قاسقىر سوققان سەكسەندەگى قاريا - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ

استانا. قازاقپارات - وتكەن اپتادا قازاقستاننىڭ وڭىرلىك مەرزىمدى باسپا ءسوزى قانداي وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەردى؟ «قازاقپارات» ح ا ا ادەتتەگىدەي وقىرمان نازارىنا ەلىمىز وڭىرلەرىندەگى باسپا سوزگە شولۋدى ۇسىنادى.

* * *

سۋيتسيد وعان نە سەبەپ؟ - «شىمكەنت كەلبەتى» گازەتى

 «شىمكەنت كەلبەتى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، سوڭعى كەزدەرى وڭىردە ءوز- وزىنە قول جۇمساۋ دەرەگى ازايماپتى. 2017 -جىلى 7 سۋيتسيدتىك جاعداي تىركەلسە، بيىلعى جىلدىڭ قاڭتار، اقپان، ناۋرىز ايلارىندا شىمكەنتتىك 8 وقۋشى جانتۇرشىگەرلىك قادامعا بارىپ، تورتەۋى ومىرمەن قوشتاسقان ەكەن. ال دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا سۋيتسيد كورسەتكىشى بويىنشا الدىڭعى ورىندا تۇر. وسىعان بايلانىستى جۋرناليست «جاسوسپىرىمدەردىڭ ولىمگە اسىعۋىنا نە سەبەپ؟ » دەگەن ماسەلەگە ءۇڭىلىپ كورگەن ەكەن. ءتىلشى ماقالادا وسى تاقىرىپتى زەرتتەگەن مامان پىكىرىن دە كەلتىرەدى. «تاۋەلسىزدىك الىپ، نارىقتىق ەكونوميكا ءوتىپ، جۇمىسسىزدىق، جوقشىلىق باستالعان جىلداردا حالىقتىڭ جۇيكەسى سىر بەرە باستادى. ايەلدەرگە قاراعاندا ەرلەر اراسىندا وزىنە- ءوزى قول جۇمساعاندار سانى 4 ەسەگە ارتتى. سول كەزدە 800 مىڭ حالقى بار شىمكەنت قالاسىندا 690 ادام اسىلۋ ارقىلى ءوز ءومىرىن قيعان. بۇل - سوت ساراپتاما قۇجاتتارىنىڭ تىركەلۋى بويىنشا انىقتالعان ستاتيستيكا عانا. سول ۋاقىتتا زەرتتەۋ ناتيجەسىندە وزىنە قول جۇمساۋدىڭ %41 بەلگىسىز، %18 جان اۋرۋىنان، %18 تۇرمىستىق قايعىلاردان، %6 قۇمارلىقتان ورىن السا، قالعان از پايىزىن اقشا جوعالتۋ، ومىرگە تويىنۋ سەكىلدى جاعدايلار قۇراعانى انىقتالدى، - دەيدى دوتسەنت سادىبەك پازىلبەكوۆ» .

 جازۋىنشا، قازىرگى تاڭدا جاسوسپىرىمدەردىڭ %70 نىڭ جۇيكە جۇيەسىندە وزگەرىستەر بار ەكەن. بۇعان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الەۋمەتتىك جەلى دە اسەر ەتەدى ەكەن. سونىمەن قاتار، ماماننىڭ ايتۋىنشا، ولىمگە اسىعاتىندار كوبىنەسە جۇيكە اۋرۋىنا شالدىققاندار، ولار دەپرەسسياعا ۇشىراعاندىقتان، ومىرگە ۇمىتسىزدىكپەن قارايدى ەكەن. سوندىقتان، بالانىڭ بويىندا اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى بايقالعاندا پسيحولوگتىڭ كومەگىنە جۇگىنۋ قاجەت.

ايتا كەتەرلىگى، سۋيتسيدكە قارسى جاڭا باعدارلاما ىسكە قوسىلعان. «ماماندار سۋيتسيدكە باراتىن بالالاردىڭ 4 اي بويى دايىندالاتىن ايتىپ وتىر. ءبىرىنشى ايدا بالا كۇيزەلىستە جۇرسە، كەيىن سودان شىعاتىن جول ىزدەيتىن كورىنەدى. تىعىرىقتان شىعا الماعاندا سۋيتسيالدى جوسپار جاسايدى ەكەن. اتا- انالارعا بالانىڭ بويىنداعى قاۋىپتى، وسىناۋ بەلگىلەردىڭ بار- جوعىن بايقاپ جۇرىڭىزدەر دەيدى ماماندار. سەبەبى، بۇل كەسەلمەن قوعام بولىپ كۇرەسكەنىمەن، بالاڭىزعا ەڭ الدىمەن كومەك بەرەتىن ءوزىڭىز عانا» .

