قازاق مادەنيەتىنىڭ ورداسى - قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۋزەيى
ارادا 10 جىل سالىپ، 2008 -جىلدىڭ 13 -ماۋسىمىندا استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى مەن ق ر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە ەلوردادا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مۋزەي قۇرۋ تاپسىرىلدى. مۋزەي قۇرىلىسى «قازمۇنايگاز» ا ق بولگەن قاراجات ەسەبىنەن جۇرگىزىلدى.
قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۋزەيى 2014 -جىلى 2 -شىلدەدە اشىلدى. مۋزەي عيماراتى استاناداعى تاۋەلسىزدىك الاڭى ماڭىنداعى «قازاق ەلى» مونۋمەنتىمەن، تاۋەلسىزدىك، بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايلارىمەن، «حازىرەت سۇلتان» مەشىتىمەن جانە قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرەگەي كومپوزيتسيالىق ۇيلەسىم تاپقان.
مۋزەي ەرەكشە پىشىنىمەن، الىستان كوز تارتادى. كەشەن 74 مىڭ شارشى مەتر جەردى الىپ جاتىر جانە اۋىسپالى توعىز قاباتتى قۇرايتىن جەتى بلوكتان تۇرادى. جالپى كولەمى 14 مىڭ شارشى مەتردەن اساتىن ەكسپوزيتسيالىق الاڭى بار. مۋزەيدە «استانا»، «تاۋەلسىز قازاقستان»، «التىن»، «ەجەلگى جانە ورتا عاسىر تاريحى»، «تاريح»، «ەتنوگرافيا»، «زاماناۋي ونەر» اتتى ارنايى تاقىرىپتىق زالدارمەن قاتار بىرنەشە ۋاقىتشا كورمەلەرگە ارنالعان زالدار بار.
مۋزەي دۇنيەجۇزىلىك ستاندارتتارعا سايكەس جابدىقتارمەن جاراقتالعان. ەكى زالعا بىردەي كورىنەتىن ارنايى كونتەنتى بار بىرەگەي يىلگەن ەكران، مەديا ەدەن، قازىرگى استانانىڭ ورتالىق بولىگىنىڭ سەرپىندى ماكەتى، كوپتەگەن مەدياەكراندار، گولوگراممالار، ديودتى جارىق، LED- تەحنيكا، سەنسورلىق دۇڭگىرشەكتەر، ءۇش تىلدە اقپارات بەرەتىن مۋلتيمەديالىق جولسەرىك. وسىنىڭ بارلىعى ۇلتتىق مۋزەيگە كەلۋشىلەردىڭ بارىنشا مول اقپارات الىپ، قىزىقتى ەكسكۋرسيا تاماشالاۋى ءۇشىن جاسالعان.
مۋزەيدىڭ ورتالىق اتريۋمىنان كۇن استىندا قالىقتاپ تۇرعان التىن قىراندى كورەسىز. ەلىمىزدىڭ بايراعىندا بەدەرلەنگەن قىران مەن التىن كۇن ەركىندىكتىڭ، كەڭدىكتىڭ سيمۆولى. اتالعان التىن قىران ءار 1,5 ساعات سايىن قالىقتاي ۇشىپ، كەڭ بايتاق قازاق جەرىن ارالايدى. قىران قانات قاققان ساتتە قابىرعادا ورناتىلعان ۇلكەن ەكراننان ەلىمىزدىڭ تۇمسا تابيعاتى، اسەم قالالارى، سول قالالارداعى ەرەكشە عيماراتتار جانە دە تاريحي ورىندار كورسەتىلەدى. مۋزەيگە كەلۋشىلەر ەڭ الدىمەن سول التىن قىراننىڭ ساياحاتىن تاماشالايدى.
