ورىستار نەگە ورامال تاققان؟
قازىر جاس كەلىنشەك تۇگىلى كەمپىرلەر جالاڭباس جۇرسە دە تاڭعالمايمىز. اقىرى كىمنىڭ قىز، كىمنىڭ كەلىنشەك ەكەنىن ايىرا الماي قالدىق. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟
مەنىڭشە، بۇل بەلگى ەمەس، بۇل - وركەنيەتتىڭ وزەكتى ورتەپ، ادامداردى ازعىنداي باستاعانىنىڭ كورىنىسى.
ءمۇسىلىم ك ز پورتالىندا جاريالانعان مىنا ءبىر پىكىرگە نازا اۋدارىڭىزشى: «ورامال تاعىپ، ۇزىن كيىم كيۋ ءۇردىسى - توسىرقاپ، تاڭدانا كەيدە تۇسىنبەي، ءتىپتى جاتىرقاي دا جاقتىرماي قارايتىن توسىن قۇبىلىس ەمەس. ەڭ الدىمەن كيىم كيۋدىڭ بۇل ۇلگىسى - يسلام ءدىنى اكەلگەن جاڭالىق ەمەس. بۇل ءۇردىس يەۆرەي مەن حريستيان دىنىندە دە، كورەي، جاپون سەكىلدى كونە مادەنيەتتە دە بار. مىسالى، يەۆرەي حاحامى مەناحەم م. برەيەر («يەشيۆا» ۋنيۆەرسيتەتىندە كيەلى كىتاپ ادەبيەتىنىڭ پروفەسسورى) يەۆرەيلىك ءدىن قۇقىعى بويىنشا ايەلدەرىنىڭ ورامال تاعۋعا ءتيىستى ەكەنىن ايتا كەلە، كەيبىر تانىمال راۆۆيندەرىنىڭ مىنانداي سوزدەرىن كەلتىرگەن: «ەۆرەي قىزدارىنا ورامالسىز سىرتقا شىعۋ جاراسپايدى» ، «ايەلدەرىنىڭ ورامالسىز جۇرۋىنە رۇقسات ەتكەن ەركەكتەردى قارعىس اتسىن!» ، «ەركەكتەرگە ۇناۋ ءۇشىن باسىن اشىپ جۇرگەن ايەلدەر جوقشىلىق اكەلەدى» . ايەلدىڭ ورامالسىز جالاڭباس ءجۇرۋى جالاڭاش جۇرۋمەن تەڭ سانالعاندىقتان، يۋدايزم ورامالسىز جۇرگەن ايەلدىڭ جانىندا دۇعا سياقتى عيباداتتاردى جاساۋعا تىيىم سالادى. ەۆرەي ءدىنى بويىنشا ورامال تاعۋ ايەلدىڭ ابىرويى مەن بەدەلىن، الەۋمەتتىك جاعدايىن بىلدىرەدى. سوندىقتان تومەنگى تاپتاعى ايەلدەر جوعارى تاپتاعى ايەلدەردىڭ قاتارىندا كورىنۋ ءۇشىن ورامال تاعۋعا تىرىساتىن. ورامال تاعۋ تەكتىلىكتىڭ نىشانى سانالعاندىقتان، بايىرعى يزرايلدە زيناقور ايەلدەردىڭ ورامال تاعۋىنا رۇقسات بەرىلمەيتىن. سوندىقتان زيناقور ايەلدەر وزدەرىن ابىرويلىنىڭ ساناتىندا كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى ورامال ءتۇرىن تاعاتىن.
ەۆروپاداعى يەۆرەي ايەلدەرى سول جەردىڭ تۇراقتى مادەنيەتىمەن ارالاسا باستاعان ⅩⅨ عاسىرعا دەيىن ورامال تاعىپ كەلگەن. ⅩⅨ عاسىردا ەۋروپا قوعامى باستى اشىپ جۇرۋگە ءماجبۇر ەتكەندىكتەن كەيبىر يەۆرەي ايەلدەرى ورامالدىڭ ورنىنا پاريك كيىپ ءجۇرۋدى شىعاردى. ال بۇگىندە يەۆرەي ايەلدەرى سيناگوگادا عانا ورامال تاعادى. ەۆرەي ءدىنىنىڭ Hassidism باعىتىن ۇستانۋشىلار ورامالعا بالاما رەتىندە ءالى كۇنگە دەيىن پاريك تاعۋدا.
