انەس ساراي: الاشتىڭ تابانى - تورعاي، وزەگى - سەمەي، جۇلىنى - جىمپيتى
بۇلار «كوميچپەن» كەلىسسوز جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە، 20- قىركۇيەكتە ۋفادا ۋاقىتشا ۇكىمەت جانىنان الاشوردا كەڭەسى اشىلدى.
- انەس تولەندى ۇلى، ءسىزدى كوزى قاراقتى قاۋىم الاش تاقىرىبىندا ايتارى بار تۇلعا دەپ بىلەدى. سۇرايىن دەگەنىم - الاشوردا ىقپالى قازاق دالاسىن تولىق قامتي الدى ما؟
- قازاقستاندا الاشوردانىڭ ىقپالى باسىم ءۇش ايماق بولدى. تابانى - تورعاي، وزەگى - سەمەي، جۇلىنى - جىمپيتى. تورعايدا احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولدى. سەمەيدە ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ سىندى مىقتىلار توپتاستى. ءۇشىنشىسى - باتىستاعى جىمپيتىدا حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر باستاعان قايراتكەرلەر باس قوستى. وسىلاردىڭ ءبارى سەمەيگە باعىندى.
ماسەلەن، 1918 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا حالەل مەن جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ سەمەيدەگى باسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ماسكەۋگە بارىپ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، سونىمەن قاتار ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ستالينگە جولىققان.
- دوسمۇحامەدوۆتەر ماسكەۋگە قانداي ماقسات كوزدەپ باردى؟
- ماقسات ايقىن، حالىقتار ءوزىن- ءوزى دارا بيلەۋ قۇقىعىن تالاپ ەتۋى زاڭدى دەپ تۇسىنگەن الاشتىقتار اۋەلى اۆتونوميا ماسەلەسىن شەشۋدى قولعا الدى. اۋەلى وكىلدەر لەنين مەن ستالينگە 1917 -جىلى جەلتوقساندا وتكەن 2 - جالپى قازاق سيەزىنىڭ «اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى» قاۋلىسىن تابىس ەتتى. ي. ستالين قاۋلىمەن تانىسىپ، ناۋرىزدىڭ 19-ى كۇنى سەمەيدەگى الاشوردا باسشىلارى ءا. بوكەيحانوۆ جانە ح. عابباسوۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەستى. مۇندا اۆتونوميا ماسەلەسى تالقىلاندى. وسى تەلەفون- سۇحباتتا ايتىلعان دۇنيەلەر قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، الاشتىڭ كوز- قۇلاعى سانالعان «سارى ارقا» گازەتىنە جاريالاندى.
- «سارى ارقا» گازەتىنە قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ جاريالانعان ماتىندە نە ايتىلعان؟
- گازەتتە جاريالانعان ماتىنگە قاراعاندا كەڭەستىك كوسەمدەر 1917 - جىلى جەلتوقساندا وتكەن جالپى قازاق جيىنىنىڭ قاۋلىسىمەن تەرەڭ تانىسقانى بايقالادى. ءبىراق ولار الاشتىقتار تاراپىنان «كەڭەس ۇكىمەتىنە ەشبىر قارسىلىق بولماۋ كەرەك»، دەگەندى العا تارتا وتىرىپ، ءتىپتى اۆتونومياعا كەلىسكەن جاعدايدا: «ول تاپتىق اۆتونوميا بولسىن. بيلىك باسىندا بولشيەۆيكتەر وتىرسىن. اۋەل باستان كەلىسىپ الايىق، ۇلتشىلدار اۋلاق ءجۇرسىن!» دەگەن شارتتارىن ۇسىنىپتى. ماسەلە مۇنىمەن بىتپەيدى. جالپى، الاش تاقىرىبىنا بويلاۋ ءۇشىن سول داۋىردە الما- كەزەك قۇيقىلجىعان ساياسي وقيعالاردى دا ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارمان- اڭسارىن رەسەيدە پايدا بولعان ساياسي- اسكەري توپتار ءبارى دە ءوز مۇددەسى ءۇشىن پايدالانعىسى كەلىپ، جان- جاققا تارتقىلادى...
- مىسالى...
- مىسالى، الاشتىقتار بولشەۆيكتەرمەن كەلىسە الماي جاتقان تۇستا، ۋفادا ۋاقىتشا ۇكىمەت ورنادى. ونىڭ باسقارۋ ورگانى «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» دەيتىن قۇرىلدى. ولار: «قازاقتارعا ارناپ 81 دەپۋتاتتىق ورىن ءبولىپ قويدىق. تۇبىندە سەندەرگە اۆتونوميا بەرەمىز!» دەپ دامەلەندىرەدى.
- الاش قايراتكەرلەرى وسى تۇستا ۋاقىتشا ۇكىمەت جاعىنا ويىسقان سىڭايلى...
