قازاق وتباسىنىڭ مىنەزدىك ەرەكشەلىگى

 استانا. قازاقپارات - وتباسى ماسەلەسى، نەكە- وتباسىلىق قاتىناستىڭ نىعايۋى قوعامدى دا، مەملەكەتتى دە ويلاندىرادى. وتان - وتباسىنان باستالادى دەپ بەكەر ايتىلماعان.

 وتباسى مەن نەكە ادام بالاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن، ونىڭ ءوسىپ، قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعاندىقتان، ول ادامزات تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىندەگى شەشۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وتباسى مەن نەكە تاعدىرى قانداي بولماسىن قوعامدىق قۇرىلىسپەن، ونداعى وندىرىستىك قاتىناسپەن تىعىز بايلانىستا بولادى دا، الەۋمەتتىك وزگەرىستەر وتباسى مەن نەكە سيپاتىنا اسەر ەتىپ، جاڭارىپ وتىرادى. مۇنىڭ ءوزى وتباسى مەن نەكە تۇراقتىلىعىنىڭ ۇلكەن قوعامدىق ماسەلە ەكەندىگىن ايقىندايدى. وسىعان بايلانىستى، قازاق ەتنوسىنىڭ نەكەلىك جانە وتباسىلىق- تۋىسقاندىق قارىم- قاتىناس جۇيەسىن، قازىرگى قازاق وتباسىنىڭ قۇندىلىقتارى مەن سالت- داستۇرلەرىن پسيحولوگيالىق عىلىم تۇرعىسىنان زەرتتەۋ ماسەلەسىن عىلىمي تۇرعىدان دا، الەۋمەتتىك جاعىنان دا العا قويۋدىڭ ماڭىزدىلىعى مەن وزەكتىلىگىندە كۇمان جوق. قازاق وتباسى مەن نەكەلىك قاتىناستارىن ەتنوگرافيالىق تۇرعىدا زەرتتەۋدىڭ عىلىم ءۇشىن دە، كۇندەلىكتى ءومىر مۇددەسى ءۇشىن دە زور ماڭىزى بار. ەتنوگرافيا عىلىمىنىڭ قازىرگى تابىستارى قوعام دامۋى مەن ەتنوگرافيا تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە اسا قۇندى، جاڭا دەرەكتەر بەرىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا بارلىق حالىق ەتنوگرافيالىق تۇرعىدا تۇگەلدەي جەتە زەرتتەلىپ بولدى دەگەن ۇعىم تۋماۋى ءتيىس. سەبەبى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ازدى- كوپتى حالىقتارى مەن ۇلتتارى تۋرالى جۇرگىزىلىپ جاتقان عىلىمي زەرتتەۋلەر ولاردىڭ ومىرىندەگى سان الۋان سىرلاردى، تاريحي شىندىقتى ءۇستى- ۇستىنە اشا تۇسۋدە. تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان وتپەلى نارىقتىق قاتىناستاردىڭ اۋىر كەزەڭىن باستان كەشىرگەن نەكە جانە وتباسى جاعدايى تاريحي- ەتنوگرافيالىق جانە ەتنوسوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى.