ال حريستيان دىنىندە ورامال تاعۋ ماسەلەسى قالاي؟ كاتوليك شىركەۋىندەگى موناح ايەلدەردىڭ 1000 جىلدان بەرى ورامال تاعاتىندىعى بەلگىلى. تەرتۋلليان اتتى حريستيان عالىمى بويجەتكەندەردىڭ شاشىن جابۋعا بايلانىستى بايانداماسىندا بىلاي دەيدى: «بويجەتكەندەر، كوشەدە جۇرگەندە باستارىڭا ورامال تاعىڭدار، شىركەۋدە، بوگدە ادامداردىڭ جانىندا جانە ءوز ەر باۋىرلارىڭىزدىڭ جانىندا باستارىڭدى اشىق ۇستاماڭدار...» .
بۇگىنگى كاتوليك شىركەۋىنىڭ اتا زاڭدارىندا شىركەۋدە ايەلدەردى باستارىنا ورامال تاعۋعا مىندەتتەيتىن ارنايى باپتار بار. اميش جانە مەننونيلەر سياقتى كەيبىر حريستيان اعىمدارى ءالى كۇنگە دەيىن ايەلدەردىڭ ورامال تاعۋىن تالاپ ەتۋدە.
جاھاندانۋدىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇگىنگى تاڭدا باتىس مادەنيەتىنەن بارىنشا اسەرلەندىك. اسەرلەنگەنىمىز سونشالىق، وعان ەس- ءتۇسسىز بەرىلىپ، جاقسى- جامانىن اجىراتىپ جاتپاستان، زالالى مەن پايداسىن سارالاماستان ولارعا قاتتى ەلىكتەدىك. سوندىقتان ءبىزدىڭ قوعامدا ايەل ادامنىڭ ەتەك- جەڭىن قىمتاپ ءجۇرۋى، جارتىلاي جالاڭاشتانۋدان دا تۇرپايى كورىنۋدە. قوعامدا زامان تالابىنا ىلەسۋدىڭ ولشەمى «جالاڭاشتانۋ» سياقتى كوزقاراس قالىپتاستى. ال ورامال تاعىپ، ۇزىن كيىم كيىپ جۇرگەن جاندار زامانا كوشىنە ىلەسە الماي، قاتاردان قالىپ كەتكەن ەسكىشىل ادامدارداي باعالانۋدا.
بۇگىندە ايەل بالاسى بەينە ءبىر زات سەكىلدى اركىمنىڭ ويىنا كەلگەن ارام پيعىلىنا ويىنشىق بولۋى وكىنىشتى- اق. مىسالى، ايەلدىڭ جالاڭاش ءتانى وزگەلەردىڭ نازارىن تارتۋ ءۇشىن كاسىپكەرلەردىڭ تاۋارلارىن جارنامالايتىن جارناما قۇرالىنا اينالدى. ايتپەسە، گازەت جارناماسىندا، كولىكتىڭ دوڭگەلەگىنىڭ جانىندا جالاڭاش تانىمەن تۇرعان ايەلدىڭ وعان قانداي قاتىسى بار؟ .
ورىس ايەلدەرى دە ءاۋ باستا مادەنيەتى بولعان. مۇسىلماندار سەكىلدى ۇزىن كويلەك كيىپ، باستارىنا ورامال تاققان. الايدا ەۋروپالىق مادەنيەت ولارعا تەزىرەك جەتىپ، جارتىلاي جالاڭاش ءجۇرۋ ءۇردىسىن جەدەلدەتىپ جىبەردى. ولار كورگەن زارداپتىڭ شەتىن بىزدەر دە كورە باستادىق. ايتپەسە...
ەجەلگى رۋس ەلىندە ورامالدىڭ ءتۇرى كوپ بولعان. ونىڭ ءارقايسىسىن باسقا تارتۋدىڭ ءجون- جوسىعى دا قالىپتاسقان. قاراپايىم ايەلدەردىڭ ورامالى مەن كوپەستەر نەمەسە دۆوريانداردىڭ ورامالدارىندا ەرەكشەلىكتەر بولعان.
