مۇحتار اۋەزوۆ. ابايدى تانۋ
ابايدى تانۋ جۇمىسى كولەمدى، سان ساپالى، عىلىمدىق جولمەن تەك ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، جالپى سوۆەتتىك سوتسياليستىك مادەنيەتىمىزدىڭ زاما- نىندا عانا مولايدى.
ءبىراق، بۇل سوزدەرگە قاراپ، رەۆوليۋتسيادان بۇرىن اباي جونىندە ەشنارسە جازىلمادى، ايتىلمادى دەۋگە بولمايدى. ابايدى تانۋدىڭ باسى، العاشقى ادىمدارى رەۆوليۋتسيادان بۇرىن باستالعان. بۇل جوندە ابايدىڭ اقىندىق ەڭبەكتەرى ءۇش ءتۇرلى بوپ جايىلىپ تاراعانىن ەسكە الۋ كەرەك.
ءبىرىنشى جولى - باسپا ارقىلى تاراۋى؛ ەكىنشىسى - حالىق اراسىنا اۋىزشا جاتتالىپ، انمەن ارالاس تاراۋى؛ ءۇشىنشىسى - قولجازبا تۇرىندە ءور كولەمدى جيناقتار بوپ، كوشىرىلىپ تاراۋى. جانە وسىلايشا اقىن شىعارمالارىنىڭ وقۋشى، تىڭداۋشى جۇرتشىلىققا ءمالىم بولۋىمەن بىرگە، ابايدىڭ ءومىرى مەن ورتاسىن، ەڭبەكتەرىنىڭ ءار الۋان سيپاتتارىن، ءوز شاماسىنشا، كوپشىلىككە مالىمدەپ وتىرعان ۇلكەندى- كىشىلى تانىتقىش سوزدەردى، دەرەكتەردى دە ەسكە الۋىمىز كەرەك.
بۇل سوڭعى ايتىلعان جايلار، جوعارىداعى ەسكەرتۋىمىز بويىنشا، ابايدىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىن قانشالىق تانىلعانىن اڭعارتاتىن دەرەكتەر بولادى.
قاي اقىندى بولسا دا ەڭ مول تانىتاتىن باسپاعا شىعۋ بولعاندىقتان، الدىمەن رەۆوليۋتسيادان بۇرىن ابايدى باسپا جۇزىندە تانىتقان ەڭبەككە توقايىق.
بۇل جوندە قازاقتىڭ مادەنيەت تاريحىنا، اباي مۇراسىنا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن، اباي ءوزى تاربيەلەپ، باۋلىعان جاس جۇرتشىلىقتىڭ كورنەكتى وكىلى بولعان - كاكىتاي ىسقاق ۇلىنىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا ايتۋ كەرەك.
كاكىتاي اباي شىعارمالارىنىڭ ەڭ العاشقى تاڭدامالى جيناعىن ءبىرىنشى رەت پەتەربۋرگتەگى بوراگانسكيي باسپاحاناسىندا 1909 -جىلى شىعارادى. سول جيناقتىڭ اياعىندا اقىننىڭ كاكىتاي جازعان ءبىرىنشى ءومىربايانى بەرىلەدى. شىعارمالار جيناعىنا كاكىتاي وزىنشە تالداۋ- جىكتەۋ جاساعان. «وي تۋرالى»، «ءوزى تۋرالى»، «ەل تۋرالى»، «عاشىقتىق تۋرالى» دەگەن سياقتى تاقىرىپتاردى ءبولىپ شىعارىپ، ءار ولەڭىنىڭ مازمۇنىنا قاراي مولشەرمەن جىكتەيدى.
انىعىندا، اباي ءوزى تىرىسىندە شىعارمالارىن بۇلاي توپتاعان جوق ەدى. اقىننىڭ تىلەگىنەن تىس تۇردە رەداكتوردىڭ وزىنشە بولشەكتەۋى رەداكتورلىق- عىلىمدىق دۇرىس ءتۇرى دەۋگە بولمايدى. بۇل، شارتتى تۇردەگى، ءبىراز زورلىقپەنەن جاسالعان جىكتەۋلەر. سەبەبى، كوبىنشە اباي ولەڭدەرىنىڭ ىشكى مازمۇندارىنا قاراساق، «وي تۋرالى» دەگەن بولىمدە ءوزى تۋراسىنداعى سوزدەر جۇرەدى. «اقىندىق تۋرالى» دەگەن بولىمىندە - وي تۋرالى، «عاشىقتىق تۋرالى» دەگەن ولەڭ توبىندا كوڭىل-كۇيىنىڭ ليريكاسى دا ارالاسىپ وتىرادى.
