تۇركىتىلدەس حالىقتار مەن موڭعولداردىڭ بولىنۋىنە ءدىن سەبەپ بولعان

استانا. قازاقپارات -  «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا ساپارعا اتتانعان «بابالار ىزىمەن» ەكسپەديتسياسى تاريحي- تانىمدىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن قىتايدىڭ ىشكى موڭعوليا ايماعىندا جالعاستىردى.

  توپ مۇشەلەرى بەيجىڭنەن 360 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ورتاعاسىرلىق چاندۋ قالاسىنا ارنايى باردى. بۇل كونە شاھار كەزىندە قۇبىلاي حاننىڭ امىرىمەن سالىنىپ، قىتايداعى موڭعول يۋان ديناستياسىنىڭ استاناسى بولعان. قازىرگى زامان زەرتتەۋشىلەرى ءۇشىن اسا قۇندى ايماق سانالادى.

 سايات جوكەن ۇلى، ءتىلشى:

 - مەنىڭ وڭ جاعىمدا تۇرعان ەسكەرتكىش پەكيننەن 400 شاقىرىم جەردە، ياعني ىشكى موڭعوليانىڭ تەرريتورياسىندا ورناتىلعان. ول قۇبىلاي حاننىڭ قىتايداعى بيلىگىنە ارناپ قويىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. ءبىز بابالار ەكسپەديتسياسى وسىندا ارنايى كەلىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزدىك.

مىنا ەسكەرتكىشكە قاراعان كەزدە قۇبىلاي حان اسكەرىنىڭ ىشىندە تۇركى جانە قىپشاق جاۋىنگەرلەرىن كورۋگە بولادى. بۇگىندە بۇل تۋريستىك ورىنعا اينالعان. قۇبىلاي حانعا قىزمەت ەتكەن جيھانگەز ماركو پولو چاندۋ قالاسىن يمپەريانىڭ جاۋھارىنا بالاعان. ونىڭ جازبالارىندا يمپەراتور سارايىن اينالدىرا 26 شاقىرىم قاشىقتىقتا عاجايىپ جاسىل ورمان بولعان دەلىنەدى. ادام قولىمەن جاسالعان سۋبۇرقاقتار مەن شاعىن وزەندەرگە تولى جاسىل ورماندى جابايى جان- جانۋارلارمەن قوسا قۇبىلاي حاننىڭ ون مىڭ اق بوز جىلقىسى ەركىن جايلاپتى.

چاندۋ قالاسىن سالۋ تۋرالى شەشىم 1256 -جىلى قابىلدانىپ، قۇرىلىسى باستالعان. ونىڭ قۇرامىنا سارايلار كەشەنى، يمپەراتور قالاشىعى جانە سىرت قونىستار ەنگەن. بۇل عيماراتتار ءۇش دەڭگەيلى قامالدار جۇيەسى ارقىلى قورعالعان. قۇرىلىس اۋماعى 48 گەكتارعا تەڭ بولسا، قاعان سارايى 1 گەكتار جەردى الىپ جاتقان. ءوز زامانىندا چاندۋ قالاسى قۇبىلاي قاعاننىڭ سالتاناتىن بۇكىل الەمگە پاش ەتكەن.

ساپار ىسقاقوۆ، «بابالار ىزىمەن» ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى:

- قۇبىلاي حاننىڭ كۇشەيگەن سەبەبىن ايتساق. ول وتە مىقتى ساياسات ۇستاعان. ول قول استىنداعى ادامداردى، ەلدەردى وداق قىلىپ شاقىردى. باعىنىشتى ەمەس، وداق رەتىندە. بۇعان تۇركى تايپالارىنىڭ كوپ رۋلارى كىردى. ولاردىڭ ىشىندە قاڭلى، قارلۇقتار، قىپشاقتار، نايماندار، جالايىرلار، ۇيعىرلار، الاندار. تولىپ جاتقان. قۇبىلاي حاننىڭ اسكەرىنىڭ 80-90 پايىزى تۇركى تايپالارىنان تۇرعان. ماركو پولونىڭ قالانى سيپاتتاۋداعى دالدىگىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر دالەلدەپ بەردى. بۇل قالا كەزىندە ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ مەكەنى بولعان.

ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى چاندۋدان سوڭ ىشكى موڭعوليا ايماعىنىڭ ورتالىعى حۋح- حوحوتو قالاسىنا جول تارتتى. ولار مۇندا ىشكى موڭعوليا ۋنيۆەرسيتەتى موڭعول تاريحى بولىمىندەگى عالىمدارىمەن كەزدەسىپ، ورتاق تاريحقا بايلانىستى كەڭەس وتكىزدى. كەزدەسۋ بارىسىندا عىلىمي زەرتتەۋلەردى جانە ەكى جاقتى بايلانىستى نىعايتۋ كەرەكتىگى باسا ايتىلدى.

چوعت بااتار، ىشكى موڭعوليا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريحشى:

 - تۇركىتىلدەس حالىقتار مەن موڭعولدار كەزىندە ورتاق ءبىر ۇلت، ءبىر ەل بولعان. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە بۇل جايت وكىنىشكە قاراي وزگەردى. بۇعان كوپتەگەن فاكتورلار ىقپال ەتتى. سونىڭ ءبىرى رەتىندە تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىن، ال موڭعولداردىڭ بۋدديزمگە كىرۋىن اتاۋعا بولادى. ءبىراق ءبىزدىڭ سالت- سانامىز، ءومىر سالتىمىز، تىرشىلىك ەتۋ فورمامىز بىردەي. سوندىقتان بىزگە بىرلىكتە بولۋ قاجەت.

ىشكى موڭعولياداعى عالىمدار قازاق ەلىندەگى ارىپتەستەرىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن دە جەتكىزدى. ولار سونداي- اق وزدەرىندە تۇركولوگيا سالاسىنا قاتىستى دا كوپتەگەن دەرەكتەردىڭ بار ەكەنىن جاسىرمادى. ال «بابالار ىزىمەن» ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەلەرى قازاقستاننان وسى ايماققا ەڭ العاش كەلگەن وكىلدەر رەتىندە بۇل ىسكە جان- جاقتى اتسالىساتىندارىن ايتتى.

www.24.kz