ا ق ش كەڭەس وداعىن قالاي جويماق بولدى؟

 استانا. قازاقپارات - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا گەرمانيانى جەرمەن- جەكسەن ەتكەن كەڭەس وداعى بولاشاقتا حالىقارالىق نارىقتا امەريكانىڭ باستى قارسىلاس اتاناتىنىن بولجاعان بولۋى كەرەك، جاقىندا وعان قاتىستى قۇپيا قۇجاتتار جارىققا شىقتى.

اتالعان قۇجاتتا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتكەن بويدا كەڭەس وداعىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ تۋرالى ارناۋلى جاسىرىن قۇجات قابىلدانعان كورىنەدى. ناتسيستىك گەرمانيانى جويعان كەڭەس وداعى كەلەشەكتە كەمەل ەلگە اينالاتىنىن ا ق ش پەن ۇلى بريتانيانىڭ ساراپشىلارى وسىلاي الدىن الا سەزسە كەرەك. سوعىس بىتە سالىسىمەن بىرنەشە ايدان سوڭ، 1945 -جىلدىڭ 15 - قىركۇيەگىندە امەريكالىقتار ك س ر و- نى قۇرتۋ تۋرالى ارنايى جوسپار جاساعان كورىنەدى. وتكەن اپتادا عانا جاريا بولعان قۇجاتتا كەڭەس وداعىن قۇرتۋ ءۇشىن ا ق ش- تىڭ وداقتاستارى 466 يادرولىق بومبا جاساپ شىعارۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان. امەريكالىق گەنەرالدار ك س ر و- نىڭ 66 قالاسىن الدىن الا بەلگىلەگەن. گەنەرالدار كەڭەس وداعىنىڭ 66 شاھارىنا ءبىر ساتتە تاستالىنعان بومبا سوعىستان قالجىراپ شىققان ەلدىڭ استان- كەستەڭىن شىعاراتىنىنا سەنگەن.

بۇل جوسپار جۇزەگە اساتىن بولسا، ولاردىڭ قارسىلاسۋعا مۇلدەم كۇش- قۋاتى جەتپەيتىن ەدى. جالپى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭىندا امەريكا العاش رەت ناگاساكي مەن حيروسيمو قالاسىنا بومبا تاستاعانى ءمالىم. امەريكالىق گەنەرالداردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «بۇل تابىستى تۇردە اياقتالعان» .

 امەريكالىق اسكەري ماماندار كەڭەس وداعىنىڭ نەگىزگى قالالارىن تالقانداۋ ءۇشىن 204 بومبا عانا قاجەت ەكەندىگىن ەسەپتەپ شىعارعان. تاعى 20 بومبا ك س ر و- داعى نەگىزگى اسكەري بازالاردى تاس- تالقان ەتۋگە جۇمسالۋى ءتيىس بولعان. الايدا گەنەرالدار تاراپىنان ۇلكەن جوسپار جاسالىنعانىمەن، سول كەزدە 466 يادرولىق بومبا جاساپ شىعارۋعا ولاردىڭ كۇش- قۋاتى جەتپەيتىن ەدى. قاجەتتى يادرولىق قارۋ جەتىسپەدى. 1946 -جىلى امەريكالىق اسكەريلەردە بار- جوعى توعىز بومبا جانە ونى تاسىمالدايتىن ۆ-29 ماركالى 27 ۇشاق قانا بولدى. ءبىراق اقيقاتىن ايتساق، امەريكانىڭ تەز ارادا كەڭەس وداعىن قۇرتۋعا ەشقانداي مۇمكىندىگى جوق ەدى. ءبىراق كسرو- نى جەر بەتىنەن جويۋ تۋرالى جوسپارىنا ەۋروپالىق اعىلشىندار دا مۇددەلى بولعانعا ۇقسايدى. Daily Mail باسىلىمى وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ف ب ر- دىڭ «ەرەكشە قۇپيا قۇجاتتار» دەپ اتالاتىن بولىمىنەن كەيبىر اقپاراتتاردى جاريا ەتتى. وندا  ۇلى بريتانيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى ۋينستون چەرچيلدىڭ كسرو- عا يادرولىق سوققى بەرۋ تۋرالى ا ق ش- قا ۇسىنىس جاساعانى ءمالىم ەتىلگەن. سونداي- اق اعىلشىن پرەمەرى ءستاليندى ورتەپ، ك س ر و دەگەن مەملەكەتتى جەر بەتىنەن جوق ەتۋدى «اسىل ارمانى» سانايتىنىن ايتقان.