سونىمەن، كاكىتاي جاساعان جىكتەۋلەر ءدال-ءدالدى ەمەس. ءبىراق سوعان قاراماي، رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا ابايدى قايتا باسىپ شىعارعان كەيىنگى رەداكتورلار دا، سول كاكىتاي بەرگەن بولىك جىكتەۋلەردى سىناماي، دۇرىستاماي، قاز-قالپىندا قايتالاپ بەرگەن. سول سوڭعى باسپالار ابايدىڭ ءومىربايانىنا دا كاكىتاي جازعان ءسوز، دەرەكتەردەن باسقا ەشبىر تىڭ جاڭالىقتار قوسقان جوق-تى. سوندىقتان ابايدىڭ باسپاعا شىعۋىندا تاريحتىق، ءبىرىنشى زور ەڭبەك ەتۋشى - كاكىتاي دەيمىز.
ارينە، بۇل تۇستا ابايدىڭ «جاز» سياقتى بىرەر ولەڭى 1890 -جىلداردا ومسكىدە شىعاتىن «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە باسىلعانىن ەسكەرە كەتۋ كەرەك. جانە سول جىلداردا، ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە، ونىڭ «جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» دەگەن ءبىر ولەڭىن جۇسىپبەك دەگەن ادامنىڭ كورىنەۋ ۇرلىق جاساپ، قازان باسپاسى ارقىلى ءوزى شىعارعان ءبىر جيناقتىڭ باسىنا، سول باسپاحاناعا جازعان ءوز حاتى ەسەبىندە باستىرىپ جىبەرگەنى بار. باسپاحانا يەسى بايعا سالەم حات جازعاندا:
بىزلارگا ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات،
نارسە عوي ەكى ءتۇرلى سىر مەن سىمبات، -
دەپ تۇرىپ، ابايدىڭ ۇزاق كوركەم ولەڭىن تۇگەلىمەن كوپە- كورىنەۋ، ادەبيەت ۇرىسى ەسەبىندە جازىپ جىبەرگەن. ءوز ءسوزى ەتىپ باستىرىپ تا شىعارعان.
قىسقاسى، رەۆوليۋتسيادان بۇرىن ابايدىڭ باسپاعا شىعۋى، اسىرەسە جيناق بوپ شىعۋى، زور قادىرلى تاريحتىق ءىس بولعانمەن، ويداعىداي شىعا الماعان. ارينە، كاكىتايدىڭ باستىرۋى ابايدىڭ كوپ ولەڭىن بۇكىل قازاقستان ولكەسىنە تاراتۋعا سەبەپ بولعانى راس. تۇگەل شىقپاسا دا، تاڭدالىپ، توپتالعان ولەڭدەردىڭ وزىمەن-اق اباي اقىن باتىس قازاقستان، سىر بويى، الاتاۋ ولكەسى، بۇكىل ورتالىق ارقا قازاقتارىنا تۇگەل داڭقتى، ءقادىرلى اقىن بوپ تانىلا باستادى.
ابايدىڭ سول العاشقى جيناعىنا كىرمەي قالعان ولەڭى مەن شىعارمالاردىڭ جايىنا ءسال توقتايىق. كاكىتاي اباي شىعارمالارىنان قارا سوزدەردى تۇگەلىمەن الىپ قالعان.
ونان سوڭ، اقىننىڭ باس تىرشىلىگى، اتالىق، دوستىق قايعى- شەرى سياقتى جەكە ادامدارعا ارناپ ايتقان كوپ كوركەم جىرلارى باسىلماعان. مىسالى، ابايدىڭ اسا سۇيىكتى بالاسى ءابدىراحمان اۋىرىپ جاتقاندا، كەيىن سول قازا بولعاندا شەرلەنىپ شىعارعان سان الۋان شەبەر جىرلارى باسپاعا بەرىلمەي قالادى. كاكىتاي ول ولەڭدەردى ابايدىڭ وزىندىك، ءۇي ىشىلىك سىرى عانا دەپ وعات ۇعىنىپ، كوپكە تانىتۋدان ىركىلىپ قالعان.
ونان سوڭ، ابايدىڭ ەل جۋاندارىنىڭ، اتقامىنەرلەرىنىڭ تالاي بۇزار، بۇزىق مىنەزدەرىنە ادەيى ناقتىلاپ، ارناپ ايتقان ساتيرالىق سوزدەرى باسپاعا بەرىلمەيدى. سول قاتاردا: «ابىرالىعا»، «ءدۇتبايعا»، «كۇلەمبايعا»، «قىزدارعا»، «كوكبايعا»، تاعى تالاي سول سياقتى ەر سيپاتتى ادامدارعا قاداپ ايتقان سىنشى ولەندەرى باسپاعا بەرىلمەي قالعان.
كەيبىر، «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر-ەكى اي» دەگەن سياقتى، كوپكە ءمالىم، اتاقتى ولەڭنىڭ ەكى شۋماق - سەگىز جول ولەڭ كاكىتاي باستىرعان جيناقتان جانە شىعارىلىپ تاستالعان.
جالپى، بۇل الۋانداس ولەڭدەردى كاكىتايدىڭ باسپاعا بەرمەۋىنىڭ سەبەبى بەلگىلى. سول اباي سىناعان ادامداردىڭ ءوزى نەمەسە بالا، باۋىرلارى «باسپاعا شىعارۋشى ادامدارعا وكپەلەيدى، ارازدىق ۇستانادى» دەپ جاسقانىپ قالعان.