  قاسقىر سوققان قاريا - «جەتىسۋ» گازەتى

الماتى وبلىستىق گازەتىندە رايىمبەك اۋدانىنىڭ سارىجاز اۋىلىندا تۇراتىن سەكسەن جاستاعى جاقىندا قونىسباي اقساقالدىڭ قاسقىر سوعىپ العانى تۋرالى جازىلىپتى. «ۇستاعان تۇلكىدە ەسەپ جوق. ال جالپى 4 قاسقىر ۇستادىم. ەكەۋىن بۇركىتىم الدى. ەكەۋىن جۇيرىك اتىممەن قۋالاپ ءجۇرىپ سوعىپ الدىم. كۇن اشىق. اۋا رايى قولايلى مىنەز تانىتىپ تۇرعان. ءاردايىم جاراۋلى كۇيىندە تۇراتىن قاراكەر جورعاممەن قىستاۋداعى ۇيگە بەت العام. مىنا ءبىر ورايى كەلگەن ءساتتى قاراڭىز، اۋىلداسىم قۋاتبەك وسكەنبايەۆتىڭ قۇنانىن جايراتىپ، قارىندارىن توقتاپ العان ءۇش قاسقىرعا كەزىكتىم. ەكى قاسقىر قاراساز وڭىرىنە قاراي قاشتى. بىرەۋى تاۋعا قاراي باياۋسايعا قاراي تارتتى. تاۋعا تارتقانىن بايگەتورىممەن قۋالاپ سوڭىنا ءتۇستىم. باستىرمالاتا قۋىپ جەتىپ، كەگەن وزەنىنىڭ بويىنا قاراي قايتا قايىردىم. ءسويتىپ، سويىلىممەن سوعىپ الدىم. ەڭ باستىسى، قاسقىردىڭ توقتىعى قولايلى اسەر ەتتى. مەن قۋعان سايىن ول كەسەك- كەسەك ەتتى قۇسىپ وتىردى. باستان 3-4 رەت ۇرىپ قۇلاتتىم. قاسقىردىڭ توبەتى ەكەن. «ابىرويلى جىگىتكە اجالدى اڭ كەزىگەدى» ، «ەر جولدىسىنان ات جولدىسى» دەگەن. ءسويتىپ، ولجالى بولدىم، قاراعىم، - دەپ اڭگىمەلەگەن ەكەن قونىسباي اقساقال. ماقالادا اقساقالدىڭ اڭشىلىعىنان بولەك، باتاشىلدىعى، وڭىرگە بەلگىلى اتبەگىلىگى، قۇسبەگىلىگى تۋرالى ايتىلادى.

 «شىرىلداۋدىڭ» دا ءتۇر- ءتۇرى بار - «AQ JOL» گازەتى

  گازەتتەگى ماقالا «كەزەكشى رەداكتور باعانى» ايدارىمەن شىققان ەكەن. ماقالاعا ءتىلشى جيەنىنىڭ اڭگىمەسىندەگى قىزىق جايت ارقاۋ بولعان. قىسقاسى ماقالا گازەت تاقىرىبىن «ايقايلاتىپ» قويۋعا كەلىپ تىرەلەدى. «شىندىقتى ايتىپ شىرىلداعان قاريانىڭ ءۇنى» اتتى گازەت ماقالاسىندا كوتەرىلگەن ماسەلە - اقساقالدىڭ زەينەتاقىسىن الا الماي جۇرگەن پروبلەماسى بوپ شىعادى. وسىعان دا «شىرىلداۋ» دەپ دارداي تاقىرىپ قويعانىنا نالىعانىن بايقاتادى. اينالىپ كەلگەندە اتالى ءسوز ايتار اقساقالدىڭ پەندەشىلىگى، وعان سونى دارداي تاقىرىپپەن ماسەلە ەتىپ كوتەرگەن ءجۋرناليستىڭ جايى ءسوز بولادى. وسى ءبىر اڭگىمەدەن ءتىلشى ۇلكەن ماسەلەگە ويىسادى.

