قىتاي پلاستيك قالدىقتار يمپورتىنان باس تارتتى. ەندى نە بولادى؟
وسىنشاما كوپ قوقىستى قىتاي قايدا جۇمساپ، نە ىستەمەك؟
عالىمدار جۇرگىزگەن جاڭا زەرتتەۋلەرگە سەنسەك، قىتايدىڭ پلاستيك قالدىقتارىن يمپورتتاماۋى جينالماعان ميلليونداعان پلاستيك قالدىقتارىنا اكەلۋى مۇمكىن. اسىرەسە، ا ق ش سەكىلدى مەملەكەتكە سالىنعان تىيىم ولارعا ءوز قوقىستارىمەن كۇرەستى كۇشەيتۋگە يتەرمەلەمەك.
2017 -جىلدىڭ 31 -جەلتوقسانىندا قىتاي كوپ كولەمدى پلاستيك قالدىقتار يمپورتىنا تىيىم سالعان بولاتىن. بۇل ۋاقىتقا دەيىن اسىرەسە ا ق ش سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەر مۇنداي قالدىقتاردى ۋتيليزاتسياعا قىتايعا جىبەرەتىن ەدى. دجوردجيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى اتالعان تىيىمنىڭ قانداي اسەرى بارىن زەرتتەپ كوردى. ماماندار زەرتتەۋ بارىسىندا قىتايدىڭ 1988-2016 -جىلدار ارالىعىندا يمپورتتاعان پلاستيك قالدىقتارى تۋرالى مالىمەتتەردى باستى نازارعا العان. ولاردىڭ ايتۋىنشا، 2030 -جىلعا قاراي بۇل تىيىمنان 111 ميلليون توننا پلاستيك قالدىقتارى دالادا قالۋى مۇمكىن. زەرتتەۋ تۋرالى ماقالا Science Advances جۋرنالىندا جاريالاندى.
1988 -جىلدان باستاپ ا ق ش مەملەكەتتەگى پلاستيك قالدىقتارىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىن قىتايعا جىبەرەتىن ەدى. ونىڭ ىشىندە بوتەلكە، تاماق ىدىستارى، پوليەتيلەن پاكەتتەرى قوقىس كونتەينەرىنە ارنايى جينالىپ، قىتايعا ەكسپورتتالاتىن. قىتاي يمپورتپەن كەلگەن بۇل قالدىقتاردى پلاستيك ونىمدەرىن ءوندىرۋ ءۇشىن قايتا وڭدەپ، وندىرىستە پايدالاناتىن.
ءبىراق 2017 -جىلدىڭ سوڭىندا قىتايدىڭ يمپورتقا تىيىم سالۋى ارتىق پلاستيك قالدىقتارىمەن ولاردى ەكسپورتقا جىبەرۋ ارقىلى كۇرەسكەن ا ق ش سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەردى تىعىرىققا تىرەدى. The New York Times مالىمەتتەرىنە سەنسەك، قازىرگى كۇننىڭ وزىندە پلاستيك قالدىقتار پوليگونداردا كوپتەپ جينالىپ قالعان. ال عىلىمي جۋرنالدا جاريالانعان ماقالادا قىتاي تىيىمىنىڭ اسەرى تۋرالى جۇرگىزىلگەن العاشقى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ايتىلعان. وندا بۇرىن پلاستيك قالدىقتارىن ەكسپورتقا جىبەرىپ جۇرگەن مەملەكەتتەر ەندى وسى سالاعا قاتىستى ساياساتىن وزگەرتىپ، قايتا قاراستىرۋلارى كەرەك.
«بۇل تىيىم جاھاندىق ساۋدا جۇيەسىن وزگەرتىپ، قوقىستىڭ جويىلۋىنا قاتىستى پروتسەستى توقتاتتى»، دەيدى ونتاريو تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ يادرولىق عىلىم جانە ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەر دوتسەنتى دەنيەل حورنۆەگ.
مامان زەرتتەۋگە قاتىسپاسا دا، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باستى پروبلەماسى پلاستيك قالدىقتارى ەكەنىنە باسا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
سوڭعى وتىز جىلدا ا ق ش سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەر قىتايعا 10 ميلليون توننا پلاستيك قالدىقتارىن ەكسپورتتاعان. كەي جاعدايدا مۇنداي قوقىس سۇرىپتالماي، قاعازبەن، شىنىمەن بىرگە ءوندىرىس ورنىنا دا جىبەرىلىپ كەتكەن جاعدايلار بولعان.
«ارينە، قوقىس قالدىقتارىن سۇرىپتاۋ ۇلكەن ەنەرگيانى تالاپ ەتەدى. بۇل ەنەرگيا - اقشا. ال ا ق ش سەكىلدى مەملەكەتتەر وعان اقشا كەتىرگىسى كەلمەيدى. سوندىقتان، ولارعا قالدىقتى ءبىر جەرگە جيناپ، شەتەلگە جىبەرە سالعان جەڭىل»، دەيدى زەرتتەۋدىڭ اۆتورى، دجوردجيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكولوگى ەمي برۋكس.
