وسى عاسىردا الەمنىڭ قالالانۋ پروتسەسى قانداي دەڭگەيدە بولادى؟
ءتىپتى، وسىعان قاتىستى جۇرگىزىلىپ جاتقان زەرتتەۋلەر دە كوپ. بۇل جاقسى ما، الدە جىلدام ۋربانيزاتسيا ەكو-كاتاستروفاعا اكەلۋى مۇمكىن بە، دەپ حابارلايدى Baq.kz اقپارات اگەنتتىگى The Guardian باسىلىمىنا سىلتەمە جاساپ.
نيگەريانىڭ وڭتۇستىك- باتىسىنداعى لاگوس قالاسىنىڭ 1960 -جىلعى كارتاسىندا بىرنەشە اۋىلمەن قورشالعان ازداعان كوشەلەر عانا بايقالادى. ول كەزدەرى اسفالت جول باتپاققا اينالىپ، جازىق دالاعا ورمان وتىرعىزىلا باستاعان. قالادا التى قاباتتى بىرنەشە بيىك عيمارات قانا بولسا، اۆتوكولىكتەر تىپتەن از ەدى.
ول كەزدە قالانىڭ بولاشاقتا قانداي بولاتىنىن ەشكىم بولجاماعان دا بولار. ال لاگوس نەبارى ەكى بۋىندا 100 ەسە ءوسىپ، قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى 200 مىڭنان 20 ميلليونعا جەتتى. بۇگىندە بۇل الەمدەگى ەڭ ءىرى 10 قالانىڭ ءبىرى سانالادى ءارى اۋماعى مىڭ شارشى كيلومەتردەن اسادى. دەگەنمەن، كەيبىر بولىگى عانا ۇلكەن بايلىقتا ءومىر ءسۇرىپ، كوپ جەرى حاوس پەن كەدەيلىكتىڭ كەبىن كيىپ وتىر. حالىقتىڭ كوبىندە تۇراقتى ءۇي دە جوق.
سونداي-اق، سانيتاريا جۇيەسى مەن سۋ قۇبىرىنا قوسىلماعان اۋداندار دا بارشىلىق. قالا كوشەلەرى كەپتەلىستەن بوسامايدى، اۋاسى تۇتىنگە تولى. ال قالانىڭ نەگىزگى قوقىس ورنى 40 گەكتار جەردى الىپ جاتىر ءارى وندا كۇنىنە مەترىنە 10 مىڭ توننا قوقىس لاقتىرىلادى.
لاگوس قالاسى
Overstretched Cities (حالقى تىعىز ورنالاسقان قالالار) دەگەن نە؟
بۇگىنگى تاڭدا ۋربانيزاتسيا تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتىر. عالىمداردىڭ سوڭعى زەرتتەۋىندە الداعى 60 -جىلدا لاگوستا بولعان وزگەرىستەر قايتالانباي، باسقاشا سيپات الۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلعان. عالىمداردىڭ سوزىنە سەنسەك، نيگەريا حالقىنىڭ سانى ءوسىپ، حالىق قازىرگى جىلدامدىقپەن قالاعا كوشە بەرەتىن بولسا، لاگوس 85 نەمەسە 100 ميلليون حالقى بار الەمدەگى ەڭ ءىرى مەگاپوليسكە اينالۋى مۇمكىن. بولجام بويىنشا، 2100 -جىلى بۇل قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى كاليفورنيا نەمەسە بريتانيادان دا كوپ بولادى جانە بۇل ۇلكەن ەكولوگيالىق پروبلەماعا اكەلۋى مۇمكىن.
كانادالىق دەموگرافتار دانيەل حوورگۆەگ پەن كيەۆين پوۋپتىڭ ايتۋىنشا، الەمدەگى تۋۋ كورسەتكىشى ەڭ جوعارى افريكالىق نيگەر رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى نيامەي قالاسى الەمدەگى حالقى ەڭ تىعىز ورنالاسقان سەگىزىنشى قالاعا اينالۋى مۇمكىن. بۇگىنگى تاڭدا حالىق سانى ميلليوننان اساتىن قالا تۇرعىندارى 2100 -جىلى 46 ميلليونعا جەتەدى دەگەن بولجام بار.