«شىن مانىسىندە، ءبىزدىڭ قوعامدا قاريالار ءسوز سۇراپ، «شىرىلدايتىن» ماسەلە كوپ قوي. الاڭداتاتىنى سول - ۇرپاق تاربيەسى بوساڭسىپ بارادى. مەيلى، ءبىزدىڭ ءوڭىر وندايدان ادا شىعار، ءبىراق كۇنى ەرتەڭ وقۋعا كەتكەن قىزى الماتىداعى «گەيشالار» مەكتەبىنە جازىلماسىنا كىم كەپىل؟ ! اڭداماي باسىپ، وپىق جەپ جاتقان بويجەتكەندەر قانشاما؟ ! بۇرىن «اينالايىن بالادان، تاۋىپ العان دالادان» دەپ الديلەپ، نارەستەسىن ۇيىقتاتۋشى ەدى، ەندى قوقىستان تابىلعان بالالار كوبەيدى. بۇل قۇرساعىن جارىپ شىققان ءسابيىن بالالار ۇيىنە وتكىزەتىندەردىڭ ارەكەتىنەن دە اسىپ ءتۇستى» دەپ جازادى گازەت.

ءسوزىن تۇيىندەگەن اۆتور: « كۇيكى تىرشىلىكتىڭ كۇيبەڭى كوپ. ويلانۋ از. «شىرىلداۋدىڭ» دا ءتۇر- ءتۇرى بولادى ەكەن. قاي- قايسىنىڭ دا ءوز ورنى بار. دەگەنمەن باسبۇزار بۇزاقىنى ورتالارىنا الىپ، تەنتەگىن تەزگە سالاتىن اقساقالداردىڭ ازدىعى - ۋايىم. «ءيتىڭ ۇرى» دەگەنگە نامىستانىپ، « ءاي، بالام، مىنا ءىسىڭ سۇيەگىمىزگە تاڭبا بولدى» دەيتىن دە جان قالماي بارادى. اركىم ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىعان زامان. ال سوندا قوعام قايدا قالدى؟ » دەپ ساۋال تاستايدى.

 گاگارينمەن سۇحباتتاسقان قازاق - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى

 

«وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ كەيىپكەرى قالەن توقمۇحامەدوۆ - بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ تۇڭعىش قاداسىن قاعۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان ەكەن. ماقالادا سۇراپىل سوعىس جىلدارى ەرىكتىلەر قاتارىندا مايدانعا ءوزى سۇرانىپ بارعان قالەن اقساقالدىڭ ءومىرى، سوعىستان كەيىنگى جاعدايى تۋرالى ايتىلادى. ول 1951 -جىلى لەنينگراد قالاسىنداعى م. ي. كالينين اتىنداعى جوعارى اسكەري- پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ قىزىلوردا وبلىسى تورەتام ستانساسىنا ساياسي ءبولىم لەكتورى بولىپ ورنالاسقان ەكەن. وسى جىلدان باستاپ «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، ايانباي تەر توگىپ، سايىن دالانىڭ كەۋدەسىندە جانى باردى قاتالاتقان ءشولىن، ازىناعان جەلىن، بۇرقاسىن بورانىن، دۇلەي داۋىلىن كورەدى. «اكادەميك كوروليەۆ» ، «اكادەميك كەلدىش» ، «كسرو- نىڭ ۇشقىش- كوسموناۆتى يۋ. گاگارين» ، «بايقوڭىردىڭ ارداگەرى» ، «بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى» ، «بايقوڭىردىڭ قۇرمەتتى نەگىزىن قالاۋشى» سياقتى كوپتەگەن ماراپاتتاردىڭ يەگەرى اتانادى. قالەن اتاننىڭ «مايدانداعى 1001 تاۋلىك» اتتى ورىس تىلىندە ەستەلىك كىتابى شىعىپتى. كىتاپتا اتاقتى عارىشكەر يۋريي گاگارينمەن جۇزدەسكەنى تۋرالى ايتىلعان ەكەن.

«1967 -جىلدىڭ قازان ايىندا كوسمودروم قۇرىلىسشىلارىنا قازان ريەۆوليۋتسياسىنىڭ 50 -جىلدىعى مەرەكەسىنە وراي كسرو جوعارعى كەڭەسى، كسرو مينيسترلەر كەڭەسى مەن كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋى تابىس ەتىلەتىن بولىپ، سول سالتاناتتى جيىنعا يۋري گاگارين كەلەدى. كەزدەسۋ كەزىندە ۇجىم جەتەكشىسى يليا گۋروۆ گاگارينگە قالەندى تانىستىرىپ، ەكەۋى ەمەن- جارقىن اڭگىمەلەسەدى» .

قالەن توقمۇحامەدوۆ بايقوڭىرداعى قىزمەت ەتكەن 17 جىل ىشىندە 44 كوسموناۆت ۇشقان ەكەن، ونىڭ ىشىندە 3 ەۋى ءۇش مارتە، 15 ى ەكى مارتە ۇشىپتى.