 Daily Mail باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، چەرچيلل پرەزيدەنت گارري ترۋمەننىڭ كومەكشىسى بولعان سەناتور ستايلز بريدجادان كرەملدى جەرمەن- جەكسەن ەتىپ، كەڭەس وداعىن ءارتۇرلى شاعىن مەملەكەتتەرگە ىدىراتىپ جىبەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان.

 ەگەر بۇل جوسپار جەدەل تۇردە جۇزەگە اساتىن بولسا، شىن مانىندە كەڭەس وداعى تاريح قويناۋىنا كەتۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق امەريكانىڭ سونشالىقتى كوپ بومبانى تەز ارادا جاساپ شىعارۋعا ءال- قۋاتى جەتپەدى. ال سوعىستان قالجىراپ شىققان ەكونوميكاسى ءالسىز ك س ر و مەملەكەتى مەن حالقىنىڭ سول كەزەڭدە تۇرمىسى دا ناشار بولعانىن بۇكىل جۇرتشىلىق بىلەدى.

 تاريحقا جۇگىنەر بولساق، قۋاتى 22 ك ت بولاتىن ر د س-1 اتتى العاشقى كەڭەس بومباسى سەمەي پوليگونىندا جارىلدى. قازاق حالقىنا 40 جىل ۋاقىت بويى قاسىرەت اكەلگەن پوليگون تەك 1991 -جىلدىڭ 29 - تامىزىندا عانا جابىلدى.

 ينتەرنەت كوزدەرىنەن الىنعان مالىمەتكە سەنسەك، العاشقى كەڭەستىك اتوم بومباسىن قۇراستىرۋ ماقساتىندا 1946 -جىلى عالىم يۋلي حاريتونعا تاكتيكالىق- تەحنيكالىق تاپسىرما بەرىلگەن. وسى جىلى ۇكىمەت شەشىمىمەن اتوم قارۋىن وڭدەۋ جانە قۇراستىرۋ جونىندەگى العاشقى ورتالىق اشىلدى. كەڭەس يادرولىق پوليگونى ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن 1947 -جىلدىڭ 21 - تامىزىندا سەمەي قالاسىنىڭ باتىسىنا قاراي 170 شاقىرىم قاشىقتىقتا قۇرىلدى. 1948 -جىلدىڭ جازىندا العاشقى وندىرىستىك اتومدىق رەاكتور قۇرىلىسى اياقتالدى. 1949 -جىلدىڭ 29 - تامىزىندا سەمەي پوليگونىندا يادرولىق قارۋدىڭ ەڭ العاشقى سىناعى وتكىزىلدى. 1953 -جىلدىڭ 12 - تامىزىندا تەرمو يادرولىق قارۋ، 1955 -جىلدىڭ 22 - قاراشاسىندا ا. ساحاروۆ قۇراستىرعان العاشقى سۋتەگى بومباسى جارىلدى. 1962 -جىلعا دەيىن سىناقتار جەر بەتىندە وتكىزىلسە، 1963 -جىلدان باستاپ، جەراستىناكوشىرىلدى. پوليگون اۋماعىنداعى سوڭعى جارىلىس 1989 -جىلدىڭ 19 - قازانىندا وتكىزىلدى. 1991 -جىلدىڭ 29 - تامىزىندا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن سەمەي پوليگونى جابىلدى. 1995 -جىلى سوڭعى يادرولىق قۇرىلعى جويىلدى. 1996 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى جانە ا ق ش قورعانىس مينيسترلىگى جانىنداعى يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى اگەنتتىك سىناقتار وتكىزىلگەن تۋننەلدەر مەن ۇڭعىمالاردى جويۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. جوبا 2000 -جىلدىڭ 29 - شىلدەسىندە سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ سوڭعى ۇڭعىماسى جويىلعان كەزدە اياقتالعانىنا تاريح كۋا.

 

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»