وسىنداي سەبەپتەردىڭ سالدارىنان اباي شىعارمالارىنىڭ جارىمىنا جۋىعى كاكىتايدىڭ باستىرۋىندا جارىققا شىقپاي قالادى.
رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا سول كاكىتاي شىعارعان جيناقتى ەندى جاڭا ەملەمەن قازاندا ءبىر، تاشكەنتتە ءبىر باستىرعان رەداكتورلار بولدى. بۇلار كاكىتايعا ەشبىر جاڭالىق قوسپاۋدىڭ ۇستىنە، مىسالى، تاشكەنتتە باستىرۋشى رەداكتور اباي ەڭبەكتەرىنە كەي كەزدە ناداندىق، توپاستىقپەن ورەسكەل زورلىقتار دا جاساعان. ابايدىڭ ءتىل بايلىعىن تۇگەل تۇسىنبەي، اقىن ءسوزىنىڭ كەيبىرەۋىنە وزىنشە تۇزەۋ بەرەدى.
مىسالى، اباي:
...ەر جىگىت تاڭداپ تاۋىپ، ەپپەن ءجۇرسىن،
توبەتكە ولەكشىننىڭ ءبورى ءبىر باس، -
دەگەن ولەڭدە «ولەكشىن» دەگەن ءسوزدى تۇسىنبەي:
...توبەتكە ۇلى-كىشىنىڭ ءبارى ءبىر باس،
- دەپ وزگەرتەدى.
اباي لەرمونتوۆتان جاساعان اۋدارمالارىندا «كينجالدى» - «قانجار» دەپ اۋدارسا، «پارۋستى» - «جالاۋ» دەپ اۋدارسا، جاڭاعى رەداكتور: ابايدىڭ سوزدىگىندە، اباي وسكەن ەلدىڭ ورتاسىندا ونداي سوزدەردىڭ مۇلدە بولماعاندىعىنا قاراماي، «پارۋستى» - «جەلكەن» دەپ، «كينجالدى» - «قىلجان» دەپ، وزىنشە ورەسكەل «قىلجاڭ» جاسايدى.
رەۆوليۋتسيادان بۇرىن جانە رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا ابايدىڭ حالىققا تاراۋى تەك باسپا جۇزىندە عانا بولعان جوق دەدىك. ونىڭ كوپ ولەڭى ءانشى- اقىنداردىڭ، جاس- كارىنىڭ جاتتاۋىمەن جانە وقۋشى جاستاردىڭ جادىنا الىپ، ايتا جۇرۋىنەن اۋىزشا تاراعانى دا كوپكە ءمالىم. ابايعا ونىڭ تىرىسىندە الىس بولىستاردان بولماسا دا، بارلىق سەمەي وبلىسىنىڭ ۋەزدەرىنەن جانە كورشىلەس اقمولا، جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ ۋەزدەرىنەن ادەيىلەپ كەلىپ، كوپ ولەڭدەرىن جاتتاپ الىپ، انگە سالىپ، ءوز ەلدەرىنە جاڭالىق، ۇلگى-ءتالىم ەسەبىندە تاراتىپ جۇرگەن كوپ ءانشى- اقىن ونەرپازدار بولعان.
بۇلاردىڭ ىشىندە ەركەك پەن ايەلدەن شىققان حالىق ونەرپازدارى دا كوپ ەدى. سولاردىڭ باستىلارى - كوكشەتاۋدان كەلگەن اتاقتى ءبىرجان نەمەسە اسەت، جاياۋ مۇسا، عازيز، ەستاي، مۇقا، ماۋقاي، شاشۋباي؛ ايەلدەردەن اجار، زەينەپ، سارا، قۋاندىق سياقتى تالاي تالانتتى اتاقتى ءانشى- اقىندار بولادى.
وسىلاردىڭ ايتۋىنان جانە ابايدىڭ ءوز قاسىنداعى كوكباي، ماعاۋيا، اقىلباي، ءارىپ، بەيسەنباي، الماعامبەت سياقتى وقىمىستى ءانشى-اقىنداردىڭ ايتۋىمەن دە ابايدىڭ كوپ شىعارمالارى جوعارىدا ايتىلعان كوپ ۋەزدەرگە، بىرنەشە وبلىستارعا اۋىزشا تاراپ جۇرگەن.
وسى تۇردە ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىن قالىڭ ەل جيىلاتىن جارمەڭكەلەردە، بازارلاردا، ءار ءتۇرلى استاردا، ايت پەن تويلاردا، جاس-جەلەڭنىڭ ساۋىق-ماجىلىستەرىندە كوپشىلىككە تاراتىپ جۇرگەن ايتۋشىلاردىڭ بارلىعى دا ابايدىڭ ءومىرى تۋرالى، وسكەن ورتاسى تۋرالى، العان ءبىلىم- ونەگەسى تۋرالى، اعارتۋشىلىق ەڭبەكتەرى تۋرالى كوپ- كوپ تۇسىنىكتەردى ۇدايى ايتا جۇرگەن. ابايدىڭ ءوزىنىڭ جايى دا ولەڭدەرى تارىزدەنىپ، اۋىزشا اڭىز بوپ تارالادى.