  كارل ماركستىڭ ورنىنا قازىبەك بي كەلدى - «ديدار» گازەتى

 

شىعىس قازاقستان وبلىستىق گازەتىنىڭ جازۋىنشا، وبلىستىق قوعامدىق كەڭەستىڭ ماجىلىسىندە ءبىرقاتار اتاۋسىز كوشەلەرگە جاڭادان ات بەرۋ، ءبىر داڭعىلدى قايتا اتاۋ ماسەلەسى قارالعان ەكەن. بۇعان قوسا وبلىستىڭ بورودۋليحا، ۇلان اۋداندارىنداعى ەلدى مەكەندەرگە بۇرىنعى تاريحي اتاۋلارى قايتارىلاتىن بولىپتى. اتاپ ايتقاندا، وسكەمەن قالاسىنىڭ 19 تۇرعىن اۋدانىنداعى كارل ماركس داڭعىلى قازىبەك بي داڭعىلى بولىپ قايتا اتالدى.

 «وسكەمەن قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە داڭعىلعا قازىبەك ءبيدىڭ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس وبلىستىق سوتتىڭ ءتوراعاسىنان، قالالىق ارداگەرلەر جانە اقساقالدار كەڭەستەرىنەن تۇسكەن بولاتىن. داڭعىل 14 - جانە 19 - تۇرعىن اۋداندار اراسىندا ورنالاسقان، ۇزىندىعى ءۇش شاقىرىم، ەنى 100 مەتر. ونىڭ بويىندا ورنالاسقان 41 كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيدە بەس مىڭعا جۋىق حالىق تۇرادى. ساۋدا ورىندارى، الەۋمەتتىك مەكەمەلەر ورنالاسقان، قوعامدىق كولىكتەر ءجيى قاتىنايدى. اتالعان اۋماقتا تۇراتىن تۇرعىندار دا بۇل ۇسىنىسقا ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىردى. قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى تاراپىنان دا ءبىراۋىزدان قولداۋ تاپتى. بۇل ورتا جۇزدەن شىققان ايگىلى بي، شەشەن، قوعام قايراتكەرى، ەلشى، تاۋكە حاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان قازىبەك ءبيدىڭ 350 جىلدىعىنا تاماشا تارتۋ بولىپ وتىر، - دەدى روزا تولەمىسوۆا» .

  جاڭگىر حان بوكەيحان ۇلىنىڭ قۇلپىتاسىندا نە جازىلعان - «ورال ءوڭىرى» گازەت

 «ورال ءوڭىرى» گازەتىنىڭ «قۇلپىتاستار قۇپياسى» اتتى ايدارىمەن بۇل جولى جاڭگىر حاننىڭ قۇلپىتاسىنداعى جازۋلار بەرىلگەن ەكەن.

قۇلپىتاستاعى جازۋ قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ راحمان سۇرەسىنىڭ 26-27 اياتتارىنان باستالادى.

 1. كۇللۇ ءمان ءالايھاا ءفاان ءۋا ءيابىقوو ءۋاجىھۇ.

 2. راببيكا ءزۇلجالاالي ءۋال يكراام. دەشتى

 3. قىپشاق حانى حان ءابۋلحاير ۇعلى

 4. نۇرالى حاننىڭ نيبەرەسى حان

 5. جيھانگير بوكەي حاننىڭ نۇرديدە.

 6. فرزەندەسى دار فانادەن دار باقويە

 7. ءريحلات يلادى. قاالۋۋۋ ءينناا ءليللااھي ءۋا ءينناا

 8. ءيلايھي رااجيعۋۋۋن. 42 ياشندە

8.1260- مۋحامماديەدە، 1845- ماسيحيادە

 9. ءناجم سۇمبىلەنىڭ 11- يۋمندە رۋحىنا فاتيحا.

ماعىناسى:

1.«كۇللى جاراتىلىس ۋاقىتشا، قالاتىن اللا تاعالا عانا. راببىمىز ۇلى ءارى جومارت. (ءۋاجھۋ - تۋرا ماعىنادا بەت، ءجۇز بولىپ اۋدارىلعانىمەن، اللا تاعالاعا اعزا تاڭۋعا بولمايتىندىقتان، ءزاھيري (سىرتقى) ەمەس ءماجازي (استارلى) ماعىنامەن «اللانىڭ ءوزى عانا قالادى» دەپ اۋدارىلادى) .

