى بىردەي جال بار. اەروفوتودان قاراساڭىز، مىنا بەكىنىستىڭ ورنى ءتىپتى ادەمى كورىنەدى. وردانىڭ ءتورت بۇرىشىندا كادىمگىدەي بيىكتەن قارايتىن قاراۋىل ورىندارى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. شامامەن ەرتەدە قاراۋىل قاراپ تۇراتىن ۇلكەن ءبىر ساتى، مۇنارا بولعانى انىق»، - دەيدى ول.
ءاز تاۋكە جازعى ورداسىنىڭ تۋرا ورتاسىندا 12 قابات كيىز ءۇي تىكتىرىپ، ونىڭ ماڭايىندا اتالىقتاردىڭ، تولەڭگىتتەردىڭ كيىز ۇيلەرى ورنالاساتىن بولعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا وسىنداي تاجىريبە ەرتەدەن بار: سوناۋ قاڭلى، عۇنداردىڭ زامانىنان بەرى حاندار قىسقى ورداسىن تۇركىستانعا، جازعى ورداسىن جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە كوشىپ كەلىپ ارقا جاققا تىگىپ وتىرعان. كۇزەت البەتتە مىقتى بولعانى ايقىن.
تاريحشىنىڭ پايىمىنشا، ءاز تاۋكەنىڭ جازعى حان ورداسىنىڭ ەكى جاعىندا (بىرەۋى ەسىل وزەنىنە قاراعان) ەكى بىردەي داربازاسى بولعان.
«ءبىز بۇل جەرگە ۇلكەن قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن جوقپىز. قۇرىلىستىڭ كوپشىلىگىن جالپى قىرعا سالاتىنى بەلگىلى. قاراپ وتىرساڭىز، ستراتەگيالىق، ياعني قورعانىس جاعىنان وردا جاقسى ويلاستىرىلعان. ويتكەنى، حان ورداسىن ءبىر جاعىنان وزەن قورعاپ تۇرادى. وسى ورعا سۋ الىپ كەلەتىن اناۋ جەردە ارىقتىڭ ءىزى جاتىر. وزەننەن بەرى سۋ اكەلەتىن شىعىردىڭ دا ورنى بار. 2015 -جىلى ءبىز وسى جەردە اقىرىنداپ شۋرف جاسادىق. العاشىندا دوكەي تالەيەۆ دەگەن ارحەولوگ جىگىتتى ەرتىپ ءجۇردىم. سودان كەيىن ارحەولوگيا- ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۇلان ۇمىتقالييەۆ باستاعان ءۇش جىگىت كەلىپ، مىنا جەردە شۋرف سالىپ قارادىق. سوندا تۋرا بەكىنىس ەكەنى دالەلدەندى. وسىمەنەن قازىر، قۇدايعا شۇكىر، بۇل تاقىرىپ ەلباسىمىزدىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپ، ەلگە تانىلىپ جاتىر»، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
تاريح كومىلىپ قالماسىن...
ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسىن تاپقاننان كەيىن-اق پروفەسسور ءبىرسىپىرا ماقالالار جازىپ، قالا اكىمدىگىنە جوبا ۇسىنىپتى. «بۇل ەسكەرتكىشتى ساقتاپ قالۋ كەرەك» دەيدى. ويتكەنى، بۇل تاريحىمىز ءۇشىن دە، استانامىز ءۇشىن دە بىرەگەي ەسكەرتكىش. ارقا جەرىندە مۇنداي مۇرالار از. ەكىنشىدەن، وردانىڭ ورنى استانانىڭ ءدال ىرگەسىندە تۇر.
«بۇرىنعى حان ورداسىنىڭ ىشىنە بەيىتتەر ءتۇسىپ كەتىپ جاتىر. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا زيراتتار از ەدى. مىنا جەردە ءاز تاۋكە حان قورعانىنىڭ ىشىندە حريستيان بەيىتتەرى عانا بولاتىن. ءقازىر بايقاساڭىز، اقىرىنداپ بەيىتتەر قورعاننىڭ ىشىندە قالىپ بارادى. وسىلاردى ساقتايىق دەپ، بىرنەشە رەت قالا اكىمدىگىنە حات جازدىق. ساقتاماساق، ەرتەڭ وكىنىپ قالارىمىز ايقىن. ەرىنبەي تۇرىپ، ەكى ور، ەكى جالدى سالعانىنا قاتتى تاڭعالامىن. سول كەزدە وسىلايشا قورعانىس ماسەلەسىن قاتتى ەسكەرگەنى كورىنىپ تۇر. ەلباسى ايتقاننان كەيىن اكىمدىك تە بۇل ماسەلەگە بەت بۇرار دەگەن ويدامىن»، - دەيدى پروفەسسور.
«ەسكەرتكىشتىڭ ساقتالۋى ساياسات ءۇشىن دە، تاريح ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى» دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ. وكىنىشكە قاراي، ءبىرشاما جازىپ تا، ايتىپ تا جاتقانىمەن، قوعام، اكىمدىك تاراپىنان بەتبۇرىس شامالى بولىپ تۇرعان كورىنەدى.
«ەندى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى ايتقاننان كەيىن ەسكەرتكىشكە دۇرىس كوڭىل بولىنەر دەگەن ويدامىن. ەلوردانىڭ ىرگەسىندە وسىنداي ەسكەرتكىش جاڭعىرىپ جاتاتىن بولسا، حالىق بىلسە، قانداي عانيبەت بولار ەدى. اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي دەپ تە ايتۋعا بولادى بۇل ورىندى. وردانىڭ تۇگەل بولماسا دا، كەيبىر تۇسىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. شۇڭقىردى ناقتى قازىپ، ونى كورسەتىپ، جالدى، ارىقتى كورسەتە الساق ادەمى بولار ەدى. سودان كەيىن ەسىل مەن وردانىڭ ورتاسىنا قۇرىلىستار ءتۇسىپ جاتىر. بۇل دۇرىس ەمەس. توقتاتۋ كەرەك! بۇرىن وسى ايتىلعان ورتادا وردا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بولۋى كەرەك - ەگىن سالعان القاپتارى بار. سوندىقتان، كەشەندى ەسكەرتكىش رەتىندە قايتا قالپىنا كەلتىرۋ قاجەت»، - دەيدى تاريحشى.
جامبىل ارتىقبايەۆ ءسوز سوڭىندا تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسىن «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى گەوگرافياسى» جوباسىنا ەنگىزۋ كەرەكتىگىن دە ايتىپ قالدى.
«ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسى مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ەسكەرتكىشتەردىڭ قاتارىنا ەنگىزىلۋى كەرەك. مەن بىلتىر وسى ماسەلەنى ايتقانمىن. بۇل اۋليەلى جەر. كۇيگەنجار قازاقتىڭ ەپيكالىق جىرلارىندا، اتاقتى اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىندە ءجيى اتالادى. ەڭ سوڭعى وسى جەردى جىرلاعان - ءيمانجۇسىپ. سوندىقتان، بۇل - قازاق تاريحى ءۇشىن وتە ماڭىزدى ورىن»، - دەپ ءتۇيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.
اۆتور: ايان بەكەن ۇلى