فولكلور مەن جازبا ادەبيەتتىڭ تاريحتىق جانسارىندا شىققان اقىننىڭ ءوز وقۋشىلارى مەن تىڭداۋشىلارىنا تانىلۋ جولى ءبىر الۋان زاندى تۇردە وسىنداي بولعان.
رەۆوليۋتسيادان بۇرىن جانە رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىندا، اباي مۇرالارىنىڭ حالىققا تارالۋىندا كوپ ەڭبەك ەتۋشى ءبىر توپ ادامدار قولجازبا كۇيدە اباي شىعارمالارىن كوشىرىپ تاراتۋشىلار بولادى. بۇلاردىڭ ءبىر توبى ابايدىڭ ءوز اينالاسىنان شىققان ادامدار.
ول كوشىرۋشىلەر ەڭ اۋەلى ابايدىڭ ۇدايى قاسىندا بولعان جاقىن ادامدارى: كوكباي، اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي سياقتى ادامدار. بۇلاردان باسقا ابايدىڭ ءوز اۋلى مەن كورشىلەس اۋىلداردا بالا وقىتۋشى كەيبىر مولدالار ەڭبەك ەتەدى.
سول قاتاردا قازاننان، اسكەرلىك قىزمەتتەن قاشىپ كەلىپ، ابايعا تۋىسقان، دوس بولىپ كەتكەن تاتار مولدالارى: عابيتحان، كىشكەنە مولدا (مۇحامەد-كارىم)، ماحمۋد (كىشكەنە مولدانىڭ بالاسى) جانە قازاقتان شىققان مۇرسەيىت، سامارباي، ىبىراي، حاسەن، دايىرباي سياقتى بالا وقىتۋشىلار ابايدىڭ ولەڭدەرىن كوپ كوشىرىپ، تاراتىپ وتىرادى.
اباي ءوزى بارلىق شىعارعان ەڭبەكتەرىن جيناستىرىپ، ۇقىپتىلىق ەتپەگەن. تەك 1896 -جىلى عانا ماعاۋيا، كاكىتاي، كوكبايلاردىن ايتۋى بويىنشا، وسى جىلدان باستاپ، بارلىق شىعارمالارىن جيناستىرىپ، كوشىرۋگە ۇيعارادى.
جاڭاعى مولدالاردىڭ عابيتحان، كىشكەنە مولدا سياقتى جاسى ۇلكەندەرى اباي ولەڭدەرىن ەرتەرەكتەن جيناستىرىپ، كوشىرىپ جۇرسە، كەيىنگى مۇرسەيىت باستاعان كوپشىلىك اباي شىعارمالارىنىڭ جيناقتارىن سول جاڭاعى 1896 -جىلدان بەرى قاراي كوشىرەتىن بولادى.
جالپى، ابايدىڭ مۇرالارىن كوشىرىپ، تاراتۋشىلار اراسىندا مۇرسەيىت بىكەي ۇلىنىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا اتاپ ءوتۋ كەرەك. بۇل ادام اباي تاربيەسىن، ۇلگىسىن دۇرىس ۇعىنۋى بويىنشا، ەسكى ءدىنشىل مولدالىققا بەرىلمەي، ابايدىڭ وزگە دوستارى سياقتى، وزدىگىمەن ىزدەنىپ، ورىسشا دا وقىعان. جازۋى اسا انىق، شەبەر بولعاندىقتان جانە ءوزى اباي سوزدەرىن ونىڭ حالقىنا ۇقىپتىلىقپەن كوشىرىپ تاراتۋدى ومىرلىك ماقسات- مىندەتى ەتىپ الادى.
قازىر ابايدىڭ باسىلىپ جۇرگەن تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعى نەمەسە تولىق جيناقتارى بولسا، بارلىعىندا دا ءبىزدىڭ اسىل نۇسقا ەسەبىندە سۇيەنەتىنىمىز - سول مۇرسەيىتتىڭ كوشىرمەلەرى. ويتكەنى ابايدىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان نۇسقالار ساقتالماي، جوعالىپ كەتكەن. تەك ءبىر عانا «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى» دەگەن جالعىز بولەك قارا سوزىنەن باسقا قولجازبا بولماعاندىقتان، ابايدىڭ ءوز زامانىنداعى ونىڭ شىعارمالارىن كوشىرە باستاعان مۇرسەيىتتىڭ قولجازبالارىن ءبىز ناقتىلى جازبا دەرەك ەسەبىندە باعالايمىز.