ب ۇ ۇ جاساعان بولجامعا سەنسەك، جەر بەتىندەگى حالىق سانى الداعى 33 جىلدا 2,9 ميللياردقا جەتەدى. عاسىر سوڭىندا بۇل كورسەتكىش تاعى 3 ميللياردقا كوبەيۋى مۇمكىن. ب ۇ ۇ ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، بولاشاقتا 80-90 پايىز حالىق قالادا تۇراتىن بولادى.
بۇل قالالاردىڭ تۇراقتى ءارى دامىعان قالاعا اينالۋى نەمەسە اۋاسى لاستانىپ، قوقىستىڭ استىندا قالۋى، باقىلانبايتىن حاوسقا تاپ بولۋى - قالانىڭ تۇرعىندار سانىنىڭ ءوسۋ جىلدامدىعىنا ۋاقىتىندا ارەكەت ەتە بىلۋىنە بايلانىستى بولماق. كوپتەگەن ەكونوميستەردىڭ ايتۋىنشا، تۇرعىندار سانىنىڭ ارتۋى بايلىققا كەنەلتىپ، ۋربانيزاتسيا ادامنىڭ ەكولوگيالىق اسەرىن ازايتۋعا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ءبىراق باسقا ساراپشىلار قالالاردىڭ باقىلانباي كەتەتىنىنە الاڭداۋلى. سەبەبى تەمپەراتۋرا كوتەرىلىپ، جەردىڭ لاستانۋى ارتادى، سۋ تاپشىلىعى بولىپ، ادامداردىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاي باستايدى.
كوپتەگەن قالالار قازىردىڭ وزىندە ەكو-كولىكتەر مەن تازا اۋاعا، كاناليزاتسياعا، جاڭعىرتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە، تۇرعىندارعا ارنالعان ىڭعايلى ۇيلەر مەن عيماراتتارعا ينۆەستيتسيالاردى كوپتەپ سالۋدا. ال باسقالارى شەشىلۋى مۇمكىن ەمەس كورىنەتىن پروبلەمالارعا تاپ بولۋدا.
تومەندە حوورگۆەگ پەن پوۋپ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرنە نەگىزدەلگەن مالىمەتتەردى بەرىپ وتىرمىز. وندا 21- عاسىرداعى الەمدەگى ەڭ ءىرى قالالار حالقى سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى بولجام جاسالعان.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، تۋۋ كورسەتكىشى جوعارى جانە ۋربانيزاتسيا ءجۇرىپ جاتقان مەملەكەتتەردەگى 100 قالادا الداعى 35 جىلدا 5,5 ميلليون ادام تۇراتىن بولادى.
«2100 -جىلى ازيا مەن افريكادا حالىق سانى ارتادى. حالقى تىعىز ورنالاسقان 101 قالانىڭ تەك 14 ى عانا ەۋروپا مەن سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكادا ورنالاسادى»، - دەيدى عالىمدار.
الداعى 30 جىلدا بۇل قالالاردا نە بولاتىنىن جاھاندىق تابيعات پەن 11 ميلليارد ادامنىڭ ءومىر ساپاسىنا بايلانىستى بولادى. ارينە، قالالاردىڭ قالاي داميتىنىن ناقتى بولجاۋ قيىن. ب ۇ ۇ ۇسىنعان دەرەكتەرگە سەنسەك، حالىقتىڭ كوبى جاس، ۇرپاق اكەلۋگە قابىلەتتى ءارى ۋربانيزاتسياعا بەيىم بولادى. نيگەريادا ورتاشا جاس 18, افريكانىڭ 54 مەملەكەتىندە 20 جاستى قۇراۋى مۇمكىن دەگەن بولجام دا بار. ءۇندىستان حالقىنىڭ جارتىسى 25 جاستان تومەن، لاتىن امەريكاسىندا ورتاشا جاس 29 جاستى قۇراۋى مۇمكىن.
بانگالور، ءۇندىستان
2015 -جىلعى حالىق سانى: 7 ميلليون
2100 -جىلعا بولجام: 21 ميلليون
بانگالور قالاسى
«25 جىل بۇرىن بۇل قالا اعاشتارىمەن، وزەندەرىمەن، تازا اۋاسىمەن تانىمال بولىپ ەدى. قازىر الەمدە بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ اسەرىنەن تابيعاتى بۇزىلىپ بارادى»، - دەيدى ءۇندىستان عىلىمي ينستيتۋتىنىڭ ەنەرگەتيكا جانە جەر-سۋدى زەرتتەۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى ت. راماچاندرا.