التىن زالى - كەز كەلگەن قوناقتى قىزىقتى ەكسپوناتتارىمەن باۋراپ الاتىن ەرەكشە زال. زال 2 قاباتتان تۇرادى، اۋماعى 2 مىڭ شارشى مەتر. مۇندا ەرتە تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن قورىمداردان تابىلعان التىن ادامدار، ولاردىڭ التىن اشەكەيلەرى، ات ابزەلدەرى قويىلعان. زالدىڭ كىرەبەرىسىندە 4600 ديودتى شاممەن كومكەرىلگەن «راۋشان گۇلدەر سامالى» اتتى كومپوزيتسيا تۇر. شامدار كۇيدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءبىر مەزەتتە مىڭداعان تۇسكە بويالادى. التىن زالىنىڭ ەڭ باستى ەكسپوناتى - وتكەن عاسىردىڭ 60 -جىلدارى ەسىك قالاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان التىن ادام مەن بەرەل جىلقىلارىنىڭ رەكونسترۋكسيالارى.
ەسىك قورعانىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 4 مىڭنان استام التىن بۇيىم تابىلعان. سول التىن بۇيىمداردىڭ ءتۇپنۇسقالارىن سورەلەردەن كورۋگە بولادى. ال بەرەل جىلقىلارى 1997-99 -جىلدارى زەينوللا ساماشيەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلگەن حالىقارالىق ەكسپەديتسيا كەزىندە تابىلعان.
بەرەل قورىمىنان تابىلعان بارلىق جادىگەرلەر ب. ز. د VI- III عاسىرلارعا جاتادى. التىن زالىنان بايگەتوبە وباسىنان تابىلعان التىن ادامدى، تەكتى تاقساي حانشايىمىنىڭ جانە سارمات ايەلىنىڭ، سارمات كوسەمىنىڭ مۇسىندەرىن تاماشالاۋعا بولادى. تاعى ءبىر ەرەكشە جادىگەر ب. ز. د VI- III عاسىردا جەرلەنگەن بەرەل جىلقىلارىنىڭ سۇيەكتەرى. ەجەلگى ادامدار جىلقىلاردى جەرلەگەندە دەنەسىن قايىڭنىڭ قابىقتارىمەن كومكەرىپ قويعاندىعىنىڭ ناتيجەسىندە سۇيەكتەر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇلىنبەي جەتكەن.
وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن دارالاناتىن استانا زالى مەن تاۋەلسىز قازاقستان زالى كەلۋشىلەردىڭ ەشبىرىن دەرلىك بەيجاي قالدىرمايدى. اتالعان ەكى زال دا قۇندى ەكسپوناتتارعا باي. تاۋەلسىز قازاقستان زالىندا ەل تاريحىنداعى ماڭىزدى دەگەن قۇجاتتار، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءتۇرلى سالادا جەتكەن جەتىستىكتەر جونىندە ماعلۇماتتار جيناقتالعان. سونىمەن قاتار «التىن قىران»، «داڭق»، «وتان»، «ايبىن»، «پاراسات»، «دوستىق»، «قۇرمەت»، «بارىس» سىندى وردەندەر مەن مەدالداردى دا وسى زالداعى ۆيترينالاردان كورۋگە بولادى.
بۇدان بولەك، باستى قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىز دە وسى زالدا. ەلىمىزدىڭ ونەرپازدارى مەن سپورتشىلارىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىنە ارنالعان ۆيترينالار دا ەرەكشە نازار اۋدارتادى. تاۋەلسىزدىك زالىنا كىرۋ ارقىلى كەلۋشىلەر تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارداعى ايتۋلى داتالار مەن ماڭىزدى وقيعالارعا كوز جۇگىرتە الادى. جانە LED- ەكرانداردان تاۋەلسىز قازاقستان تۋرالى انيماتسيالىق فيلمدەر كورىپ، 3D فورماتىندا ەلوردامىزدىڭ الەۋمەتتىك- ساياسي جانە مادەني ورتالىقتارىنا ساياحات جاساۋ مۇمكىندىگىنە يە.
استانا زالىنا باس سۇققان كەلۋشىلەر كونە داۋىردەن باستاپ، بۇگىنگە دەيىنگى قالا تاريحىمەن كەڭىنەن تانىسا الادى. «ەلوردانىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى تاريحى» اتتى ۆيترينادان قالانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى جايىندا، «XIX- XX ع ع. اقمولا» ۆيتريناسىنان اقمولا قالاسىنىڭ XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى تىنىس- تىرشىلىگى تۋراسىندا، «استانا - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا ەلورداسى» ۆيتريناسىنان ەلدىڭ ورتالىعىن الماتىدان استاناعا كوشىرۋ جانە استانا قالاسىنىڭ سيمۆولىن قابىلداۋ توڭىرەگىندەگى قۇجاتتار مەن قۇندى دۇنيەلەردى كورۋگە بولادى. باس قالانىڭ اسەم كەلبەتى مەن كوركى كوز تارتار عيماراتتارىنىڭ سەرپىمدى ماكەتتەرى ارنايى لازەرلىك شوۋدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن كورسەتىلەدى.