مۇرسەيىت قىسى- جازى قالىڭ كىتاپ ەتىپ اباي شىعارمالارىن كوشىرگەندە، وعان ۇنەمى شىرەت بەلگىلەپ، بىتكەن كوشىرمەلەرىن ساتىپ الىپ وتىراتىن كارى- جاس وقۋشىلار بولاتىن. كەيبىرەۋلەردىڭ تاپسىرۋى بويىنشا مۇرسەيىت ابايدىڭ ولەڭدەرىن كوشىرەدى. قارتاڭ وقۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنە قارا سوزدەردى كىتاپ ەتىپ كوشىرىپ بەرەدى. تاعى ءبىر الۋان ۇلكەن تولىق جيناقتار جاساسا، ولەڭ مەن قارا ءسوزدى تۇگەل جازۋدىڭ ۇستىنە، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى: كوكباي، ماعاۋيا، اقىلبايلار شىعارعان پوەمالاردى دا قوسا كوشىرەدى.
گرۋزيا حالقىنىڭ اتاقتى كلاسسيگى - شوتا رۋستاۆەليدى گرۋزين ەلىنىڭ ەرەكشە قادىرلەگەندىگىن ءبىلدىرىپ، كەيبىر ادەبيەت تاريحشىلارى اقىننىڭ «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان باتىر» دەگەن پوەماسىن ۇزاتىلاتىن قىزدار وزدەرىنىڭ جاساۋىنا قوسا الا كەتەدى دەيدى.
ءبىز دە قازاق ورتاسىندا ابايدىڭ شىعارمالارىن ءسۇيىپ، ءسۇيسىنىپ وقىپ، ۇزاتىلار كەزىندە مۇرسەيىت، سامارباي، دايىرباي سياقتى كوشىرۋشىلەرگە كوشىرتىپ الىپ، وزدەرىنىڭ جاساۋ ساندىعىنا سالىپ الىپ كەتكەن ءبىر توپ قىزداردى بىلەمىز.
كەيىن اباي قولجازبالارىن جيناۋشىلاردىڭ ءبىرتالايى پايدالانعان سونداي كوشىرمەلەر: ءۋاسيلا، ءاسيا، راحيلا، عاليا، عابيدا، قانىش دەگەن قىزداردىڭ كوشىرتىپ ساقتاعان كىتابى جيناقتارى بولاتىن.
ابايدى بۇلايشا قولجازبا كۇيدە كوشىرتىپ الىپ تاراتۋ توبىقتى ءىشى مەن سەمەي ۋەزى عانا ەمەس، قاراوتكەل، كەرەكۋ، قارقارالى، وسكەمەن، زايسان، لەپسى، قاپال ۋەزدەرىنىڭ بار- لىعىندا دا كوپ جايىلعان ونەگە- ءداستۇر ەسەپتى بولادى.
ابايدى تانۋ جولىندا رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى، رەۆوليۋتسيانىڭ باس كەزىندە بولعان ىستەر وسىنداي ەدى.
رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى ابايدى تانۋ اسىرەسە سوڭعى كەزدە ەرەكشە ۇدەي باستادى. 1920 -جىلدان بەرگى وتىز جىل بويىندا ابايدى تانۋ ءىسى نەشە سالادا جىل ساناپ ۇدەپ، وركەندەۋ- مەن كەلەدى. ەڭ الدىمەن، ابايدىڭ باسپا ءسوز جۇزىندە ءوز شىعارمالارى شىعىپ جانە ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى تۋرالى جازىلعان ماقالالار، جەكە كىتاپتار، ۇلكەندى- كىشىلى زەرتتەۋلەر اسا كوپ بوپ مولايعانىن ايتۋ كەرەك.
ابايدى تانۋ، تانىتۋ ىستەرى تەك قازاق تىلىندە عانا بولماي، ورىس تىلىندە دە ەداۋىر مولايدى. جانە باسقا دا سوۆەتتىك تۋىسقان ەلدەردىڭ كوبىنىڭ تىلىنە دە اباي شىعارمالارى اۋدارىلىپ باسىلىپ، ءار الۋان تەكسەرۋلەر، زەرتتەۋلەر شىقتى.
ەكىنشى جاعىنان، حالىقتىڭ جاس وسپىرىم جاڭا بۋىندارىنا اباي شىعارمالارىن قادىرلى ەتىپ تانىتۋشى سوۆەتتىك قازاق مەكتەبى بولادى. وتكەن قىرىق جىل ىشىندە بۇل مەكتەپتەردىڭ سانى ءوسىپ، ساپاسى ۇلعايىپ دامىعان سايىن، بارلىعىنىڭ پروگرامماسىنا اباي شىعارمالارى ۇزىلمەي وقىلاتىن ءدارىس بولىپ كىرىپ، كەڭ ءورىس الىپ كەلەدى. باستاۋىش مەكتەپ، ورتا مەكتەپ جانە سوڭعى ون- ون بەس جىل ىشىندە قازاقستانداعى پەداگوگيكا ينستيتۋتتارى، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى جوعارى دارەجەلى مەكتەپتەردە ابايدى تانۋ ادەبيەت تاريحى عىلىمىنىڭ اسا ۇلكەن جانە قادىرلى ءبولىمى بولىپ سانالادى.
