اقتوبەدە جاڭا تابىلعان «التىن ادام» قورىمى جارتىلاي جويىلىپ كەتكەن - ينسپەكتور

اقتوبە. قازاقپارات - اقتوبەدە تابىلعان عۇن داۋىرىنە جاتاتىن قابىر جارتىلاي جويىلىپ كەتتى. ينسپەكتورلار ەكى زاڭ مەن جەر كودەكسىنىڭ بۇزىلعانىن ايتىپ، دابىل قاقتى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

اقتوبە قالاسى ماڭىنان عۇن ءداۋىرىنىڭ قورىمى تابىلىپ، ارحەولوگتار شۇعىل قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بۇعان دەيىن حابارلاعانىمىزداي، قۇم كارەرىندە قازبا جۇمىستارى ءجۇرىپ، جۇمىسشىلار ادام سۇيەگى، كەيىن سارى ءتۇستى مەتالل بۇيىمداردىڭ تابىلعانىن حابارلادى. ارحەولوگتار جەدەل جەتكەنىمەن، قورىمدى سول كۇيى ساقتاپ قالۋ مۇمكىن بولمادى. ءتىپتى، تابىلعان قورىمدى سول كۇيى تۇگەل قۇراستىرىپ، باستاپقى قالپىنا كەلتىرۋ قولدان كەلمەيدى.

«ەلىمىزدە تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرى مەملەكەتتىك مادەني ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولسا دا، قۇقىقتىق تۇرعىدا ناشار قورعالعان. اقتوبە وبلىسى ۇلان- عايىر قازاق دالاسىنىڭ ءبىر بولشەگى دەپ ايتاتىن بولساق، بۇل ولكەنىڭ شالعاي دالاسىندا مەنمۇندالاعان مىڭداعان ەسكەرتكىشتەر جاتىر. اقتوبە وبلىسىندا ساقتاۋعا، قورعاۋعا، ناسيحاتتاۋعا تۇرارلىق تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەر مول. وبلىس ءوڭىرى - تۇنعان تاريح. قازاق دالاسىندا دا الەمدى تاڭعالدىراتىن نەبىر تاريحي ورىندار مەن ەسكەرتكىشتەر بار ەكەنى بەلگىلى.

ونى ەرتە كەزدە- اق ەۋروپالىق، رەسەيلىك ساياحاتشىلار، عالىمدار كوپ زەرتتەگەن. بۇگىنگى تاڭدا اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى ازىرگە تىركەلگەنى 659 ەسكەرتكىش عانا. تىركەلمەگەنى قانشاما؟ كونە تاس داۋىرىنەن كەلە جاتقان ەسكەرتكىشتەر دە بار. اقتوبە جەرىندەگى ەڭ كونە ەسكەرتكىش تاس داۋىرىنەن قالعان مۇعالجار اۋدانىنداعى تولەۋبۇلاق ۇڭگىرى بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار، پەتروگليفتەر، ماۆزولەي، بەيىتتەر مەن مەشىتتەر جانە تۋعان دالامىزدا سىرت كوزگە جاي عانا تومپەشىك بولىپ، ءۇنسىز جاتقان تالاي قورعاندار بار ەكەنى انىق. قازىرگى تاڭدا وسى ارحەولوگيالىق قورعانداردى قورعاپ ساقتاۋدان گورى ولاردى بۇزىپ، قيراتىپ ءبۇلدىرۋ دەرەكتەرى باسىم دەپ ايتۋعا بولادى. جاقىندا عانا اقتوبە قالاسىنىڭ اۋماعىنداعى سولتۇستىك اينالما تاس جولى بويىنداعى عۇن داۋىرىنە جاتاتىن كونە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتىڭ قيراپ، ءبۇلىنۋى وسىنىڭ كورىنىسى. جالپى بىزدە زاڭ ورىندالمايدى»، - دەدى اقتوبە وبلىستىق تاريحي-مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكسياسىنىڭ باس ينسپەكتورى فارحاد دوسمۇراتوۆ.

ەلىمىزدە ەسكەرتكىشتى قورعاۋعا ارنالعان ەكى زاڭ جانە جەر كودەكسى بار. اتاپ ايتقاندا، 1992 -جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» زاڭى قابىلداندى.

زاڭنىڭ «اۋماقتى يگەرۋ كەزىندە تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ» بابىندا «اۋماقتاردى يگەرۋ كەزىندە جەر ۋچاسكەلەرى ءبولىپ بەرىلگەنگە دەيىن تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن انىقتاۋ جونىندە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس» دەپ انىق كورسەتىلگەن.

ءارى مادەني قۇندى نىساندار تابىلسا، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار جۇمىستى توقتاتىپ، ۋاكىلەتتى ورگانعا حابارلاۋعا مىندەتتەلدى. ءتىپتى، زاڭنىڭ ءۇشىنشى تارماعى بويىنشا «تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىنىڭ ساقتالىپ تۇرۋىنا قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن جۇمىستاردى جۇرگىزۋگە تىيىم سالىنادى».