ۇلتتىق مۋزەيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا ورنالاسقان ەتنوگرافيا زالى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە ارنالعان جانە ەكسپوزيتسيالىق كەڭىستىكتەن باستى ورىن الادى. زال ەكسپوزيتسياسى قازاقتاردىڭ كوشپەلى مال جانە وتىرىقشى- ەگىن شارۋاشىلىعىمەن قاتار ءداستۇرلى ماتەريالدىق ءھام رۋحاني مادەنيەتىمەن كەشەندى تۇردە تانىستىرادى. ال بالىق اۋلاۋ مەن اڭشىلىق قۇرالدارىن پاش ەتۋ ارقىلى قازاقتاردىڭ كوپ قىرلى شارۋاشىلىق جانە مادەني- تۇرمىس سالتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتەدى. ەكسپوزيتسياداعى كوشپەلى قازاقتاردىڭ كيىزدەن جاسالعان ءداستۇرلى جىلجىمالى باسپاناسى - كيىز ءۇي قوعامداعى الەۋمەتتىك- مادەني، نورماتيۆتىك- رەتتەۋشى جانە ءومىر سالتى اسپەكتىلەرىنىڭ بارلىق جاعىن قامتيتىن مادەني دومينانتتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ەتنوگرافيا زالى يننوۆاتسيالىق تەحنيكامەن جابدىقتالعان. زالدىڭ ورتاسىنداعى كيىز ءۇيدىڭ توبەسىندە اسپان بەينەلەنىپ، ونىڭ اينالاسىنا اينالمالى ەكران (Circle Vision) ورناتىلعان. وسى ەكراننان ءداستۇرلى اۋىلدى بەينەلەيتىن بەينەفيلم كورسەتىلەدى. اۋديوۆيزۋالدى تاسىلدەر كورەرمەنگە ءداستۇرلى تابيعي- لاندشافتى ايماقتا ورنالاسقان قازاق اۋىلىنا شىن مانىندە كەلگەندەي اسەر قالدىرادى، سونىمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ باعا جەتپەس مىڭجىلدىق مادەنيەتىنە ورتاقتاستىعىن سەزىندىرەدى.
زالدا ورنالاسقان ءتورت اقپاراتتىق دۇڭگىرشەك قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى باسپاناسى - كيىز ءۇي، دەكوراتيۆتىك- قولدانبالى ونەر، رۋحاني مادەنيەت جانە ءداستۇرلى تاعامدار تۋرالى انىقتامالىق اقپارات ۇسىنادى.
ءبىزدىڭ تارلان تاريحىمىز «ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار تاريحى» زالىنىڭ جاۋھار جادىگەرلەرى دە ءوزىنىڭ قيسىندى ۇيلەسىمىن تاۋىپ، حرونولوگيالىق جۇيەمەن باياندالعان. اتالعان زال ءتورت نەگىزگى بولىمنەن تۇرادى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى «قازاقستاننىڭ تاس داۋىرىنە» ارنالعان. مۇنداعى ەۋرازيا تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن، كوشپەلىلەر وركەنيەتى العاش پايدا بولعان وتپەلى ەنەوليت كەزەڭىنىڭ جارقىن ەسكەرتكىشى بوتاي مادەنيەتىنىڭ جاردىگەرلەرى كونەنىڭ كورنەكى كوزىندەي وي بولىسەدى. «قولا داۋىرىندەگى قازاقستان» تاقىرىبىنا ارنالعان ەكىنشى بلىمگە بىرەگەي كەراميكا ىدىستارى، اسكەري جانە ەڭبەك قۇرالدارى، زەرگەرلىك ونەر تۋىندىلارى قويىلعان.