 2. دەشتى قىپشاق حانى ءابىلحايىر حاننىڭ ۇلى

 3. نۇرالى حاننىڭ نەمەرەسى

 4. بوكەيحاننىڭ پەرزەنتى جاڭگىر حان

 5. ۋاقىتشا ومىردەن ماڭگى ومىرگە كوشەدى. 6. قۇراننان باقارا سۇرەسىنىڭ 156-اياتى. «مۇسىلماندار ايتادى، ءبىز اللا ءۇشىن جاراتىلدىق جانە اللاعا كەرى قايتارىلامىز»

 6. 42 جاسىندا مۇحاممەد كۇنتىزبەسىمەن

 7. 1260 -جىلى يسا ماسيح كۇنتىزبەسىمەن 1845 -جىلى

 8. سۇمبىلە ايىنىڭ 11- كۇنىندە. رۋحىنا «فاتيحا» (وقىلسىن)

ەڭ استىندا تورە رۋىنىڭ تاڭباسى رەتىندە ارقاردىڭ ءمۇيىزىن سالعان.

حان قۇلپىتاسىنىڭ ەكى قىرىنا: مينان- نيراني حافريل- ءماۋت كا- س كۋللي ءنااس ءشاريباھۋ، ءال قابر ءبااب كۋللي ءنااس ءداحالاھۋ. كافا بيل- ءماۋت ۋاعيزان ءال- حۋكمۋ ءليللاھ. ءاللاھۋمماعفير ءلاھۋ ءۋارحامھۋ ءۋا كاففير عانھۋ ءساياتيھي ءۋامھۋ ءحاتياتيھي ءۋاجعال قابراھۋ ءراۋداتان مين رياديل ءجاننات.

ماعىناسى: وت - ولگەن ادامعا قازعان شۇڭقىردان- اق شىعادى. ءولىم - كەسە، كۇللى ادام ودان ىشەدى، قابىر - ەسىك، كۇللى ادام ودان كىرەدى. ءبارى دە اللانىڭ ۇكىمىنە مۇقتاج. اللاھىم ونى جارىلقا، ونى راحمەتىڭە بولە، كۇنالارىن كەشىر، قاتەلىكتەرىن كەش، قابىرىن جۇماقتىڭ باقشاسىنان قىلا گور.

حاننىڭ قۇلپىتاسىنىڭ ارتقى بەتى:

يىكىرمە يل سۋرۋپ حانلىق جاھاندا،

ءوتىپتى ءومىرى ونىڭ بۇل ءحاماندا،

كالان اۋلەدلەرىنە حاق تاعالا:

بۇ دۇنيەدە ھەش ءبىر ادام قالماز ەرمىش،

گاران حان، گاران سۇلتان، ءدارۋيش.

جاڭگىر حان (1801-1845) - بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى، ءابىلحايىر حاننىڭ شوبەرەسى، نۇرالى حاننىڭ نەمەرەسى، بوكەي حاننىڭ ۇلى» .

 اتىراۋلىق قاسقىر ورنىنا ادام اتىپ العان- «اتىراۋ» گازەتى

 جازۋىنشا، وقيعا رەتى بىلاي وربىگەن: ول ءوزىنىڭ قاسىنا جولداسىن ەرتىپ، 12- كاليبرلى م ر-155 ماركالى تەگىس ۇڭعىلى قارۋىمەن اڭ اۋلاۋعا شىققان. ءسويتىپ، ماحامبەت اۋدانى باعىتىنا قاراي قالادان 20 شاقىرىم جەردەگى توعايلى اۋماققا بارعان.

«جوسپارلانعان جەرگە كەلىپ، اعاشتىڭ ساياسىنا ورنالاسقان ازامات الىستان قاسقىرعا ۇقسايتىن ەكى بەينەنى كورەدى. الايدا، ولاردىڭ قاسقىر ەكەنىنە انىق كوز جەتكىزبەي، قارۋىمەن اتىپ جىبەرگەن. وسى ساتتە ەر ادامنىڭ ايعايلاعان داۋسىن ەستىپ، ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن سەزىپتى- ءمىس. اڭ دەپ اتقانى، ادام بولىپ شىعىپتى. سالدارىنان جابىرلەنۋشىنىڭ دەنساۋلىعىنا اۋىر زيان كەلتىرىلگەن» .

سوت ۇكىمىمەن ايىپتالۋشىعا 1  جىل مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان شەكتەۋ جازاسى بەكىتىلىپ، پروباتسيالىق باقىلاۋ بەلگىلەندى.

  

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى