قازاقستان بەنزينگە «شاشالىپ» قالماي ما
يمپورتتان ارىلامىز، ءتىپتى اي-92-نىڭ باعاسى تومەندەيدى دەگەن بولجام بولعان. بۇگىندە ەكى زاۋىتتى جاڭعىرتتىق. الداعى ۋاقىتتا ءۇشىنشىسى دە تولىعىمەن ىسكە قوسىلادى. قازىردىڭ وزىندە بەنزيندى ارتىعىمەن ءوندىرىپ جاتىرمىز. ءبىراق باعا قاتتى وزگەرىپ جاتقان جوق. نەگە؟ رەسەيلىك يمپورتقا شەكتەۋ ەنگىزىلە مە؟ ودان نە ۇتامىز؟
تەرىستىكتەگى كورشىمىز ءوز ۇلەسىن بەرە مە؟ ال، ەڭ باستىسى، قازاقستان مۇناي ونىمدەرىن يمپورتتاۋشىدان ەكسپورتتاۋشى دەڭگەيىنە شىعا الا ما؟ قازاقپارات ءتىلشىسى وسى ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىندە وي قوزعاپ كوردى.
وتكەن ايدىڭ سوڭىندا ەلىمىزدە اي-92 ماركالى بەنزيننىڭ قورى 358 مىڭ توننا بولعان. ال قازىرگى سۇرانىستى تولىعىمەن وتەۋ ءۇشىن قالدىقتىڭ كولەمى 200 مىڭ توننادان اسپاسا دا جەتكىلىكتى. دەمەك، سول كەزدىڭ وزىندە «ءوتىمدى» بەنزيننىڭ رەزەرۆى ءبىر جارىم ەسەگە ارتىق بولدى. قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قانات بوزىمبايەۆ تا ولاي جالعاسا بەرسە، ارتىق بەنزيننىڭ كولەمى ارتادى دەپ ەسكەرتتى.
«قىركۇيەك ايىندا شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن جاڭارتۋ جۇمىستارى تولىعىمەن اياقتالادى. سول كەزدە بەنزيننىڭ كولەمى ارتا تۇسەدى. قازان ايىندا قالدىقتىڭ مولشەرى 500-600 مىڭ تونناعا جەتۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەدى قانات الدابەرگەن ۇلى استانادا وتكەن ءبىر شارادا.
ال نارىق ەرەجەلەرىنە سايكەس، ۇسىنىس سۇرانىستان باسىم بولسا، باعا تومەندەيدى. سەبەبى تاۋار وندىرۋشىگە ءونىمدى وتكىزۋ كەرەك. ونى مينيستر مىرزانىڭ ءوزى دە مويىنداپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، ارتىق ءونىم بولعاندا باعا ءسال-ءپال وزگەرۋى مۇمكىن. ءبىراق ونى ءوندىرۋشى جانە جەتكىزۋشى كومپانيالاردىڭ وزدەرى رەتتەيدى. مەملەكەت وعان ارالاسا المايدى. ويتكەنى بەنزيننىڭ باعاسىنا مەملەكەتتىك رەتتەۋ شاراسىن الىپ تاستاعان.
«ءيا، ۇسىنىس كوپ بولعاندا ءونىمدى وتكىزۋ قيىنداۋ. سول كەزدە بەنزيننىڭ باعاسى ءسال- ءپال وزگەرۋى مۇمكىن. مەن ناقتى بولجام ايتا المايمىن. قازىرگى كەزدە ءبىز سول ارتىق بەنزيندى ەكسپورتقا شىعارۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز. ارينە، وندايدا بەنزيننىڭ شەتەلگە كوپ كەتىپ قالماۋىن باقىلاۋ قاجەت. ايتپەسە، تاپشىلىق تۋىنداۋى ابدەن مۇمكىن. بىزدە مۇناي وڭدەۋ سالاسىندا پىسىقاي جىگىتتەر كوپ قوي. ولار كەز كەلگەن ۋاقىتتا باعانى كوتەرۋگە دايار تۇرادى. سوندىقتان ىشكى نارىقتاعى باعانى ۇستاۋ ءۇشىن ەكسپورت پەن ىشكى سۇرانىستىڭ تەپە- تەڭدىگىن ساقتاۋىمىز قاجەت»، - دەيدى ق. بوزىمبايەۆ.
