امانگەلدى ايتالى: ورىس، اعىلشىن تىلدەرىمەن باسەكەلەستىك كۇرەستە قازاق ءتىلىنىڭ امان قالۋى قيىن

استانا. قازاقپارات - تىلگە مۇحتاجدىق تۋعىزۋ كەرەك. قاجەتتىلىك تۋعىزاتىن كەز كەلدى. ايتپەسە، ازىرگى وگىز اياڭ تىلدىك احۋالعا وزگەرىس اكەلمەيدى.

قوعام قايراتكەرى، عالىم امانگەلدى ايتالى وسى رەتتە 2008 -جىلى ءوزى جانە ەلگە تانىمال باسقا دا قايراتكەرلەرمەن بىرىگىپ ازىرلەگەن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» قولدانىسقا كىرگىزۋدى ۇسىنىپتى. ايتالىنىڭ ايتقانىن kaz.365info.kz پورتالى وقىرمان نازارىنا ۇسىنعان ەكەن.

70 پايىز بولدىق قوي...

پرەزيدەنت لاتىن الىپبيىنە كوشۋمەن مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى وزىنەن ءوزى شەشىلمەيتىندىگىن اشىق ايتتى.

سونداي- اق اعىلشىن ءتىلىن وڭاي مەڭگەرۋ، عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ جەدەل دامۋى سياقتى اڭعىرت ويلاردىڭدا نەگىزسىزدىگى بەلگىلى بولدى. دەمەك اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ عىلىمي- تەحنيكالىق پروگرەستى دامىتۋ ارنايى ءىس- قيمىلدار قاجەت ەتەدى.

ال مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا مۇقتاج.

مەملەكەتتىڭ ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە بايلانىستى عانا ەمەس، باسقا دا دا تىلدەن تىس سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلاردان تۋىپ وتىر. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنىڭ ءمانىن تەرەڭىرەك اشتى.

جاھاندانۋ زامانىندا كوپتەگەن ەلدەر، ونىڭ ىشىندە فرانسيا، گەرمانيا، رەسەيدە بار، جۇزدەن اسا مەملەكەت مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدارىن قابىلداپ، اعىلشىن، باسقا دا تىلدەر ەكسپانسياسىنان قورعاناتىن مەحانيزمدەرىن قالىپتاستىرۋدا.

قازاقستان بۇگىنگى كۇنى تەك ەكى عانا ەمەس، ءۇش ءتىلدىڭ: قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىك الاڭىنا اينالعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. ءىس جۇزىندە، قازاق ءتىلى ەكى الەمدىك تىلمەن باسەكەلەستىك بايگەسىنە ءتۇستى.

بۇل باسەكەلەستىك كۇرەستە قازاق ءتىلىنىڭ امان قالۋى قيىن. وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ەلدە، دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن باسقا دا ەلدەرىندەگىدەي، ءتىلدىڭ قورعانىس تەتىكتەرىن ەنگىزۋ كەرەك.

سونداي-اق، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمىنىڭ ۇدايى ءوسۋى مەن قازاق ەنوسىنىڭ دەموگرافيلىق كەلەشەگىن دە ەسكەرۋ قاجەت. ەل حالقىنىڭ 70 پايىزدان استامىن قازاقتار قۇرايدى.

ومىرگە 80 پايىزدان استامى ورتا ءبىلىمدى، 60 پايىزدان استامى جوعارى ءبىلىمدى قازاق تىلىندە العان قازاقتىڭ جاس ۇرپاعى كەلدى. ەگەر قازاقتارعا قىزمەت كورسەتەتىن وكىمەت ورگاندارى جانە باسقا دا مەكەمەلەر مەن ۇيىمدار ولارعا انا تىلىندە قىزمەت جاساماسا، كەيبىر كورىنىستەرى بايقالا باستاعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ۋشىعۋى مۇمكىن.

ءبىز مۇنى بىلدىك

 وسى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، 2008 -جىلى قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سول كەزدەگى ءبىر توپ عالىمدارى: زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م. نارىكبايەۆ - (جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى)، قازاق ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م. بايماحانوۆ، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءا. باكىر، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ج. ابۋوۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا. ايتالى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسىن دايىندادى.

زاڭ جوباسى «انا ءتىلى» جانە «زامان قازاقستان» گازەتتەرىندە جاريالاندى، ونىڭ الماتى، استانا، اقتوبە،  قىزىلوردا قالالارىنىڭ وقۋ ورىندارىندا تۇساۋكەسەرلەرى ءوتتى، ونى قر جوعارى سوت قىزمەتكەرلەرى، مادەنيەت مينيسترلىگى ماقۇلدادى.

جوبا ق ر پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن ق ر ۇكىمەتىنە ۇسىنىلدى. پرەمەر-مينيستر ك. ءماسىموۆ 8 -قاڭتار 2009 -جىلى زاڭ جوباسى اۆتورلارىنا ارنالعان حاتىندا جوبانىڭ نەگىزگى مازمۇنى 2009 -جىلى «تىلدەر تۋرالى» زاڭعا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەندە ەسكەرىلەتىن بولادى دەدى. ءبىراق ۇكىمەت پەن پارلامەنت ول زاڭعا ورالمادى.

زاڭ جوباسىن دايىنداۋشىلار قازاقستانداعى ءتىل ماسەلەسىنىڭ نازىكتىگىنە اسا نازار اۋدارادى.

