ۇلانباتىردا قازاق قۇسبەگىلەرى الەم جۇرتشىلىعىن ونەرىنە ءتانتى ەتتى -فوتو

بايان- ولگەي. قازاقپارات - قىران قۇسىن قولىنا قوندىرىپ، قۇزار شىڭنىڭ باسىندا ايازعا قارسى اپاي ءتوسىن كەرىپ، ەركىن تىنىستاپ تۇرعان اڭشى بەينەسى موڭعول جۇرتشىلىعىنا الدە قاشان تانىس بولسا دا، شەتەلدىك ساياحاتشىلار مەن جولاۋشىلار ءۇشىن بەيتانىس جاعداي جانە سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس.

موڭعوليا قازاقتارىنىڭ بۇركىتپەن اڭ اۋلاۋ ءداستۇرى مەن ادەت- عۇرپىن جانداندىرۋ، بولاشاققا مۇرا ەتۋ، شەتەلدەرگە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان «كوكتەمگى بۇركىتشىلەر تويى - 2018» شاراسى كەشە، ناۋرىزدىڭ 4 - ءى كۇنى «چينگيسين حاانى حۇرەە» تۋريستىك بازاسىندا باستالدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

 موڭعوليانىڭ مەملەكەتتىك تۋىن العا ۇستاپ، قىران بۇركىت، اشەكەيلى، ارلەپ- زەرلەپ تىگىلگەن ۇلتتىق كيىمدەر، حاس شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان ساياتشىلىق ابزالدارىمەن ساندەنگەن 20 سالت اتتى كورەرمەندەردىڭ الدىندا ساپ تۇزەپ شەرۋ تارتتى.

1999 -جىلدان بەرى جىل سايىن وتەتىن «بۇركىتشىلەر تويىنا» تۇراقتى قاتىسىپ كەلگەن، بۇگىندەرى موڭعول جۇرتشىلىعىنا ەتەنە تانىس نۇرعايىپ رىس ۇلى، دالايحان قاتارلى ازاماتتارمەن بىرگە، ساپ قاتارىندا ءۇش قىز بالا ونەر كورسەتكەنى بيىلعى جىلدىڭ ەرەكشە وقيعاسىنىڭ ءبىرى بولدى.

ولاردىڭ ءبىرى - كۇللى الەمگە «بۇركىتشى قىز» اتىمىن ءماشھۇر بولعان ايشولپان نۇرعايىپ قىزى. ايشولپان «بۇركىتشىلەر تويى-2014» سايىسىندا جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن ساياتشى قىزداردىڭ سانى ارتا باستادى. مىسالى، بايان- ولگەي ايماعىنداعى 400-گە جۋىق بۇركىتشىنىڭ 11- ءى نازىك جاندىلار.

 سالتاناتتى مەرەكەلىك شارا بايان- ولگەي ايماعىنىڭ اكىمى عىلىمحان ءايىپ ۇلىنىڭ سوزىمەن اشىلدى. ول ءوز سوزىندە «بۇركىتشىلەر تويىن» بايان- ولگەي حالقى 1999 -جىلدان بەرى ايماق كولەمىندە تويلاي باستاعانىن اتاپ ءوتتى.

«بۇگىندەرى بۇل شارا كەڭەيىپ، بۇكىل الەمنەن قوناقتار كەلىپ تاماشالايتىن، ۇلكەن مەرەكەگە اينالدى. قازاق حالقىنىڭ وسى قاسيەتتى ءداستۇرىن، موڭعوليا ۇكىمەتى قولداپ، 2010 -جىلى يۋنەسكو- نىڭ جاھاندىق ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا رەتىندە تىركەتتى. سونداي- اق، 2016- جىلى تابيعي ورتا، ساياحات، تۋريزم منيسترلىگى «بۇركىتشىلەر تويىن» جىلدىڭ ەڭ تاڭداۋلى ساياحات جانە تۋريزم شاراسى دەپ تانىدى. اتالمىش توي بايان- ولگەي ايماعىنىڭ تۋريستىك سالاسىنىڭ دامۋىنا سالماقتى ۇلەس قوسىپ، سونىمەن بىرگە داياشىلىق، قول ونەر، كادە- سىي، ياعني سۋۆەنير، تىگىن سەكىلدى شاعىن جانە ورتا بيزنەسپەن شۇعىلدانۋشى كاسىپكەرلەردىڭ كىرىسى ارتتى» - دەدى عىلىمحان ءايىپ ۇلى.