ءۇندىستان 2050 -جىلى 1,5 ميلليارد حالقى بار ەڭ تىعىز مەملەكەتكە اينالادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل مەملەكەتتە سوڭعى 30 -جىلدا قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى ارتىپ، 600 ميلليون ادامعا جەتكەن. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، مۋمباي مەن دەلي سەكىلدى مەگاپوليستەر دامىپ، ءىرى قالالار دا كەڭەيە تۇسەدى.
راماچاندرا مەن ونىڭ ارىپتەسى بحارات ايتال زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، بانگالور قالاسى جىلدام وسەتىنىن ايتتى ءارى ونىڭ ەكولوگيالىق سالدارى دا بولاتىنىن جەتكىزدى. سوڭعى 30 جىلدا بۇل قالاداعى اۋانىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى 2-2,5 گرادۋسقا كوبەيگەن. توپىراقتى سۋ دەڭگەيى تومەندەگەن. وسىمدىك الەمىنىڭ 88 پايىزى جوعالعان. راماچاندرا بانگالوردىڭ بۇل پروبلەماسى ءۇندىستاننىڭ بارلىق قالالارىندا بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايدى.
«اۋانىڭ لاستانۋى قاۋىپتى دەڭگەيگە جەتكەن. سۋ لاستانعان. قالدىقتاردى جىبەرەتىن دەر جوق. وزەندەر جوعالۋدىڭ الدىندا تۇر. جوسپارلانباعان ۋربانيزاتسيا تابيعاتقا قاۋىپ كەلتىرەتىن بولادى. جەر- سۋ، وزەن، جاسىل ءشوپتى اينەك پەن بەتون الماستىردى. تابيعي جەرلەردىڭ ازايۋى جابايى تابيعاتتىڭ جوعالۋىنا اكەلەدى»، - دەيدى ۋربانيزاتسيا مەن ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ ءۇندىستاننىڭ جابايى تابيعاتىنا اسەرىن زەرتتەگەن عالىم پرەرنا بيندرا
كينشاسا، كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى
2015 -جىلعى حالىق سانى: 12 ميلليون
2100 -جىلعا بولجام: 83 ميلليون
كينشاسا قالاسى
1920 -جىلدى كينشاسا قالاسىندا 20 مىڭ عانا حالىق بولعان. 1940 -جىلى ونداعى تۇرعىندار سانى 450 مىڭعا جەتكەن. بۇگىندە بۇل قالادا شامامەن 12 ميلليون ادام تۇرادى. الداعى 50 جىلدا كينشاسا 75 ميلليون حالقى بار افريكاداعى حالقى ەڭ تىعىز ورنالاسقان ەكىنشى قالاعا اينالادى دەگەن بولجام بار.
«كينشاسا قالاسىندا بۇگىندە ءتارتىپ جوق. 2050 -جىلى بۇل افريكانىڭ ەڭ ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى بولادى، ءبىراق حالىق سانى 75 ميلليونعا جەتەدى دەپ ويلامايمىن»، - دەيدى افريكانىڭ بۇكىلالەمدىك بانك ەكونوميسى سوميك لالل.
2100 -جىلى قالالاردىڭ قانداي بولاتىنىن بولجاۋ قيىن. 1980 -جىلدارى سەۋلدىڭ قانداي بولاتىنىن ەشكىم ەلەستەتە المايتىن ەدى. بۇگىندە بۇل وندىرىستىك لاس قالاعا اينالدى. افريكادا جاس جۇمىس كۇشى كوپ. كينشاسا الەمدەگى حالىق سانى قاتتى ءوسىپ جاتقان قالا، ءبىراق ەكونوميستىڭ ويىنشا ەكونوميكالىق ءوسىم قالا تۇرعىندار سانىنىڭ وسۋىنە ساي جۇرمەيتىن بولادى.
«كينشاسا سەكىلدى قالالاردا حالىق سانىنىڭ ارتۋى ەكونوميكاعا ەشقانداي پايدا اكەلمەيدى. سونىمەن قاتار افريكالىق قالالاردىڭ ينفراقۇرىلىمىنا سالىناتىن ينۆەستيتسيا دا وتە از»، - دەيدى ول.
2100 -جىلعا قاراي الەمدەگى حالىقتىڭ 40 پايىزعا جۋىعى جانە بالالاردىڭ جارتىسى افريكالىقتار بولادى. بۇل تاريحتاعى ەڭ ءىرى دەموگرافيالىق وزگەرىس بولماق.