وسى باستاۋىش مەكتەپتە، العاشقى وقۋ كىتابىنا كىرە باستاعان اباي شىعارمالارى الدەنەشە ساتى وقۋ قۇرالدارىن تۋعىزدى. بارلىق باستاۋىشتان جوعارى دارەجەلى مەكتەپتەرگە شەيىن سوزىلعان قازاقتىڭ ادەبيەت تاريحىندا، كوپ پروگراممالاردا، مەتوديكالىق كىتاپ، قۇرالداردا ابايدى تانۋ عىلىمىنىڭ جىل ساناپ كەڭەيىپ تە، تەرەڭدەپ دامىپ كەلە جاتقانىن كورەمىز.
وسىلاردىڭ ىشىندە، سوڭعى جىلداردا سۇرىپتالىپ، عىلىمدىق دارەجەسى وسكەن ورتا مەكتەپ وقۋ قۇرالدارى تۋدى.
مىسالى، توعىزىنشى جىلدىڭ وقۋ قۇرالىندا قازاق ادەبيەت تاريحى باياندالعاندا، ابايدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى ويداعىداي زەرتتەلىپ، تانىلاتىن بولدى دەۋگە سىيادى.
ابايدىڭ ءومىرىن، ءداۋىرىن زەرتتەپ ءجۇرىپ، كەيدە كەمشىلىكتى قاتە پىكىرلەر ايتقان بولسا دا، نەگىزىندە ابايدى تانۋ عىلىمىنا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن ادامدار: ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، قاجىم جۇماليەۆ، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، بەيسەمباي كەنجەبايەۆ، بەلگىباي شالابايەۆ سياقتى تاعى ءبىرتالاي ادەبيەت تاريحشىلارى مەن جازۋشىلار.
ابايدىڭ ءومىرى مەن مۇرالارىن عىلىم جولىمەن تولىق تانۋعا سەبەپشى - ونىڭ تولىق جيناعىنىڭ باسپاعا شىعۋى. جانە اقىننىڭ ءومىربايانىنىڭ تولىق جازىلۋى. ابايدىڭ تولىق جيناعى ءبىرىنشى رەت 1933 -جىلى م. اۋەزوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن، لاتىن ارپىمەن باسىلىپ شىقتى. مۇندا اباي شىعارعان ءسوزدىڭ سول كەزدەردە قولعا تۇسكەنىنەن باسىلماي قالعانى جوق. جانە اقىن شىعارمالارى ەڭ ءبىرىنشى رەت بۇرىن كاكىتاي شىعارعان باسپاداعى ورەسكەل توپتاۋ- جىكتەۋلەردەن ارىلدى.
ۇلى اقىننىڭ مۇرالارى، عىلىمدىق دۇرىس جول بويىنشا، جازىلعان جىلدارىمەن، حرونولوگيالىق تارتىپپەن ءتىزىلدى. اقىن شىعارمالارىن بۇلايشا توپتاۋ، ابايدىڭ ەڭ العاش بالا شاعىندا ايتا باستاعان ولەڭدەرىنەن باستالىپ، ەڭ سوڭعى ولەر جىلىنداعى ولەڭدەرىنە كەلىپ اياقتايدى. بۇلايشا تىزىلگەندە ابايدىڭ اقىندىق ەڭبەك جولى قالايشا ءوسىپ، دامىعانىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. تەك شىعارمالارى ابايدىڭ ءوزى تىرىسىندە تۇگەل جيناقتالماعاندىقتان، ءبىر توپ ولەڭدەر جىلى بەلگىسىز شىعارمالار بوپ، امالسىزدان بولەك توپقا الىنعانى بار.
1933 -جىلدىڭ باسپاسىندا م. اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ ءبىرىنشى، تولىقتاۋ ءومىربايانى دا بەرىلدى.
اقىننىڭ تولىق جيناعى كەيىن، 1939-1940 -جىلدارى ەكى توم بولىپ، تاعى باسىلىپ شىقتى. ونان سوڭ، اسىرەسە تولىعىراق بولىپ توپتالىپ، ۇلى اقىننىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەكەسىنە ارنالعان تولىق جيناق تۇرىندە 1945 -جىلى باسىلدى. بۇل جيناقتىڭ كىرىسپە ءسوزىن جازعان ءسابيت مۇقانوۆ.
وسى ايتىلعان تولىق جيناقتارعا سۇيەنە وتىرىپ، مەكتەپتەرگە ارنالعان، جالپى كوپشىلىك وقۋشىلارعا ارنالعان الدەنەشە تاڭدامالى ولەڭدەر جيناقتارى باسىلدى. بۇلاردان باسقا، ەرەكشە مول تيراجدارمەن باسىلعان، ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان الدەنەشە حرەستوماتيالاردا اباي شىعارمالارى كوپ-كوپتەن جاريالاندى.
ابايدى سوۆەتتىك داۋىردە سوتسياليستىك مادەنيەت قۇرۋشى كوپشىلىككە تانىتۋدىڭ تاعى ءبىر ەڭبەكتەرىن سوڭعى جىلدار تۋعىزدى. اقىننىڭ ءداۋىرى، تىرلىگى مەن تارتىسى، اقىندىق ەڭبەگى كوركەم ونەر كولەمىندە دە كورسەتىلەتىن، كەڭ تانىلاتىن تۇرگە اۋىستى.