سالتاناتتى شەرۋدەن كەيىن بۇركىتتى اڭعا سالۋ، كوكپار تارتۋ سايىستارى باستالدى.

 «بۇركىتتى اڭعا سالۋ» بايقاۋى ەكى كەزەڭدە جۇرگىزىلدى. العاشقى كەزەكتە بۇركىتتى قولعا شاقىرۋ سايىسى ءوتتى. اڭشى بۇركىتىن تاۋ باسىنا تاستاپ، ءوزى اتىمەن تاۋ ەتەگىنە ءتۇسىپ قيقۋلاپ شاقىرادى. تاۋ باسىنداعى بۇركىت يەسىنىڭ داۋىسىن تانىپ، ىلديلاپ سامعاپ ۇشىپ اڭشىنىڭ قولىنا قونادى.

 ەكىنشى كەزەكتە، قويان، تۇلكى تەرىسىنەن جاسالعان تۇلىپتاردى سۇيرەتىپ، شىرعاعا شاقىردى. 500-1000 مەتر بيىكتەن، تىشقان، تاراققۇيرىقتى جازباي تانيتىن قىران بۇركىت، يەسىنىڭ داۋىسى شىعىسىمەن شىرقاۋ كوككە كوتەرىلىپ، سورعالاپ كەلىپ يەسىنىڭ سۇيرەتىپ كەلە جاتقان شىرعاسىن ءبۇرىپ تۇسەدى. بۇرىنعى جىلدارى ءتىرى اڭعا سالىپ بۇركىتتىڭ قىراندىعىن سىنايتىن بولسا، بيىل ساياحاتشىلاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ارنايى تۇلىپ دايىندالعان.

ءبىز وسى ورايدا بايان- ولگەي ايماعىنان كەلگەن بۇركىتشىلەردى اڭگىمەگە تارتۋدى دا ۇمىتپادىق. ەندەشە قارت بۇركىتشى بابي ۇلى بايتەيدىڭ كەڭەسىنە قۇلاق تۇرەيىك.

 «مەن 86 جاستامىن. ياعني، بۇل رەتكى شاراعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەڭ ۇلكەنىمىن. 1963 -جىلدان بەرى بۇركىتپەن اڭ اۋلاپ كەلەمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن 40-تاي بۇركىتتى اڭعا سالدىم. سونداي- اق، شاكىرت تاربيەلەۋگە دە نازار اۋدارىپ كەلەمىن. جاس بۇركىتشىلەردى 10 جاسىنان باستاپ بۇركىت باۋلۋعا ۇيرەتكەن ءجون. بۇگىنگى شاراعا قاتىسىپ جاتقان بۇركىتشىلەردىڭ ەڭ كىشىسى - 12 جاستاعى ۇل. بۇركىتپەن اڭ اۋلايتىن ۋاقىت جايلى اركىم ءارتۇرلى ايتادى. الايدا دالانىڭ كيەلى قۇسى، كوك اسپاننىڭ قوجاسى ءوز ەركىمەن ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، بەلگىلى ۋاقتتان كەيىن بوساتىپ قويا بەرەمىز. قازاق حالقىنىڭ نانىمىندا بۇركىت يەسىن جاماندىقتان قورعايدى، ۇزاق جاساۋىنا تىلەكشى بولادى دەگەن ءسوز بار. وسى جاسىمدا ساياتشىلىق قۇرىپ جۇرگەنىم وسىعان بايلانىستى ما دەپ تە ىرىمدايمىن» - دەيدى قارت بۇركىتشى.

سۇڭقار، قارشىعا، بۇركىتتى قولعا ۇيرەتىپ، اڭعا سالۋ قۇسبەگىلىك ءداستۇرى باعزى زاماننان بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. مۇنى موڭعوليا، ب ا ءا، بەلگيا، چەحيا، فرانسيا، كورەيا رەسپۋبليكاسى جانە ت. ب 11 ەل بىرلەسىپ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى تىزىمىنە قۇسبەگىلىك ونەردى ەنگىزگەنىنەن بىلۋگە بولادى.