- ارينە، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسقارۋ ورگانى «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» («كومۋچ» ) مۇشەلەرىمەن كەزدەسۋگە الاشوردا اتىنان 1918 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا سەمەيدەن ءا. بوكەيحانوۆ پەن ءا. ەرمەكوۆ، تۇركىستاننان م. شوقاي، باتىستان ۋ. تاناشيەۆ تورتەۋى سامارادا باس قوسادى. بۇلار «كوميچپەن» كلىسسوز جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە، 20 - قىركۇيەكتە ۋفادا ۋاقىتشا ۇكىمەت جانىنان الاشوردا كەڭەسى اشىلدى.
وسى جيىنعا ءا. بوكەيحانوۆ، ا. ءبىرىمجانوۆ، م. تىنىشپايەۆ، م. شوقاي، ۋ. تاناشيەۆ باستاتقان 172 ادام قاتىسىپ، ولار «باتىس الاشوردا سەمەيدەگى ورتالىققا باعىنادى، ءبىراق توتەنشە جاعدايدا ءوز بەتىنشە ارەكەت جاساۋعا قۇقىلى» دەگەن قاۋلى قابىلدادى. سونىمەن قاتار، «كومۋچ» شىعىس الاشوردا اسكەرىنە 2 ميلليون سوم اقشا، 3000 اسكەرگە كيىم- كەشەك، قارۋ- جاراق بەردى. وسىنىڭ ءبارىن ءا. ەرمەكوۆ ارتىپ- تارتىپ، سەمەيگە الىپ كەتتى. ال باتىس الاشورداعا 2000 مىلتىق، 37 پۋلەمەت، 2 زەڭبىرەك، 2 اۆتوموبيل بەردى.
(الاش قالاسىنىڭ ⅩⅨعاسىرداعى كورىنىسى)
- وسى قارۋ- جاراقتاردى پايدالانىپ الاشتىقتار اسكەر- ميليتسيا، ياعني ەلدى قورعايتىن جاساق قۇرۋعا تالپىندى. سولاي ما؟
- ءسويتتى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي الاشتىقتار الاشوردا قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسى بويىنشا ساماراداعى قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ كوميتەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. بۇل ءىستىڭ باسى- قاسىندا الاش كوسەمدەرى ءا. بوكەيحانوۆ، ءا. ەرمەكوۆپەن بىرگە پاتشالىق رەسەيدىڭ اسكەري قىزمەتكەرى حاميت توقتامىشيەۆ تا ءجۇردى. بۇلار سەمەيدە شىعىس الاش اسكەرىن جاساقتاۋدى قولعا الدى. ءبىراق مەنىڭ پايىمداۋىم بويىنشا، سول كەزدە الاشتىقتار اتى ايتىپ تۇرعانداي ۋاقىتشا ۇكىمەتكە سەنىپ ءجۇرىپ ۋاقىتتان ۇتىلىپ قالدى. ەكى ورتادا بولشيەۆيكتەر كۇشەيىپ كەتتى. ولار ورىنبوردى جاستانىپ جاتقان كولچاكتى قۋىپ شىقتى. كەلەسى قارسى تۇرار كۇش دەنيكين مەن جايىقتاعى تولستوۆ وتريادىن جويىپ، تۇركىستاندى تولىق باعىندىرۋ ماقساتىندا «4- تۇركىستان مايدانىن» اشتى. مايدانعا بارلىق قارۋ- جاراقتى ءۇيىپ- توگىپ بەردى.
ءسويتىپ فرۋنزە باسقارعان الاپات كۇش دۇنيەنى باسىپ- جانشىپ وڭتۇستىككە قاراي جىلجىدى. وبالى نە كەرەك، بۇلارمەن باتىس الاش اسكەرلەرى كادىمگىدەي سوعىستى. ولارعا تولستوۆ وتريادى كومەكتەستى. باتىس الاش اسكەرىنە «تەمىر، ويىل، ەلەكتەن قىزىلداردى وتكىزبەڭدەر!» دەگەن تاپسىرما جۇكتەلدى. العاشقى سوعىس 1919 -جىلى جىمپيتىنىڭ تەرىستىگىندە اققاتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءوتتى...
- ءبىراق فرۋنزە باسقارعان 4- تۇركىستان مايدانى جەڭىسكە جەتتى. الاشتىقتار دا، اقتار دا جەڭىلدى. ءسويتىپ جەڭگەن جاق جازالاۋ شاراسىن جۇرگىزدى عوي؟
- فرۋنزە «الاش اسكەرىن وڭدىرماي جازالايمىن» دەپ قاتتى شۇيلىككەن. ءدال وسى ساتتە احمەت بايتۇرسىنوۆ ارالاسىپ، جانىن سالىپ «الاشتىقتاردى جازالاماۋعا» فرۋنزەنى كوندىرگەن. باكىبايەۆ دەگەن ادامدى جىبەرىپ، الاش اسكەريلەرىن دە سابىرعا شاقىرعان. حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەلەك قالاسىندا فرۋنزەمەن جاسىرىن كەزدەسكەن. ءسويتىپ 1919 -جىلى 10 - جەلتوقساندا ورىنبوردا الاشتىقتار مەن فرۋنزە كەلىسىمگە كەلگەن. الاش اسكەرىنىڭ اتىن وزگەرتىپ « قىزىل كوممۋنارلار وتريادى» دەپ اتاعان. سودان كەيىن كازريەۆكوم تەك باتىس قانا ەمەس، بۇكىل الاشورداعا كەشىرىم جاريالادى. وسىنىڭ ءبارى احاڭنىڭ ەڭبەگى.