قازاقستاننىڭ كوپ حالىق اقىندارى، جازۋشى اقىندارى شىعارعان، ابايعا ارنالعان مول ولەڭدەر بار. جانە ابايعا ارنالعان پەسا جازىلدى. اباي ءومىرىن سۋرەتتەگەن وپەرا تۋدى. ءبىرتالاي كەمشىلىكتەرى بولسا دا، ابايعا ارنالعان كينوسۋرەت جاسالدى. ونان سوڭ اباي ءومىرى مەن داۋىرىنە ارنالعان «اباي» مەن «اباي جولى» اتتى روماندار جازىلدى. بۇلار بۇكىل وداقتىق جۇرتشىلىققا جاريالانىپ كەلەدى.
ەندىگى اتاپ وتەتىن تاعى ءبىر الۋان، عىلىم ءۇشىن اسا باعالى ەڭبەكتەر، تازا عىلىمدىق زەرتتەۋلەر. ابايدىڭ اقىندىعى مەن داۋىرىنە ارنالعان ناعىز عىلىمدىق، ويداعىداي تولىق مول مونوگرافيا جازىلمادى دەسەك تە، جالپى تەكسەرۋ- زەرتتەۋلەردىڭ ۇزىن سانى مول ەكەنىن ايتۋ كەرەك.
بۇل رەتتە ابايدىڭ شىعارمالارىن ءار تاقىرىپتارعا ءبولىپ، تەكسەرۋلەر جاساعان ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستاردىڭ ءبىرتالاي ەكەنىن ەسكە الۋعا بولادى.
سوڭعى جىلداردا، كەيبىر عىلىم قىزمەتكەرىنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى دا اباي شىعارمالارىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىنە ارنالىپ جازىلعانى بار.
1948 -جىلى باسىلىپ شىققان پروفەسسور قاجىم جۇماليەۆتىڭ «ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسى» جانە «اباي پوەزياسىنىڭ ءتىلى» دەگەن ەڭبەگىن ايرىقشا اتاپ وتۋگە كەرەك. تەك ادەبيەت تاريحشىلارى عانا ەمەس، باسقا سىبايلاس عىلىم سالالارىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى دە، مىسالى، تاريحشىلار، پەداگوگتەر دە ءوز عىلىمدارىنىڭ تۇرعىسىنان ابايدىڭ ءومىرى مەن ءداۋىرىن، اقىندىعىن زەرتتەپ، عىلىمدىق ەڭبەكتەر جازدى.
قىسقاشا شولۋ رەتىندە قازاق تىلىندە ابايدى تانۋ جولىندا ىستەلگەن ىستەردى وسى ايتىلعاندارمەن اياقتاپ، ابايدى تانۋ جونىندە 1946 -جىلى باسىلىپ شىققان نىعىمەت ءسابيتوۆتىڭ ءبىر عانا بيبليوگرافيالىق «اباي» اتتى ەڭبەگىن اتاپ وتپەكپىز.
كولەمى سەكسەن بەتتىك تۇتاس ءبىر كىتاپشا تەك قانا ابايدى تانۋ جولىندا باسپاعا شىققان ەڭبەكتەردىڭ تىزىمىنەن قۇرالادى. وسى كىتاپقا قاراپ وتىرىپ، ۇلى اقىننىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىن جارىققا شىققانى ءبىر- اق كىتاپ بولسا، سوتسياليستىك قۇرىلىسىمىزدىڭ جىلدارى ىشىندە جاسالعان ەڭبەكتەردىڭ قۇر عانا ءتىزىمى مول ءبىر كىتاپ بولعانىن كورەمىز. ن. ءسابيتوۆتىڭ «اباي» اتتى بيبليوگرافياسىنا كىرگەن بولىمدەر ايرىقشا ەسكە الۋدى، اتاپ ءوتۋدى قاجەت ەتەدى.
ول بولىمدەر: «اباي شىعارمالارى»، «جيناقتارى»، «جەكە ولەڭدەرى»، «قارا سوزىنەن ۇزىندىلەر»، «شىعىس تىلىندە باسىلعاندار» دەپ ءبىر توپتالادى. سونان سوڭعى ءبىر ۇلكەن ءبولىم: «اباي تۋرالى ادەبيەتتەر» دەپ اتالىپ، مونوگرافيا، مەمۋار، ماقالا، ولەڭ، رومان، وچەرك، زامەتكالار مەن حابارلار، سىندار مەن وتزىۆتار، شىعىس تىلدەرىندەگى ماتەريالدار دەگەن جايلاردى قامتيدى. بيبليوگرافيانىڭ سوڭىندا وسى كورسەتكىشتى قۇراستىرعاندا پايدالانىلعان گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ دا تولىق ءتىزىمى بەرىلەدى.