ۇلكەن گۇلدى ورامالدار تارتۋ - ءاربىر ورىس ايەلىنىڭ باستى سيمۆولى ەدى. ءتۇرلى- ءتۇستى پاۆلودارلىق اشىق ءتۇستى ورامالدار 1795 -جىلى شاعىن فابريكادا شىعا باستاعان. شارۋا- كاسىپكەر يۆان ءلابزيننىڭ بۇل جاڭالىعى سول كەزدە جۇرتتى قاتتى قىزىقتىرعان. ال ورەنبۋرگ ورامالدارى XVII عاسىردىڭ سوڭىندا ورىس ەلىندە ساۋدانى قىزدىردى. ءتىپتى 1862 -جىلى لوندوندا وتكەن كورمەدە ورەنبۋرگ ورامالدارى تالايدى تامساندىردى.
تۇرمىستاعى ورىس ايەلدەرى مىندەتتى تۇردە ورامال تارتقان. ونى تاماق استىنان بايلاپ تارتۋ ءادىسى گەرمانيادان جەتكەن كورىنەدى. وسىلايشا، بۇل وبراز «الەنۋشكي» ارقىلى كەڭىنەن تارادى. ورامالدار بارىنشا ۇلتتىق ناقىشپەن ارلەندى. ويۋ- ورنەكتەرى ارقىلى دا ورىس ەلىنىڭ بەينەسىن جارقىراتا كورسەتتى. ءتىپتى يكون بەينەلەۋ دە سانگە اينالعان. ايەل باسىنان ورامالدى جۇلىپ الۋ - ۇيات وقيعا، قورلاۋ سانالاتىن.
رۋس ەلىندە كىشكەنە قىزدارعا اكەسى يۋبكا مەن ورامال سىيلاۋ ءداستۇرى بولعان. وسىدان- اق قىزداردى كىشكەنە كەزىنەن ورامال تاعۋعا ۇيرەتۋ ادەتى بولعانىن بايقايسىز. جىگىتتەر دە قىزدارىنا ورامال سىيلاعان. ال تويدا تارتقان ورامال قىزدار ءۇشىن سيقىرلى سانالاتىن.
وتكەن عاسىردا 90-جىلدارى ءدىندار قىزدار مەن ايەلدەر عانا ورامال تارتاتىن بولدى دا، زامان كوشىنەن قالعىسى كەلمەگەندەرى ورامالدى اياقاستى ەتتى. ءتىپتى ورامال تاققانداردى كەلەمەجگە اينالدىراتىندار پايدا بولدى. كورشى ەلدىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى وتكەن عاسىردان قالعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قايتا قالپىنا كەلتىرە الماي زار قاعىپ ءجۇر. ولاردىڭ ورامالعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا رەسەيىلىك كاسىپكەرلەر جانتالاسا جۇمىس ىستەۋدە. ورىس ايەلدەرىنىڭ ورامالدارى قازىر رەسەيگە قاراعاندا قازاقستاندا ءوتىمدى سەكىلدى. ساۋدا ورىندارى مەن بازارلاردى جاۋلاپ العان رەسەيلىك ورامالدار قازاقتىڭ توي- تومالاعى مەن ۇيىنە كەلگەن قوناعىنىڭ يىعىنا جاباتىن بىردەن ءبىر كادەلى زات بولىپ تۇر.
ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ بارادى. ورىس ارۋلارى قاسيەتتى جاۋلىقتارىن قايتا جامىلماسى بەلگىلى. ال وركەنيەتتەن ءوز جولىن ىزدەپ جۇرگەن قازاق ارۋلارى قايتەدى؟ بىزدە جاپپاي ورامال تارتا قويماسپىز. قازاق ايەلدەرى ءۇشىن ارنايى ورامالدار كوللەكتسياسىن جاساعان تىككەن روزا ءالقوجانىڭ دا ساۋداسىن قىزدىرا الماعان كەلىنشەكتەردىڭ ورىس قىزدارىنا كوبىرەك ەلىكتەيتىنى قورقىنىشتى.
ورامال تارتۋدى ورنىنا كەلتىرۋ ارقىلى ءبىز جۇرەكتەگى يماندى وياتا الامىز.
جولداسبەك دۋاناباي
«ايقىن»