 بۇل كۇنى ازاماتتاردىڭ كۇش قايراتى، ءادىس ايلاسىن سىنعا سالعان تاعى دا ءبىر قىزىقتى دودا ءوتتى. ول - كوكپار دوداسى. بۇل سايىستا كوكپارشىلار ەكى كومانداعا ءبولىنىپ، 20-30 كەلى شىعاتىن بىتەۋ سويىلعان سەركە ەتىن تارتىسىپ، ەڭ سوڭىندا جۇلىپ العان ازامات كوكپارىن ءوزى قالاعان ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا تاستايدى. كوكپار تۇسكەن ءۇي اس، تاماق دايىنداپ، قوي سويىپ، توي جاسايدى.

 ۇيىمداستىرۋشىلار القاسىنان بەرگەن مالىمەتكە قاراعاندا «بۇركىت تويىن» تاماشالايتىن ساياحاتشىلار سانى جىلدان جىلعا ارتۋعا. مىسالى، 2017 -جىلدىڭ قازان ايىندا بايان- ولگەيدە ۇيىمداستىرىلعان باسەكەگە الەمنىڭ 20 ەلىنەن 1200-دەي ساياحاتشى تاماشالاعان. بۇل 2016 -جىلعىمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوپ كورسەتكىش. بۇل رەت رەسەي، ق ح ر، جاپونيا،  ۇلى بريتانيا ساياحاتشىلارى قىران مەرەكەسىن تاماشالادى.

شارانى تاماشالاعان شەتەلدىك تۋريستەر دە پىكىر بىلدىرگەن ەدى.

 دجورج ماكني، اۆستراليالىق تۋريست:

مەن اۆستراليا ەلىنەن كەلدىم. موڭعولياعا كەلگەنىمە 6 اي بولدى. موڭعوليا تابيعاتى كوركەم، عاجايىپ ەل ەكەن. بۇگىنگى شارا وسى ەدە بولعان ۋاقىتىمدا كورگەن ەڭ تاماشا شارا بولدى. قۇسبەگىلەردىڭ بۇركىتتەرىن قولدارىنا قوندىرىپ، اتتارىن ويقاستاتقاندارى وتە ايبىندى كورىندى. سونداي- اق، بۇركىتتەرىن ات ۇستىندە قولعا شاقىرعاندارى، شىرعاعا شاقىرعاندارى، شىرعاعا تۇسىرگەندەرى وتە تاماشا! اسپان قوجاسىن قالاي قولعا ۇيرەتۋ جايلى زەرتتەۋ جانە موڭعول ەلىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جايلى ءبىلىمىمدى تولىقتىرۋ قاجەت ەكەن دەپ ءتۇيدىم.

انن مورريس، جاڭا زەلانديا ازاماتى:

موڭعولياعا العاش رەت كەلۋىم. كۇن وتە سۋىق ەكەن. الايدا بۇگىنگى شارا سونداي كوڭىلدى، ىستىق ىقىلاسپەن ءوتىپ جاتىر. بۇركىتپەن اڭ اۋلاۋ تۋرالى العاش «بۇركىتشى قىز» دەرەكتى فيلمىنەن تانىسىپ، سول ارقىلى ەلەستەتەتىنمىن. بۇگىن كوزبەن كورگەنىمە قۋانىشىم شەكسىز. موڭعول جۇرتشىلىعى، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى جايلى از دا بولسا ماعلۇمات الدىم.

بۇركىتشىلەر تويى قارساڭىندا جىلىك سىندىرۋ، ات ۇستىنەن ساداق اتۋ قاتارلى قىزىقتى سايىستار دا ۇيىمداستىرىلدى.

بۇركىت فەستيۆالىن ۇيىمداستىرۋ، ونى حالىقارالىق دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋ شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە، سوڭعى جىلدارى بايان- ولگەيگە باراتىن تۋريستەر سانى كۇرت ءوستى. تۋريزيم سالاسى مال شارۋاشىلىعى ارقىلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان، قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىنا وزىندىك جاقسى ىقپالىن تيگىزۋدە. سوندىقتان بۇل رەتكى «بۇركىتشىلەر تويىن» ۇيمداستىرعان موڭعوليا ۇكىمەتى مەن ۇلانباتىر قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىنە تويعا قاتىسقان قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى العىس ءبىلدىردى. ولار فەستيۆالدىڭ جالعاساتىنىنا سەنىمدى ەكەندەرىن ءبىلدىردى.

ماتەريال مونسامە اقپاراتتىق اگەنتتىگىنەن الىندى.

اۆتورى: چ. اريۋنبولد

 سۋرەتتەر: ب. چادراابال

موڭعول تىلىنەن ءتارجىمالاعان: قۋات ۋاتحان ۇلى