مىنە، وسى قورىتىندى ءتىزىمدى بەرگەن ەڭبەكتىڭ ءوزى-اق ۇلى اقىننىڭ مۇراسىنا ءبىزدىڭ سوۆەتتىك جۇرتشىلىعىمىزدىڭ، سوتسياليستىك مادەنيەتىمىزدىڭ بەرگەن بەيىلى، قاستەرلەگەن قۇرمەت باعاسى قانداي ەكەنىن تانىتادى.
ءبىراق وسى جاعدايلارمەن قاتار، رەۆوليۋتسيادان بۇرىن دا، رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كەزىندە دە جانە بەرتىن كەلگەن 1936-1937 -جىلدارعا شەيىن دە ابايدى تانۋ جونىندە، جوعارىدا ايتىلعانداي، انىق سوۆەتتىك سوتسياليستىك باعىت، مۇراتتارمەن قاتار ىلەسە جۇرگەن نەشە الۋان زياندى، كەرتارتپا قاستىق پىكىرلەر دە بولدى. ونداي پىكىرلەردىڭ ەڭ زياندى ءتۇرىن رەۆوليۋتسيالىق پرولەتارياتتىڭ جاۋى بولعان ۇلتشىل، بايشىل الاشورداشىلار كورسەتتى.
ولار بارىنشا تالاپتانعاندا، ابايدى وزدەرىنىڭ بايشىل-كونتررەۆوليۋتسياشىل تۋىنىڭ استىنا تارتىپ، «ءوز» ابايى ەتىپ پايدالانباقشى بولدى.
سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ابايدى «حالىق پوەزياسىنىڭ اسقار بيىگى» دەپ تانىپ كەلە جاتقان سوۆەتتىك جاس قاۋىمدى بۇرمالاپ، توپاستىق، ناداندىقپەن تەرىس ۇعىندىرعىسى كەلدى. ابايدى قازاق حالقىنىڭ ادەبيەت قازىناسىنان شىعارىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن سوراقىلىققا شەيىن بارعاندار دا بولدى. ءبىراق بارلىق وداق حالىقتارىنىڭ ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوتسياليستىك جاڭا مادەنيەتىن جاساۋدا، وزىندىك تاريحي ەسكىلىگىن ساقتاپ كەلگەن حالىقتىق قازىناسىن ايرىقشا باعالاۋ كەرەك دەگەن كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ساياساتى مەن نۇسقاعان ۇلى باعىتتارى قازاق حالقىنىڭ اباي سياقتى داناسىن بارلىق تاپ جاۋلارىنىڭ جالاسىنان اراشالاپ الىپ شىقتى، ۇلى اقىننىڭ ءوزى دە، بارلىق قاسيەتتى مۇرالارى دا امان ساقتالىپ ءوتتى.
سول ارقىلى اباي بۇل كۇندە، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەت تاريحىنداعى ۇلى مۇناراداي قادىرلى كلاسسيك بولۋىمەن قاتار، بۇكىل وداق كولەمىندە ءقادىرى اسقان ۇلى كلاسسيكتىڭ ءبىرى بوپ باعالاندى.
اباي شىعارمالارى ۇلى ورىس حالقىنىڭ تىلىندە 1940، 1945 جانە 1954 -جىلدارى جەكە جيناقتار بولىپ، ورىستىڭ سوۆەتتىك كوپ اقىندارىنىڭ اۋدارۋىمەن جارىققا شىقتى.
وسى الۋانداس ۇلكەندى-كىشىلى جيناقتار باسقا دا تۋىسقان ەلدەردىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، باسىلىپ شىققان. سوۆەتتىك قازاقستان كولەمىندە ابايدى تانۋ جونىندە جوعارىدا ايتىلعان سوزدەردىڭ ۇستىنە، جاڭاعى وداق ەلدەرىنىڭ دە تىلدەرىنە اقىن شىعارمالارىنىڭ اۋدارىلىپ تاراۋى وزگەشە باعالى.
ءبىر زاماندا، ابايدىڭ ءوزىنىڭ ءتىرى شاعىندا، تەك قانا ازعانا كوشىرۋشىلەر مەن انشىلەر، اۋىزشا ايتۋشىلار ارقىلى كەڭ ساحاراعا جىڭىشكە جولمەن تاراپ جۇرگەن ولەڭدەر بار ەدى. سولار تەك سوۆەتتىك سوتسياليستىك وتاندا عانا كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ۇلى ساياساتى داۋىرلەپ، وركەندەگەن زامانىندا عانا وزىنە مول ءورىس تاپتى. ۇلى وتان تاۋىپ، انىق تاريحتىق باقىتتى تاعدىرىنا جەتتى. اقىن ءوزى تىرلىگىندە بولجاپ بولماستاي ۇلى مايدانعا شىقتى.
اقىندى تۋدىرعان تاريحتىق ءداۋىردى، قوعامدىق ورتانى جانە ابايدى تانۋ جونىندەگى كىرىسپە سوزدەردى وسى ايتىلعاندارمەن اياقتاپ، ءبىز ەندى ابايدىڭ ءومىربايانىنا اۋىسامىز.