شىنىندا دا، سوڭعى كەزدە بەنزيننىڭ باعاسى «ءسال-ءپال» وزگەردى. اي-92 ماركالى بەنزيننىڭ باعاسى 2-3 تەڭگەگە تومەندەدى. دەمەك، مۇناي وڭدەۋ سالاسىندا جۇرگەن «پىسىقاي جىگىتتەر» ارتىق بەنزيننەن قۇتىلماسا، رەزەرۆۋارلاردى بوساتا المايتىنىن جاقسى تۇسىنەدى. ءبىراق باعا قاتتى وزگەرمەيتىن ءتارىزدى. سەبەبى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى ءوز جۇمىسىن ءسال باسەڭدەتتى.
وعان قوسا، رەسەيلىك بەنزيننىڭ يمپورتىنا ءالى كۇنگە دەيىن شەكتەۋ قويىلعان جوق. ايتا كەتەر ءجايت، اتالعان شەكتەۋ تەك تەمىرجولمەن تاسىمالداناتىن مۇناي ونىمدەرىنە عانا قاتىستى. دەمەك، اۆتوجولمەن بەنزين تاسىمالىن ەشكىم شەكتەي المايدى. ونداي شارالار ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ەرەجەلەرىنە دە قايشى.
دەگەنمەن، كەيبىر ساراپشىلار رەسەيلىك يمپورتقا قاتىستى كونۆەنتسيالىق شەكتەۋدى ەنگىزبەي-اق قويۋعا بولادى دەيدى. سەبەبى ەكى ەلدىڭ باعا ايىرماشىلىعىن ەسكەرسەك، بەنزيندى ساتاتىندارعا «الىستان اربالاعانشا جاقىننان دوربالاعان» ءتيىمدى. ال ءونىمنىڭ ساپاسى جاعىنان ەش ايىرماشىلىق جوق. سەبەبى بىزدەگى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتتى. جوعارى وكتاندى بەنزيندى شىعارۋعا بارلىق تەحنيكالىق قۇرال- جابدىقتار بار.
«Argus Media» كومپانياسىنىڭ ورتالىق ازيا جانە كاسپيي ايماعى بويىنشا ۆيتسە- پرەزيدەنتى تيمۋر ءىلياسوۆ يمپورتقا شەكتەۋ قويعاننان بۇرىن ەكسپورت ماسەلەسىن تەزدەتىپ شەشۋ كەرەك دەيدى.
«ارينە، جاقىن ارادا ەكسپورت ماسەلەسى شەشىلمەسە، ارتىق بەنزيننىڭ كولەمى ارتادى. وندايدا شيكىزاتتى وڭدەۋ قارقىنىن بۇدان دا باسەڭدەتۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى ءۇشىن ءتيىمسىز. سەبەبى اتالعان زاۋىتتاردى جاڭارتۋعا قىرۋار قارجى سالىندى. ءدال ءقازىر ولار 100 پروتسەنتكە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. سوندا جاڭعىرتۋعا سالىنعان قاراجات اقتالادى. بىلۋىمىزشە، بۇگىندە وتاندىق بەنزيندى قىرعىزستانعا ەكسپورتتاۋ ماسەلەسى قارالىپ جاتىر. بۇدان بولەك، وزبەكستان جاعى دا تالقىلانۋدا. مەنىڭشە، جاقىن ارادا قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، ال كەلەسى جىلى ەۋروپاعا ەكسپورت اشىلادى»، - دەدى ت. ءىلياسوۆ قازاقپارات تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
الايدا وتاندىق مۇناي ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىن اشۋ وڭاي ەمەس سياقتى. ويتكەنى ءبىز كەزىندە «بەنزيندى ەكسپورتتامايمىز» دەگەن مىندەتتەمەنى الىپ، ونى ۇكىمەتارالىق كەلىسىممەن بەكىتتىك. ءدال وسى «ۋادەنى» العان رەسەي بەنزيننىڭ ءبىراز بولىگىن ەكسپورتتاپ كەلدى. ەندى، اتالعان كەلىسىمدى وزگەرتۋ كەرەك. ءبىراق سولتۇستىكتەگى كورشىمىز ءوز ۇلەسىن بەرە مە؟ ول جاعى ازىرشە بەلگىسىز. ءبىراق مينيستر بوزىمبايەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءسوز جۇزىندە كەلىسىم بار. ءبىراق ول كەلىسىم قاعازعا تۇسپەي جاتىر.