ءۇشىنشى ءبولىم «ەرتە تەمىر ءداۋىرى جانە ەجەلگى كوشپەلىلەر ءداۋىرى» دەپ اتالادى. مۇندا ساق ءداۋىرىنىڭ «اڭ ستيلىندە» جاسالعان جارقىن جانە تارتىمدى جادىگەرلەرى كورەرمەن جادىن جاڭعىرتادى. ال «ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان» - ءتورتىنشى ءبولىمنىڭ تاقىرىبى. ونىڭ ارقاۋى ورتاعاسىرلىق قولونەرشىلەردىڭ تۋىندىلارىنىڭ ءتۇپنۇسقالارى، سونىڭ ىشىندە كەراميكا، مەتالل، سۇيەك جانە اعاشتان جاسالعان زاتتار. مۇندا الەمگە اتى ءماشھۇر سارايشىق، تۇركىستان، وتىرار، جانكەنت، سىعاناق، تاراز، ساۋران، سايرام، قويلىق جانە ت. ب. قالالاردان تابىلعان باعا جەتپەس قازىنا ءوز قۇپياسىن اشادى. سونىمەن قاتار، ۋلترازاماناۋي touch-screen جانە media table قۇرىلعىلارى مەن كيوسكىلەر قوسىمشا مول اقپاراتتاردى كەلۋشىلەر نازارىنا ۇسىنادى.
تاري
ح زالى XIII- XX عاسىرلار ارالىعىنداعى قازاقستان تاريحىن قامتيدى. ەكسپوزيتسيا تاراۋلارى مونعول يمپەرياسىنان كەيىنگى قازاقستان تەرريتورياسىندا قۇرىلعان ۇلىستار مەن مەملەكەتتەر؛ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، قازاق حاندىعىنىڭ وركەندەۋى جانە قازاق حاندىعىنىڭ جويىلۋى؛ قازاق حاندىعى كەزەڭىندەگى - حاندار، باتىرلار، بيلەر؛ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى، پاتشالىق رەسەيگە قارسى ۇلت- ازاتتىق كۇرەستەر، وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى قوزعالىستار؛ عىلىم، مادەنيەت جانە ادەبيەتتىڭ ۇلى تۇلعالارى - اباي قۇنانبايەۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى سياقتى تاقىرىپتاردان تۇرادى. ەكسپوزيتسيادا قايراتكەرلەردىڭ جەكە جيىنتىق بۇيىمدارى، اسكەري قارۋ- جاراقتار، ساۋىت- سايماندار، ۇلى جىبەك جولىنىڭ قازاقستان تارماعىنداعى ساۋدا بۇيىمدارى جانە ت. ب. ۇسىنىلعان.
كەڭەستىك كەزەڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمنىڭ ويانۋىن، قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ءوسۋىن، ۇلتتىق باسپا ءسوزدىڭ پايدا بولۋىن، ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرىلۋىن، قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماعا قاتىسۋىن سيپاتتايتىن جانە قازاقستاننىڭ قوعامدىق- ساياسي ءومىرىن باياندايتىن قۇجاتتار مەن بۇيىمدار ارقىلى كورسەتىلەدى. اتالعان كەزەڭنىڭ ماڭىزدى ارتەفاكتىلەرى: اقىن، جازۋشى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ پورتفەلى، عالىم- ماتەماتيك ا. ەرمەكوۆتىڭ ۇلكەيتكىش اينەگى مەن سىزعىشى، 1905-1917 -جىلدارى ارالىعىنداعى اقشا بانكنوتتارى، «الجير» لاگەرىنىڭ تۇتقىنى د. جۇرگەنوۆانىڭ ساقيناسى، «الجير» لاگەرىندەگى تۇتقىن ايەلدەردىڭ نانمەن تۇزدان جاساعان مۇسىندىك جۇمىستارى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىنىڭ بۇيىمدارى (جاۋىنگەردىڭ قۇتىسى جانە حاتى، ماراپاتتارى، قارۋ- جاراقتار ت. ب. )، روزا باعلانوۆانىڭ ساحنالىق كويلەگى.
ۇلتتىق مۋزەي ساۋلەتى جاعىنان قازىرگى زامانعى جاڭا تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرىن قولدانا وتىرىپ سالىنعان الەمنىڭ ۇزدىك 10 مۋزەيىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. ال ورتالىق ازيادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنە تەڭ كەلەر نىسان جوق.