- دۇرىس ايتاسىز، انەس اعا! باتىس الاش اسكەريلەرىنىڭ تاعدىرى وسىلاي شەشىلدى. كاپيتان توقتامىشيەۆ باستاعان شىعىس الاش اسكەرلەرى جايلى كوپ جازىلدى، بۇدان ەل- جۇرت قۇلاعدار. ءسوز باسىندا ءوزىڭىز ايتقانداي، الاشتىڭ تابانى تورعاي جەرىندەگى الاش اسكەرلەرى جايلى قىسقاشا حاباردار ەتسەڭىز؟
- الاش اسكەرى تاريحىندا ەڭ ءبىر كۇردەلى وقيعا ورىن العان جەر وسى تورعاي توپىراعى. ويتكەنى بۇل ولكەدە ا. يمانوۆ باسقارعان 4- قىزىل اسكەر پولكى بولدى. ونىڭ ۇستىنە اكەلىپ ءمىرجاقىپ اتاڭ 4- الاش پولكى دەگەندى قۇردى. بۇدان باسقا قوستاناي جاقتا كولچاكقا قارسى قىزىل پارتيزانداردى ۇيىمداستىرىپ، ماسكەۋ جاقتان قارۋ- جاراق الىپ وتىرعان تاران وتريادى تۇردى. تورعايداعى قىزىل اسكەرلەرگە ورتالىقتان قارۋ- جاراق جەتكىزىپ بەرۋشى ادام - ءالىبي جانگەلدين.
الەكەڭ 1918 -جىلى 20 - شىلدەدە مول قارۋ- جاراقپەن ماسكەۋدەن تەمىرجول ارقىلى شىعىپ، 1 - تامىزدا استراحانعا كەلەدى. سودان 21 - تامىز كۇنى ەكى جەلكەندى كەمەمەن كاسپي ارقىلى الەكساندروۆسكىگە، ودان قۇلاندى ارالى ارقىلى بۇزاشىعا كەلىپ، جانداۋىر مۇيىسىنە جۇكتەرىن تۇسىرەدى. ويدان- قىردان قۇرالعان اسكەرلەر ماڭعىستاۋدىڭ جەرىن كورىپ «قۋ دالادا قاڭعىرىپ ولەر جايىمىز جوق» دەپ، بۇلىك شىعارىپ، كەلگەن كەمەلەرىمەن قايتىپ كەتەدى. جاعادا جالعىز قالعان ءالىبي پورتتىڭ كومەندانتى، ۋاقىتشا ۇكىمەت وكىلى، پولكوۆنيك وسپان كوبەيەۆكە كەلەدى. ءجونىن ايتادى. وسىلاي دا وسىلاي، مىنا قارۋ- جاراقتى تورعايعا جەتكىزۋىم كەرەك دەگەن. وسپان دالالىق ادايدىڭ بولىسى توبانيازدى شاقىرىپ الىپ كومەكتەسۋ قاجەتىن ۇقتىرعان.
توبانيازدىڭ ارقاسىندا الەكەڭ ەلدەن تۇيە جيىپ، وعان قارۋ- جاراق ارتىپ شالقار - مۇعالجار - ىرعىز ارقىلى تورعايعا تارتقان. جولاي شالقاردا احمەت بايتۇرسىنوۆپەن قۇپيا كەزدەسىپ، احاڭدى ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتى قازاق بولىمىنە قىزمەت جاساۋعا كوندىرگەن. احاڭ وسى قىزمەتىن پايدالانىپ، فرۋنزەنىڭ ءتىلىن تابۋ ارقىلى جوعارىدا باتىس الاشتىقتاردى قۇتقارىپ قالعان جوق پا... قىسقاسى، تورعاي وڭىرىندە كەڭەستىك بيلىك ورناعان تۇستا ءمىرجاقىپ باسقارعان 4- الاش پولكى كىممەن سوعىسارىن بىلمەي تاعى دا دالادا قالىپ قويادى. ولار وسىلاي قينالىپ تۇرعاندا ماسكەۋدەن الىپ- ۇشىپ احاڭ جەتكەن. مىرجاقىپپەن سويلەسىپ 4- الاش پولكىن، «4- قىزىل اسكەر پولكى» دەپ اتىن وزگەرتىپ، امانكەلدىنىڭ ساربازدارىنا قوسىپ كەتكەن... الاش اسكەرلەرىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىلاي، قاراعىم!
اڭگىمەلەسكەن بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
Egemen.kz