ءبىر جاعىنان، زاڭ ازاماتتاردى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدى مىندەتتەيدى، ەكىنشى جاعىنان، ازاماتتاردىڭ تىلدىك حۇقىن ساقتاۋ قاجەت. بارلىعى ادامدىق فاكتورعا تىرەلەدى. وزبەكستان مەن ءازىربايجاندا، مىسالى، بايىرعى ۇلت وكىلدەرى انا ءتىلىن مەڭگەرگەن، سويلەيدى، وقيدى جانە جازادى، دەمەك انا تىلىندە ويلايدى جانە ءوز تىلدەرىنە سۇرانىس جوعارى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ولار ءۇشىن جالپى ۇلتتىق ءىس.

رەسمي دەرەكتەردە بارلىعى جاقسى بولعانىمەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا قازاقستاندا تازا قازاقشا سويلەيتىن قازاقتار كوپ ەمەس، نەگىزىنەن قازاقتار ارالاس، قويىرتپاق، ورىستانعان قازاق تىلىندە سويلەيدى، ال وقيتىندار مەن جازاتىندار ودان دا از. قازاقشا وقىعان جاستار دا ورىسشاعا بەيىم. بۇل لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قيىندىقتار تۋعىزادى.

قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە اۋدارۋ قازاقتار ءۇشىن ەكى جاقتى ءۇردىس، ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى جانە لاتىن ءالىپبيىن، ورفوگرافياسىن مەڭگەرۋ. سوندىقتان دا پرەزيدەنت لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋمەن بايلانىستىرىپ وتىر.

قالىپتاسقان جاعدايدا ەڭ ماڭىزدىسى بۇگىنگى قازاقتار مەن قازاقستاندىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە قاجەتتىلىگىن تۋدىرۋ.

قازاق باستاپ، قالعاندارى قوستاسا...

ءتىلدى تاڭداۋ ادامداردىڭ مۇددەلىلىگىنە بايلانىستى. ادامدار جۇمىسىنىڭ، مانسابىنىڭ ءوسۋىن، تاعى باسقا تالابىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتىلدى تاڭدايدى.

نارىقتىڭ زاڭى، سونىڭ ىشىندە تىلدەر نارىعىنىڭ تالابى دا وسىنداي. ءبىراق مەملەكەتتىك ءتىل - ەرەكشە رۋحاني قۇندىلىق. ءتىلدى ونىڭ يەسى، ەجەلگى قولداۋشىسى، نەمەسە قازاقتار مەڭگەرمەسە، ونىڭ تۇلەۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان زاڭ جوباسىن ۇسىنۋشىلار قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىنە باسىمدىق ءمان بەرەدى. مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت مەملەكەت ءتىلىن مەڭگەرمەيىنشە، تىلدىك ورتا قالىپتاسپايىنشا باسقا حالىقتاردىڭ تىلدىك تاڭداۋىنا ىقپال جاساۋ مۇمكىن ەمەس.

زاڭ جوباسىن دايىنداۋشىلار سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدى ەڭ الدىمەن قازاقتارعا قويادى. ەكىنشى كەزەكتە بۇل تالاپ بارلىق ازاماتتارعا قويىلادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭىنىڭ الەمدەگى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدارىنان ەرەكشىلىگى وسىندا بولماق. بۇل ىشكى تىلدىك احۋالدان جانە گەوساياسي جاعدايدان تۋعان امال. ءبىراق ق ر كونستيتۋتسياسىنىڭ 33- بابىنىڭ 4-تارماقشاسىنا سايكەس مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر ۇلتىنا قاراماستان مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ مىندەتتى.

مۇنداي سارالاپ جىكتەۋ ساياسي جانە پسيحولوگيالىق جاعىنان دا قيسىندى. ن. ءا. نازاربايەۆ قازاقستاندا ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتىلىق، بەيبىتشىلىك پەن كەلسىم قاجەت ەكەندىگىنە ۇنەمى نازار اۋدارادى. وسى زاڭ جوباسى قابىلدانعان جاعدايدا، نارازىلىق بىلدىرۋگە ەش سەبەپتەر جوق. ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدى مەندەتتەيتىن زاڭعا قازاقتاردىڭ رەنىش بىلدىرۋگە نەگىزى جوق، سەبەبى ماسەلە ولاردىڭ انا ءتىلى بولىپ وتىر.

زاڭ جوباسىنىڭ باستى - ءبىر جاڭالىعى باستى نازاردى تەك ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدە عانا ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋىنە، حالىققا مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتۋدە بولىپ وتىر.

زاڭ جوباسى ون ءتورت باپتان تۇرادى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان جاعدايدا. «تىلدەر تۋرالى» زاڭ مەن باسقا دا زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەدى. زاڭ جوباسى بۇگىنگى جاعدايلارعا سايكەس كەيبىر تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەننەن كەيىن ق ر ۇكىمەتىنە ۇسىنالدى.

زاڭ جوباسى اۆتورلارى:

1. نارىكبايەۆ م. س. - زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى؛

2. بايماحانوۆ م. ت. - ۇ ع اكادەميگى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور؛

3. باكىر ءا. ك. - ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور؛

4. ابۋوۆ ج. - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور؛

5. ايتالى ا. ا. - فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.