«ءبىز رەسەيدەگى ارىپتەسىم ەكەۋىمىز (وسى ەلدىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترى الەكساندر نوۆاك - اۆت. ) ۇنەمى بايلانىستامىز. وكىنىشكە قاراي، مامىردا ءتيىستى كەلىسىمدى راسىمدەي المادىق. اتالعان قۇجاتقا سايكەس، ءبىز ورتاق نارىقتى باسقاشا رەتتەۋدى كوزدەيمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندىق مۇناي ونىمدەرىنە ەكسپورتقا جول اشىلادى. ەندى، رەسەيدە سايلاۋ بولدى جانە تاعىسىن تاعى. سودان كەلىسىمدى راسىمدەي المادىق. ماۋسىمدا اتالعان قۇجاتتى راسىمدەيمىز دەگەن ءۇمىت بار. قىركۇيەكتىڭ اياعىنا دەيىن پارلامەنتتەن وتكىزىپ الساق، قازان- قاراشا ايىندا ەكسپورت اشىلادى»، - دەدى ق. بوزىمبايەۆ قوعامدىق كەڭەستىڭ وتىرىسىندا. الايدا ول كەلىسىم ماۋسىمدا راسىمدەلمەدى. دەمەك، اتالعان قۇجاتتى پارلامەنتتە راسىمدەۋ جۇمىسى دا كەيىنگە شەگەرىلىپ وتىر.
سونىمەن، ەكسپورت ماسەلەسىن شەشە الماساق، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ قارقىنىن ازايتۋعا تۋرا كەلەدى. ولاي ىستەمەسەك، «زاتوۆاركا»، ياعني ارتىق بەنزيننىڭ قورى جينالىپ قالادى. ال ونى سىرتقا تەزدەتىپ ساتۋ قاجەت، يا بولماسا، ىشكى نارىققا ارزان باعامەن وتكىزۋ كەرەك. مينيسترلىك بەنزيننىڭ باعاسىن قاتتى تومەندەتۋگە بولمايتىنىن دا جاقسى تۇسىنەدى. سەبەبى شەكارا ايماعىندا الىپساتارلار كوبەيدى. رەسەيدىڭ بەنزينى وتپەي قالادى.
وعان قوسا، 2025 -جىلعا قاراي ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ورتاق وتىن- ەنەرگەتيكالىق نارىعىن قۇرۋ جوسپارلانىپ وتىر. وندايدا باعانىڭ ايىرماشىلىعى كوپ بولماۋى ءتيىس. سوسىن ءوز جەرىمىزدە ءتورتىنشى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن سالاتىنىمىزدى دا ۇمىتپاۋ قاجەت. ونى ىسكە قوسقاندا مۇناي ءوندىرۋ كولەمى ارتا تۇسەدى. سوندىقتان قازاقستانعا مۇناي ونىمدەرىن يمپورتتاۋشى اتاعىنان تەزدەتىپ قۇتىلىپ، ەكسپورتتاۋشى مەملەكەتكە اينالۋ قاجەت-اق.
اۆتور: ارمان اسقاروۆ