«مۇنىڭ الدىن الۋ مۇمكىن ەمەس. ءارى قالانىڭ لاستاناتىنىنا، ەكولويالىق پروبلەمالاردىڭ كوبەيەتىنىنە باس قاتىرىپ وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ الاڭداتاتىنى - قالالاردىڭ ءونىمدى ءارى ادەمى بولۋعا دەگەن تالپىنىسى بولمايدى»، - دەيدى لالل.
گۋيان، قىتاي
2015 -جىلعى حالىق سانى: 4,3 ميلليون
2050 -جىلعا بولجام: 7 ميلليون
بۇل قالاداعى بىرنەشە جىل بۇرىن حالىق جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ەگىستىكتەردىڭ ورنىندا قازىر بيىك- بيىك عيماراتتار ورنالاسقان. قالاداعى اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى بۇزىلىپ، وزەن باعىتى وزگەرگەن جانە ورماندار كەسىلگەن.
قىتايدا قالاعا كوشۋ وتە جىلدام ءجۇرىپ جاتىر. سوڭعى 30 -جىلدا قىتايدىڭ 622 قالاسىنا 500 ميلليون اۋىل تۇرعىنى كوشىپ بارعان. اۋىلى كوپ مەملەكەتتىڭ بۇگىندە 60 پايىز حالقى قالادا تۇرادى. 2025 -جىلى ءاربىر ءۇش ادامنىڭ ەكەۋى قالادا تۇراتىن بولادى دەگەن بولجام بار.
گۋيان - قالانى جوسپارلاۋدىڭ جاقسى ۇلگىسى بولعانىمەن، ۋربانيزاتسيا ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا اكەلدى. قالادا اۋا لاستانۋىنان ءتۇتىن كوبەيىپ، ورماندار كەسىلىپ، توپىراق جاپپاي لاستاندى. قىتايدا ۋربانيزاتسيا شەگىنەن شىقتى دەۋگە بولادى.
بيلىك بۇرىن جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن تۇزەتۋگە تىرىسىپ جاتقانىمەن، بۇل پروبلەماعا بىرنەشە بۋىن كەرەك. مىسالى، قالا نانمين وزەنىن تازارتۋعا 150 ميلليون دوللار جۇمسادى. جاڭا كولىكتەردىڭ ساتىلىمىن توقتاتتى. اۋانىڭ لاستانۋىن تومەندەتۋ ءۇشىن ەلەكتر اۆتوكولىكتەرىنە كۆوتا بەلگىلەدى.
«جىلدام ۋربانيزاتسيا باسىندا بيلىك تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىردى. سونىڭ ارقاسىندا قىتاي ەكونوميكاسى ءوستى. قىتاي ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن قالالاردى پايدالاندى. مەملەكەت قالا سانىن ارتتىرۋعا، قالا تۇرعىندارىن كوبەيتۋگە مۇددەلى بولدى. ءبىراق وسى ارەكەتتەردىڭ ورتاسىندا قورشاعان ورتاعا ەش ءمان بەرىلمەگەنىن بيلىك كەش ءتۇسىنىپ جاتىر»، - دەيدى جاھاندىق ۋربانيزاتسياعا ماماندانعان عالىم، ۇلى بريتانيالىق گوردون ماكگرانان.
مەحيكو قالاسى
2015 -جىلعى حالىق سانى: 20 ميلليون
2050 -جىلعا بولجام: 25 ميلليون
«الەمدەگى ەڭ ءىرى بەس قالانىڭ بىرىنە اينالعان مەحيكونى وسىنداي جىلدامدىقپەن وسەدى دەپ ەشكىم ويلاعان جوق. بۇرىننان بۇل قالادا ادام سانى ارتقان سايىن قالا ءۇشىن جاقسى كورسەتكىش دەگەن وي بار. بۇل پروپاگاندالىق ساياسات»، - دەيدى قالالار الەۋمەتتانۋىنىڭ پروفەسسورى كوننوللي.
قالادا حالىق سانى تىعىز. قالا لاس. كوپ تۇرعىندار كەدەي. قالا تۇرعىندارىنىڭ بارلىعىن تۇرعىن ۇيمەن قامتۋ ءۇشىن جىلىنا 50 مىڭ جاڭا ءۇي سالۋ قاجەتتىلىگى بار. دەگەنمەن، مەحيكو ۇلگىسى ۋربانيزاتسيانى باقىلاۋعا بولاتىنىن كورسەتتى.
«قالادا ۋربانيزاتسيا ءساتتى جۇرگىزىلە باستاعانىمەن، ەكونوميكالىق قاتەر كوبەيدى. افريكا مەن ازيانىڭ جىلدام ءوسىپ جاتقان قالالارى مەحيكونىڭ قاتەلىگىنەن ساباق الۋى كەرەك. مىسالى، مەحيكوداعى حالىقتىڭ 30 پايىزىندا عانا كولىك بار، ءبىراق قالا اۆتوكولىكتەرگە نەگىزدەلىپ سالىنعان. ۋربانيزاتسيانىڭ ەكولوگيالىق سالدارىن قالا سىرتىنان كورۋگە بولادى»، - دەيدى كوننوللي.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە قالادا سۋ تاپشىلىعى بايقالادى. ال بولاشاقتا سۋ مۇلدەم جەتىسپەۋى مۇمكىن. تۇرعىندار سۋدى تۇتىنۋدى ازايتۋلارى كەرەك. بۇل اگرەسسيالىق ساياساتتى تالاپ ەتەدى. 50 -جىلدان كەيىن قالادا اۋىز سۋ التىنعا تەڭ بولۋى مۇمكىن.
ەل- التو، بوليۆيا
2015 -جىلعى حالىق سانى: 1 ميلليون
205 -جىلعا بولجام: 2,5 ميلليون
ەل- التو - كەدەي قالا. 1952 -جىلى بۇل جاي عانا اۋىل ەدى. 1960 -جىلى وندا 30 مىڭ ادام تۇرعان. قازىر ول ميلليون تۇرعىنى بار مەگاپوليسكە اينالدى. قالادا تۇراقسىز جاۋىن- شاشىن، مەزگىلسىز اياز اۋىلشارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا ممۇكىندىك بەرمەيدى. بۇل ەل- التونىڭ ءوندىرىس پەن ەكونوميكا دامىسا عانا ورگە باساتىنىن كورسەتەدى.
لاتىن امەريكاسى بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى ەڭ ۋربانيزاتسيالانعان ايماق سانالادى. بۇل مەملەكەتتە حالىقتىڭ 90 پايىزى قالادا تۇرادى. «لاتىن امەريكاسىنداعى ۋربانيزاتسيادا مەكسيكا، برازيليا، ارگەنتينا، ۋرۋگۆاي كوش باستاپ تۇر. ءبىراق بۇل جاعدايدىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى قانداي بولاتىنىن ءالى دە زەرتتەۋ كەرەك» ، دەيدى زەرتتەۋشى فەرناندو اراگون.
كوپەنگاگەن
2015 -جىلعى حالىق سانى: 1.3 ميلليون
2050 -جىلعا بولجام: 1,3 ميلليون
ەۋروپا قالالارى الەمدەگى ەڭ باي قالالار سانالادى. الايدا، الداعى 50 -جىلدا ولاردا تۇراتىن حالىق سانى ارتپايدى، ءتىپتى كەمۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. بۇگىنگى تاڭدا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋى، حالىقتىڭ قارتايۋى، جاقسى ينفراقۇرىلىم قورشاعان ورتانى ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان. بولاشاقتا جىلدام وسپەسە دە، ەۋروپا قالالارى الەمدەگى ەنەرگيانى ەڭ كوپ تۇتىناتىن قالالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى.
«كوپەنگاگەندىكتەردىڭ 62 پايىزى جۇمىسقا ۆەلوسيپەدپەن بارادى. تابيعاتقا وسىنداي كوزقاراستان تايىنباسا، قالا ەكولوگيالىق پروبلەمالاردان اۋلاق بولادى» ، - دەيدى عالىمدار.
كوپەنگاگەن 2025 -جىلعا قاراي كومىرتەكتەن بارىنشا بەيتاراپ قالاعا اينالۋدى كوزدەپ وتىر. ول ءۇشىن ەنەرگيانى تۇتىنۋ جانە ءوندىرۋ پروبلەماسىن شەشۋمەن قاتار ۆەلوسيپەد جولدارىن كوبەيتىپ، جاڭا كوپىرلەر سالۋ جوسپارلانعان.
ەۋروپادا ءار ءتورتىنشى ادام 60 جاستان اسقان. عاسىر سوڭىنا قاراي حالىق سانى 36 پايىزعا ارتادى دەپ بولجانۋدا.