بىرنەشە جىل بويى پلاستيك قالدىقتارىن يمپورتتاعان قىتاي جاقىندا بۇل ويىنان باس تارتتى. «بۇل كۇتپەگەن جەردەن بولعان شەشىم ەمەس دەپ ويلايمىن. سەبەبى، قىتايدىڭ ەكونوميكاسى كۇننەن كۇنگە قارىشتاپ دامىپ جاتىر»، دەيدى حورنۆەگ.
ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى وزگەرىپ جاتقاندىقتان، قىتاي ەندى ءوز ىشىندەگى قالدىقتاردى ازايتۋ تۋرالى شەشىمگە كەلىپ وتىر. وسى جولمەن مەملەكەت پلاستماسس قالدىقتاردى جويىپ، قايتا وڭدەپ وتىرا الادى.
بۇل تىيىم قىتايدىڭ قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنا قارسى كۇرەسۋىنە كوپ سەپتىگىن تيگىزە الادى. ال باسقا الەم ءۇشىن بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن زەرتتەۋ اۆتورلارى برۋكس پەن ونىڭ كومانداسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمدارىنىڭ 1962 -جىلدان بەرگى شيكىزات تاۋارلارىنىڭ ساۋداسى تۋرالى مالىمەتتەرىنە جۇگىنگەن. بۇل مالىمەتتەر ىشىندە پلاستيك قالدىقتارى تۋرالى دا اقپارات بار. زەرتتەۋشىلەر 1988 -جىلدان باستاپ قىتايدىڭ قانشا پلاستماسس قوقىستى يمپورتقا العانىن ەسكەردى. بۇۇ- دا ءدال وسى جىلدان استاپ قانا پلاستيك قالدىقتارس اۋداسى تۋرالى مالىمەتتەر ەنگىزىلە باستاپتى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 1992 -جىلدان باستاپ قىتاي الەمدىك پلاستيك قالدىقتارىنىڭ 45 پايىزىن الىپتى. تەك 2016 -جىلى قىتاي 7 ميلليون توننا قوقىستى يمپورتقا العان. ال ءوز ىشىندە 61 ميلليون توننا قوقىستى قايتا وڭدەگەن. وسى مالىمەتتەردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ عالىمدار 2030 -جىلعا قاراي 111 ميلليون توننا پلاستيك قالدىقتارىنىڭ قاراۋسىز قالاتىنىن بولجاپ وتىر. ال وسىنشا كولەمدەگى قوقىس قىتايعا جىبەرىلمەسە، ول قايدا بارادى؟ وعان نە بولادى؟
ا ق ش، ۇلى بريتانيا مەن گەرمانيا ەندى ارتىق قوقىسپەن كۇرەسۋدىڭ جاڭا جولدارىن قاراستىرۋلارى كەرەك. مۇنداي قالدىقتى جەرگىلىكتى قوقىس پوليگوندارىنا تاستاۋ، ورتەۋ - اۋانىڭ لاستانۋىنا اكەلەتىن ءارى ەكولوگياعا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن جولدار. بۇل اسىرەسە حالىق دەنساۋلىعىنا زيان بولىپ، باسقا پروبلەمالاردىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن.
«تاعى ءبىر جول - ارتىق قوقىستى وڭتۇستىك- شىعىس ازيانىڭ فيليپپين مەن ۆەتنام سەكىلدى باسقا مەملەكەتتەرىنە جىبەرۋ»، دەيدى حورنۆەگ.
ءبىراق بۇل مەملەكەتتەردە وزدەرىنىڭ پلاستيك قالدىقتارى كوپ كولەمدە ەكەنى بەلگىلى. ءتىپتى، بۇل ەلدەردە قالدىقتاردى باسقاراتىن ينفراقۇرىلىم دا جەتپەي جاتادى. سونداي-اق ولار دا قىتاي سەكىلدى شەشىم قابىلداۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتىر.
برۋكستىڭ ايتۋىنشا، ەڭ جاقسى شەشىم - ءبىر رەتتىك زاتتاردى پايدالانۋدان قاشۋ. اسىرەسە، ونىڭ ىشىندە پلاستيك ىدىستار مەن پاكەتتەردى پايدالانباۋعا تىرىسۋ. بوتەلكەلەر مەن پاكەتتەردى قايتا پايدالانۋ جىل سايىنعى پلاستيك قالدىقتارىنىڭ كولەمىن ازايتۋعا سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن.
«بۇل راسىمەن كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن قاراپايىم عانا ارەكەتتەر. ادامدار قازىر وسىنداي ارەكەتتەردىڭ ءوزى قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنە بەرمەيدى. ءبىراق ميلليونداعان ادام وسىنى ىستەي باستاسا، جاعداي وزگەرەدى» ، دەيدى برۋكس.