«زەرتتەۋدى بارلاۋ جۇمىستارىنا ارنايى ليتسەنزياسى بار ارحەولوگ ماماندار جۇرگىزەدى. ماماندار قاراپ، ەسكەرتكىشتىڭ بار- جوعى تۋرالى ارحەولوگيالىق- ەتنولوگيالىق ساراپتاما اكتىسىن بەرەدى. ەگەر ەسكەرتكىش انىقتالىپ، ول جەردە كارەر قازۋ، گاز، مۇناي قۇبىرىن تارتۋ جۇرگىزىلەتىن بولسا، مىندەتتى تۇردە قازبا جۇمىستارى اتقارىلادى. ال اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر بولسا، راديۋسى 50 مەتر بولاتىن اۋماق قورشالادى. عۇن ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشى كارەردەن تابىلدى. اكىمدىك پەن جەر قاتىناستار ءبولىمى، كاسىپكەرلەر زاڭنىڭ بار ەكەنىن بىلمەۋى مۇمكىن، ءبىراق جەر كودەكسىن دە ساقتاماعانى انىقتالدى. كودەكستە «تاريحي- مادەني ماقساتتاعى جەر» بابى بار.

وندا «اۋماقتاردى يگەرۋ كەزىندە جەر ۋچاسكەلەرى ءبولىپ بەرىلگەنگە دەيىن تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن انىقتاۋ جونىندە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس» دەپ جازىلعان. ونى دا بىلمەي قالسا، ەلىمىزدە «جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن- ءوزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭى بار. زاڭنىڭ «قالاداعى اۋدان، اۋداندىق ماڭىزى بار قالا، كەنت، اۋىل، اۋىلدىق وكرۋگ اكىمىنىڭ قۇزىرەتى» بابىندا تاريحي جانە مادەني مۇرانى ساقتاۋ جونىندەگى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ مىندەتتەلەدى. ەكى زاڭ مەن ءبىر كودەكستىڭ ورىندالماۋى الاڭداتاتىن جاعداي»، - دەدى فارحاد دوسمۇراتوۆ.

بۇعان دەيىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» زاڭى جەردى يگەرمەس بۇرىن الدىن الا زەرتتەۋدى مىندەتتەدى. ارحەولوگتاردىڭ جۇمىس اقىسىن جەردى پايدالانۋشى كومپانيا تولەدى. زاڭداعى بۇل تالاپ 2007 -جىلى جويىلىپ، ءقازىر ماماندار ۇكىمەتكە قايتا ۇسىنىس بەرىپ وتىر. ماماندار سول تالاپ قانا تاريحي- مادەني مۇرانى قورعاپ قالاتىنىنا سەنىمدى.

«ءبارى قارجىعا تاۋەلدى. وكىنىشكە قاراي، رۋحاني، مادەني ىستەرگە، كەشەندى عىلىمي ەكسپەديتسيالارعا، عىلىمي زەرتتەۋگە كەلگەندە ۇنەمشىل بولا قالامىز. سونىڭ كەسىرىنەن ءىسىمىز شولاق، بىتكەن شارۋامىزدىڭ قۇلاعى شۇناق بولىپ جاتادى. باعزىدان بايان بەرەتىن ەسكەرتكىشتەردى، ياعني، مادەني مۇرامىزدى ەسەپكە الۋ، قورعاۋ جانە ساقتاۋ ىسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، تاريحي جادىگەرلەرىمىزدى جويىپ جىبەرمەي، ساقتاپ قالاتىن ءساتتى قولدان شىعارىپ الماۋىمىز كەرەك. اقتوبەدە جويىلعان ەسكەرتكىشتەر كوپ.

ماسەلەن، 2007-2008 -جىلدارى قوبدا اۋدانىندا ەكى ۇلكەن قورعان بولدى. قورعان تىركەلدى، ءتولقۇجاتى بار. 2017 -جىلى بارعاندا ەكى ۇلكەن قورعان جوق. جول سالعان كەزدە سول جەردەن قۇم العان، كارەردىڭ ورنى عانا قالدى. نەگىزى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكستىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي- مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ سالاسىنداعى زاڭناماسىن بۇزۋ» بابى بار. زاڭ اياسىندا 250 اەك دەيىن ايىپپۇل سالىنادى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداعى مادەنيەت باسقارماسى «ەسكەرتكىشتى بۇزدى» دەپ پروكۋراتۋراعا ارىز ءتۇسىرۋى قاجەت. وبلىستىق مامانداندىرىلعان تابيعاتتى قورعاۋ پروكۋراتۋراسى قاراپ، شەشىم شىعارادى. ازىرگە بۇل جۇمىس اتقارىلىپ جاتقان جوق»، - دەدى فارحاد دوسمۇراتوۆ.