قارعا قانداي قۇس؟

استانا. قازاقپارات - بالالار تۇگىلى ەرەسەكتەردى دە ەلىكتىرەتىن ەرتەگىلەردىڭ اراسىنان قارعاعا قاتىستى جاقسى، پايدالى، ونەگەلى پىكىر وقي المايسىز.

 اسىرەسە، جۇرت جۇرەگىندە ساقتالىپ قالعان ي. كرىلوۆتىڭ «قارعا مەن تۇلكىسى» (اباي قۇنانبايەۆتىڭ اۋدارماسى) قارا قاناتتى قۇستىڭ قانداي ماقتانشاق ەكەندىگىن ايعاقتاپ بەرەدى.

 الايدا سوڭعى كەزدەرى قاناتتىلاردىڭ اراسىنان قارعاعا دەگەن كوزقاراس وزگەرە باستاعانداي. اسىرەسە، ءبىر اۋىلداعى باعانا باسىنا قوناقتاعان قارعانىڭ «اللا» دەپ قارقىلداعان داۋىسى الەۋمەتتىك جەلىلەردە تەز تاراپ كەتتى. وسىنىڭ ءوزى كەيبىرەۋلەردىڭ كوزقاراسىن وزگەرتكەن سىڭايلى.

اۆستريالىق زوولوگتار قارعانىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ ەرەكشە ەكەندىگىن دالەلدەدى. ولار قاناتى قاتايا باستاعان شاقتا ءبىر توپتا بولعان قارعالاردى جاقسى تانيدى. ءتىپتى بۇرىنعى «تانىستارىن» دا ۇمىتپايدى. الدەنەگە تالاسىپ، ولەردەي وشتەسكەندەرىن ۇزاق ۋاقىت ەسىندە ساقتايدى. دوستارىن ۇدايى جاقسى كورەدى.

ءبىرقاتار ادامدار قارعانى بالشى- بالگەر رەتىندە سانايدى. سوعان قاراپ بولجامدار جاسايدى. ءبىراق شىن مانىندە ولاي ەمەس. اش قارنىن تويدىرۋعا كەلگەندە، ول بارىنشا قۋلىق جاسايدى. ۇساق كەمىرگىشتەرمەن، ءتۇرلى ولەكسە، تاماق قالدىقتارىمەن قورەكتەنەدى. سوندىقتان بولار، قاپتاعان قارعالار قوقىس ماڭىندا جۇرسە، وعان ەش تاڭعالماڭىز. ولار ۇيىرىمەن ءبىر جەردە جۇرسە، سول جەردەن تاماق تابىلعانى.

 «قارعا 100 جىل جاسايدى» دەگەن بولجام دا بار. ولاردىڭ اسقازانى تەز قورىتادى. وسى جاعىنان سالىستىرعاندا ەشبىر قۇس تۇگىلى ادام دا قارعامەن تەڭەسە المايدى. دەگەنمەن ءجۇز جاساعان قارعانى كورگەن جان بالاسى جوق. قالاي دەسەك تە، قارعانى اقىلدى قۇستار قاتارىنا قوساتىندار بار. مىسالى، بريتاندىق بيولوگتار قارعالاردىڭ قيىن ەسەپتەردى شەشە الاتىندىعىنا كوز جەتكىزگەن. مۇندايدى بۇرىن ادام تابيعاتىنا جاقىن مايمىلدار عانا شەشە الادى دەگەن بولجام جاسالعان. سىناق رەتىندە ماماندار قۇمىراعا سۋ قۇيىپ، قارعانىڭ قالاي سۋ ىشەتىندىگىن باقىلاعان. قارعا جەردە جاتقان ءتۇرلى زاتتاردى قۇمىرا ىشىنە تاستاي بەرگەن. ناتيجەسىندە، قۇمىراداعى سۋ دەڭگەيى كوتەرىلىپ، قارعانىڭ تۇمسىعى سۋعا ەركىن جەتكەن.

 عالىم تەيلوردىڭ ايتۋىنشا، قارعالار سۋعا قانداي زاتتاردىڭ باتاتىندىعىن جاقسى بىلەدى. ويتكەنى الدىندا سۋعا تاستاعان رەزينا، پلاستماسسا زاتتاردىڭ قالقىپ تۇرعانىن كورگەن سوڭ، ولاردى دەمدە سۋدان الىپ تاستاعان. ەسەسىنە سالماقتىراق زاتتاردى تاستاعان. بارىنەن قىزىعى، مۇنداي جاعدايدا وزگە قارعالارعا ەسكەرتىپ، الگى جەڭىل دۇنيەلەردى ولار باسقا جاققا اپارىپ تاستاعان.

 وسىلايشا، ءوزىنىڭ اقىلدىلىعىمەن تانىلعان قارعالاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى دە كۇشتى ەكەندىگى دالەلدەنگەن. ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى (اۆستريا) ولاردىڭ قاناتى قاتايىپ، دۇنيەگە ەركىن ارالاسا باستاعاندا كوكتە بىرگە قالىقتاعان دوستارىن جاقسى تانيتىندىعىن انىقتادى.

 نەگىزى قارعالار جۇپ بولىپ ءومىر سۇرەدى. ولار ەشۋاقىتتا ءبىر- ءبىرىن تاستاپ كەتپەيدى. بىلايشا ايتقاندا، وزگە قارعالارعا «قىرىنداۋ» دەگەن اتىمەن جوق.

جاس قارعالار ۇياسىنان ۇشىسىمەن از ۋاقىتتا ءبىر ءۇيىردىڭ مۇشەسى بولىپ شىعادى. ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ ولار وزدەرىنە سەنىمدى جۇپ ىزدەيدى.

ماماندار قارعالاردىڭ تىرشىلىگى ءجىتى زەرتتەلمەگەنىن ايتادى. سوندىقتان ولاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى دە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن. اۆستريالىق زوولوگتار قولعا ۇيرەتىلگەن ەكى قارعانى باقىلاۋ بارىسىندا ۇيىردەگى بۇرىنعى قارعالاردىڭ داۋىستارىن تىڭداتقان. قاناتتىلار ارادا ءۇش جىل وتسە دە داۋىستى ۇمىتپاعانىن بايقاتقان.

 عالىمدار ارادا بىرنەشە اي وتكەندە سىناقتى تاعى ءبىر مارتە قايتالاعان. سول ساتتە دە قارعالاردىڭ تانىس داۋىسقا ەلەڭدەيتىندىگىن بايقاعان. بوتەن داۋىس ولاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. ال تانىستارىنىڭ داۋىسىنا سالماقتى قاراعان.

داۋىس ارقىلى زەرتتەلگەن جاعدايلار قارعالارعا قاتىستى كوپ نارسەنى اڭعارتقان. ولار ەستىلگەن دىبىستارعا ءارقالاي جاۋاپ بەرگەن. ولار تانىس ەمەس قارعالاردى ۇركىتۋگە تىرىسقان.

 داۋىستاردى ساراپتاي كەلە، عالىمدار مىناداي پىكىرگە كەلگەن. ولار امانداسۋ جاعدايىندا ءبىر باسقا، «كەت» دەگەن جاعدايدا باسقاشا داۋىس شىعارادى. ماسەلەن، بوتەن قارعالار پايدا بولعان جاعدايدا قاتتى قارقىلدايدى. قىسقاسى، قارعاعا قارعا دەپ قاراماڭىز، اقىلدى قۇس دەپ باعالاڭىز.

 

جولداسبەك دۋاناباي

«ايقىن»