 قازاقستاننىڭ بولاشاقتا كوپتەگەن كەتىگىن بۇتىندەۋى ءۇشىن نەكە جانە وتباسى جاعدايى تۇراقتى بولۋى قاجەت. وتباسى جانە نەكە، نەكە- وتباسىلىق قاتىناس كوپتەگەن قوعامدىق عىلىمداردىڭ -  ەتنولوگيا، دەموگرافيا، الەۋمەتتانۋ، قۇقىق (زاڭ) ، ەكونوميكا، پەداگوگيكا ت. ب. عىلىمداردىڭ زەرتتەۋ نىسانى. الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ، وتباسى قوعامدىق پروتسەستەردى قامتيدى. سونىمەن قاتار قوعامنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. سول سەبەپتى وتباسى فۋنكتسيالارى زاڭدىلىعىن زەرتتەي وتىرىپ، باسقا الەۋمەتتىك جۇيەلەرمەن بايلانىسىن تالداۋ، وتباسى قۇرىلىمى مەن تۋىسقاندىق بايلانىستارعا بۇل جۇيەلەردىڭ اسەرىن انىقتاۋ، وتباسى- نەكەلىك قاتىناستا ءداستۇردى ءتۇسىنۋ ۇلكەن عىلىمي قىزىعۋشىلىق تۋعىزادى. عاسىرلار بويى كوشىپ- قونىپ جۇرگەن حالىق ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، مادەنيەتى مەن تاريحىنا، تابيعاتىنا ورايلاس جاس بۋىنعا ءتالىم- تاربيە بەرۋدىڭ ايرىقشا تالاپ- تىلەكتەرىن دۇنيەگە مورالدىق- پسيحولوگيالىق نورماسىن «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەلىنەتىن قاناتتى ناقىل سوزدەرمەن قيسىندادى. وسىناۋ اتالى ءسوزدىڭ ءمان- ماعىناسى مىنالار ەدى: كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن جەتە يگەرۋ؛ ەڭبەك سۇيگىشتىكپەن قيىنشىلىققا توزە ءبىلۋ؛ ەل نامىسىن قورعاۋ؛ جاۋدان بەتى قايتپاۋ؛ اتا تەگىن جادىندا ساقتاۋ؛ ءسوز اسىلىن قاستەرلەۋ؛ تاپقىرلىق پەن العىرلىق، ات قۇلاعىندا ويناۋ؛ اتا سالتىن بۇزباۋ (جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ، قۇدايى قوناقتىڭ مەسەلىن قايتارماۋ، كورشى حاقىن جەمەۋ، ت. ب. ) . كوشپەلى ءومىر تىرشىلىگى قارا كۇشكە مىعىم، قيىنشىلىققا ءتوزىمدى، قۇبىلمالى تابيعات جاعدايىنا تەز يكەمدەلگىش بولۋمەن بىرگە، جان- جۇيەسى جاعىنان دا جان- جاقتى جەتىلگەن، كەمەل ادامداردى قالىپتاستىردى.

 ۇيدە دە، تۇزدە دە بالا ەس بىلگەننەن باستاپ ءىز كەسىپ، جول قاراپ، جۇلدىز ساناپ ءوستى. ولاردىڭ كوزى قىراعى، قۇلاعى ساق، قيانداعىنى شالاتىن بولدى. اڭ اۋلاپ، مال باعىپ، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكپەن جۇرسە دە جاس وسكىن اقىننىڭ ءسوزىن، جىراۋدىڭ جىرىن، ءانشىنىڭ ءانى مەن اۋەنىن قالت جىبەرمەي تىڭداپ، ەل اۋزىنداعى ۇتىمدى ماقال مەن ماتەلدى، ەرتەك پەن جۇمباقتى، تەرمە مەن شەجىرەنى جادىندا ساقتاپ، حالىق دانالىعىن وزىنە رۋحاني ازىق ەتىپ وتىردى. ءاردايىم كوشىپ- قونۋعا دايىن وتىرعان قازاقتار ءۇشىن اڭ- قۇس اۋلاۋ، مال كۇزەتۋ -  تۇرمىستىڭ داعدىلى ماشىعىنا اينالدى. ءاربىر كوشپەندى ءارى جاۋىنگەر، ءارى مالشى، ءارى شاڭىراق يەسى بولىپ سانالدى. وسى ايتقانىمىزدىڭ دالەلى بولىپ تابىلاتىن كەيىننەن ماقال بولىپ كەتكەن «ونەردى ۇيرەن دە، جيرەن»، «جىگىتكە جەتپىس ونەر دە از»، «شەبەردىڭ قولى ورتاق»، «جاۋدا جۇرسە ات ويناتقان باتىرىم، ۇيدە جۇرسە، قۇرت قايناتقان باتىرىم» سياقتى بەس اسپاپ ادامنىڭ پسيحولوگياسى جايلى قاناتتى سوزدەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتتى. كوشپەلى قاۋىم ءبىرىن- ءبىرى جاقسى ءبىلدى، ءار ادامنىڭ قادىر- قاسيەتى، ونىڭ جاسىنا، جول- جورالعىسىنا، الەۋمەتتىك ورتادان الاتىن ورنىنا قاراي بەلگىلەنىپ وتىردى. مۇنداي قاۋىمداستىق ادامارالىق قاتىناستاردى قارشادايدان كورىپ وسكەن بالا دا وسە، ەرجەتە كەلە ورتاق مۇددەلىكتى، كوزقاراس سايكەستىلىگىن، كىسىلىك بەلگىسىن ءتۇسىنىپ، جەكە باستىڭ وزىنە بۇرا تارتۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.

پسيحولوگيالىق تۇرعىدان «ءبىراۋىزدى» بولىپ قاۋىمداسقان جاندار ۇنەمى وزدەرىنىڭ رۋلىق وداعىنا ەتەنە سىڭىسكەن سالتتار مەن داستۇرلەردى ۇستاندى. وسىعان وراي كوشپەلى تۇرمىس تالىسىنە لايىقتانعان باتا بەرۋ، انت ءىشىپ اقتالۋ، ايتىسقا، داۋ- دامايعا تورەلىك ايتۋ سياقتى ەتنوستىق تاپتاۋرىندار (ستەرەوتيپ) كەڭ ءورىس الدى. ارينە، وسى توپتىق سانامەن بىرگە اركىمنىڭ جەكە باسىنىڭ الەۋمەتتىك جانە بيوسفەرالىق فاكتورلارعا ورايلاس جەكە- دارا، جاس، جىنىس ەرەكشەلىكتەرىنىڭ دە بولاتىندىعى ەسكە الىندى. ماسەلەن، كوشپەلى حالىق قىز بالانى ەرەكشە قادىرلەپ، قاستەرلەپ، الپەشتەدى. ونى ادەمىلىك پەن ادەپتىلىكتىڭ، سۇلۋلىق پەن ىڭكارلىكتىڭ سيمۆولى دەپ، ال مىنەزى جايساڭ، ادەپتى جىگىتتى «قىز مىنەزدى جىگىت ەكەن» دەيتىن بولدى. قوعام ومىرىندە قازىرگى كەزدە ءجۇرىپ جاتقان تەرەڭ ساياسي- ەكونوميكالىق وزگەرىستەر حالقىمىزدىڭ باعا جەتپەس رۋحاني بايلىقتارى: ءتىلى مەن ءدىلى، ءدىنى مەن تاريحى، ونەرى مەن ادەبيەتى، تابيعي ورتاسى، كۇن كورىسى مەن شارۋاشىلىعىنا (قولونەرى، كيىم- كەشەگى، ويۋ- ورنەگى، اۋەز اسپاپتارى، ءۇي جيھازى، ت. ب. ) بايلانىستى نەبىر اسىلداردى، قىسقاسى، ۇلتتىڭ بۇكىل بولمىس- ءبىتىمىن (مەنتاليتەتىن) جاڭارتىپ، جاڭا مازمۇنمەن بايىتۋدا. ارينە، ەلىمىز بەن جەرىمىزدىڭ تۇپكىلىكتى يەگەرى -  قازىرگى قازاقتاردىڭ پسيحولوگياسىندا وسى ەتنوسقا عانا ءتان ءبىرتۇتاس ۇلتتىق ەرەكشەلىك بار دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى، قازاق ەتنوسىنىڭ قازىرگى بۇكىل تىنىس- تىرشىلىگىندە، وت باسىنداعى ادەت- عۇرپىمەن سالت- ءداستۇر، ءجون- جوسىق، جول- جورالعىسىندا كەڭ بايتاق ولكەمىزدى ءبىرازدان بەرى مەكەن ەتىپ كەلە جاتقان باسقا ەتنوستار مىنەزدەرىنىڭ ەلەمەنتتەرى دە كورىنىس بەرىپ ءجۇر. دەسە دە، ءباز بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، ءبىز جىلقى مىنەزدىلىكتەن ايرىلعان، «قوي مىنەزدى» مومىن، جۋاس، نامىسى جانشىلعان حالىق ەمەسپىز. جەرىمىزدىڭ ۇلان- عايىر كەڭدىگىمەن، مۇنداعى تابيعات سۇلۋلىعىنىڭ اسەرىنەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان دارحان، جومارتتىق، ادامعا دەگەن مەيىرىمدىلىك پەن ونەرپازدىق، قازاق بيوسفەراسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنەن تۋىنداعان اسقان قوناقجايلىلىق، جويقىن سوعىس پەن، قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراۋ سالدارىنان تىرنەكتەپ جيناعان رۋحاني مۇرانى وسەر ۇرپاققا جەتكىزۋ نيەتىنەن قالىپتاسقان بالاجاندىق، ۇنەمى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋدان قانىمىزعا سىڭگەن مالجاندىلىق، ەشۋاقىتتا باسقا جۇرتتىڭ جەرىنە كوز الارتپاعان بەيبىتشىلىك ساياسات، ءوزى تيگەن دۇشپاننىڭ قابىرعاسىن قاقساتقان كوزسىز باتىرلىق، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» كەزدەردەگى كەرەمەت شىدامدىلىق پەن بارعا قاناعاتشىلدىق -  ءبىزدىڭ ۇلتتىق مىنەزىمىزدىڭ جوتالى بىتىستەرى، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى.

«بۇرىنعى ۋاقىتتا -  دەپ جازدى ج. ايماۋىتوۆ پەن م. اۋەزوۆ «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» دەگەن ماقالاسىندا؛ - قازاق ەلى ۇيىمشىل، ەرى جاۋىنگەر، ءبيى ءادىل، نامىسقور، ادامى ءىرى، ءبىتىمدى، قايراتتى، ساۋىقشىل ەل بولعان ەكەن. دوسىمەن دوستاسىپ، جاۋىمەن جاۋلاسۋعا تاباندى، قايعىرا دا، قۋانا دا بىلەتىن حالىق ەكەن» -  دەيدى (الاش، 1917, 30 ناۋرىز، № 16) . ارينە، پاتشالىق وتارلاۋ مەن بولشيەۆيكتىك يمپەريالىق ساياسات تۋدىرعان ۇنامسىز قاسيەتتەردىڭ ءبىرازى بىزدە قازىر دە بارشىلىق. قانىمىزعا ابدەن « ءسىڭىپ» كەتكەن جاعىمپازدىق پەن جالتاقتىق، داڭعازالىق پەن ۇرانشىلدىق، كۇدىكشىلدىك پەن كۇنشىلدىك، ارىزقويلىق پەن جالاقورلىق، بويكۇيەزدىك پەن سالعىرتتىق، جالقاۋلىق پەن شالاعايلىق، ت. ب. وسى سەكىلدى كەلەڭسىز قاسيەتتەر ءالى كۇنگە دەيىن الدىمىزعا ورالىپ، زامان تالابىنا بەيىمدەلۋگە بوگەت جاساۋدا. اسىرەسە، كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا ۇلتتىق مىنەزىمىزگە دىنسىزدىك، سپيرتتىك ىشىمدىككە اۋەستىك، كەلەڭسىز تىرشىلىككە قۇمارلىق، باقتالاستىق، ت. ب. (بۇلار بۇرىن- سوڭدى قازاقتىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن مەرەز قاسيەتتەر ەدى) وسى سەكىلدى جاعىمسىز قاسيەتتەر كەلىپ قوسىلدى. بىزدە بۇدان باسقا ەلىكتەپ- سولىقتاۋلار (باتىسشىلدىق، ەرمەلىك، ەلىكتەۋشىلىك، جەلوكپەلىك، ت. ب. ) جەتىپ ارتىلادى. بۇل ءجايت ەڭسەمىزدى كوتەرتپەي، قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ شىرماۋىنان شىعۋعا كەسىرىن تيگىزىپ- اق كەلە جاتقانىن ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. قازاق حالقى سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماننان ءوزىنىڭ قادىر- قاسيەتتەرىن قىزعىشتاي قورعاپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، بۇعان شاڭ جۋىتپاي، ءوز ۇرپاعىن اۋىزداندىرىپ كەلگەن ەل. سوندىقتان دا قازىرگى ۇرپاق وسىناۋ ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدى ەرەكشە قاستەرلەپ، ماقتان تۇتىپ، جاس وسكىندەر وسى رۋحتا تاربيەلەنۋلەرى ءتيىس.

 كىلحانوۆا تولقىن تۇران ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى

Massaget.kz