ۇلىقبەك ەسداۋلەت. تەنتەك توقاش - ەسسە

استانا. قازاقپارات - ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، بەلگىلى قالامگەر ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ەسسەلەر توپتاماسىنان كەزەكتى جاريالانىمدى ۇسىنىپ وتىرمىز. قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى توقاش بەردياروۆ تۋرالى «تەنتەك توقاش» ەسسەسى.

شەشەدەن بوقتاۋ

توقاش بەردياروۆتى العاش كورگەنىمدە، ول ءوزىنىڭ شاقتى دەنەسىنە ءوزى سىيماي، الدەنەگە، الدەكىمگە زىعىردانى قايناپ جۇرگەندەي كورىندى. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا قارادان- قاراپ ءتىسىن شىقىرلاتىپ، قارا تەرى بيالايلى ەكى جۇدىرىعىن بىرىنە- ءبىرىن سارت- سارت ۇرىپ، ارلى- بەرلى تەڭسەلىپ ءجۇر ەكەن. شۇڭىرەكتەۋ كوزدەرى ماعىناسىز تەسىرەيىپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي تۇرعانداي. سودان بولار، سىرتىنان «بۇزىق، توبەلەسكىش، تەنتەك» دەگەن سياقتى ارقالى اقىنعا «جاراساتىن» جاماۋ- تەڭەۋلەر ءجيى ايتىلاتىن توقاش اعانىڭ جاڭا كىتابىنا رەداكتور بولىپ بەلگىلەنگەنىمدە اسا قۋانا قويعانىم شامالى. ءبىراق ونىڭ قولجازباسىن ەكەۋلەپ قولعا العانىمىزدا مەن بۇرىنعى ءوزىم ءۇستىرت بىلەتىن توقاڭدى تانىماي قالعانداي بولدىم.

الدىمدا شالبارىنىڭ قىرى سىنباعان، مۇنتازداي، بارىنشا سىپايى، ۇستامدى كىسى وتىردى. ولەڭدەرىن ماقتاعانىمدا مۇزداي كوزى ءجىبىپ، كادىمگىدەي مارقايىپ، جادىراپ، ارقا- باسى كەڭىپ سالا بەردى. شىندىعىندا دا توقاش بەردياروۆتىڭ جىرلارى ەرەكشە، كەدىر- بۇدىر ويلارعا تولى بولعانىمەن، جازىلىسى جاعىنان قامشى سالدىرمايتىنداي جورعا ەدى. مەنىڭ رەداكتور رەتىندەگى ايتقان تالاپ- تىلەكتەرىمە ەكى سوزگە كەلمەي كەلىسىپ، كەيبىر ءوزى بايقاماي قالعان وعاشتاۋ تۇستارىن تاپ- تۇيناقتاي تۇزەپ بەردى. قولجازباسىن تەزدەتىپ باسپاعا جونەلتتىك.

- ولەڭدەرىمنىڭ قىرقىلماي وندىرىسكە كەتكەنى ومىرىمدە تۇڭعىش رەت. وسى جولى عانا. سەنىڭ ارقاڭدا. ايتپەسە ماعان بۇلار نە كورسەتپەدى دەيسىڭ... ءوزىم نە كورمەدىم، ولەڭىم نە كورمەدى؟ .. بۇل جولى ءبىرىنشى رەت. ريزامىن، - دەدى ول. مۇنىسىنا مەن دە ريزا بولدىم. سودان بەرى توقاش اعا مەنى كورسە بۇرىلىپ امانداسىپ، ءىشتارتا سويلەسىپ ءجۇردى. ايلار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. الايدا امان- ەسەن اتتاندىرعان قولجازبادان حابار بولماي كەتتى. توقاڭنىڭ ەندىگى سۇراقتارى:

- بالا، كىتاپ كەشىكتى عوي، ۆەرستكاسى كەلگەن جوق پا؟ - دەگەننەن باستالاتىن بولدى. جاڭا كەلگەن جاس رەداكتورمىن، جاۋابىم كەلتە.

- سەن يىعىڭدى قيقاڭداتقاندى قوي. بارىپ، ءوندىرىس بولىمىنەن سۇراپ ءبىل. مەن كىرسەم، ءبارى كىرپىدەي جيىرىلادى. گرانكا نەگە كەشىگىپ جاتقانىن انىقتا، - دەدى ول بىردە داۋسىن سۋىتىپ. باردىم، سۇرادىم. «جاقىندا كەلىپ قالار، باسپاحانادا كەزەك كۇتىپ جاتىر»، - دەگەننەن وزگە جارىتىمدى جاۋاپ الا المادىم. توقاشتىڭ كىتابى تۋرالى باستىعىم ساعي جيەنبايەۆ تا ماندىتىپ ەشتەڭە ايتا قويمادى. كۇن ارتىنان كۇن جىلجىپ جاتقان. باسپانىڭ ميتىڭ جۇمىسى. ءوندىرىس. گرافيك. قاپتاعان قولجازبا باس كوتەرتپەيدى. ول كەزدە باسپانىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىنا ەنگەن قولجازبا، ساياسي كەمشىلىگى بولماسا بولدى، ءسوزسىز جارىققا شىعۋى كەرەك. كوركەمدىك دەڭگەيى تومەن بولسا اۆتوردان بۇرىن رەداكتور جاۋاپكەر. سوندىقتان اقىندىعى شامالى تالاي اۆتوردىڭ تالاي- تالاي شالاعاي ولەڭىن قايتا جازىپ بەرگەن كەزىمىز بولدى.

 ول زامانداعى باسپانىڭ فورمۋلاسى: «كىتاپتىڭ وسالدىعى - رەداكتوردىڭ كەمشىلىگى». مۇندايدا قايتىپ باس كوتەرەرسىڭ؟ سونداي كۇيبەڭ- ميتىڭ كۇندەردىڭ بىرىندە «جازۋشى» باسپاسى پوەزيا رەداكسياسىنىڭ اۋىر ەمەن ەسىگى سارت ەتىپ شالقاسىنان اشىلىپ، ىشكە يەگىندەگى بەس تال شوقشا ساقالى شوشايىپ، توقاش بەردياروۆ كىرىپ كەلدى. بوساعادا ءتىسىن شىقىرلاتىپ، ىزعارلانا قاراپ تۇرىپ، تابانىن جەرگە قاداي- قاداي باسىپ، تورگە وزدى. شەتتە وتىراتىن مەنىڭ ۇشىپ تۇرىپ بەرگەن سالەمىمە پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. بارا، توردەگى ساعي جيەنبايەۆقا شانشىلا قاراپ تۇرىپ، سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ، باس- كوز جوق: «ءوي، شەشەڭدى!.. » - دەپ ءسىمىرتىپ سىباي جونەلدى. بوقتىعىنىڭ اياعىن ورىسشاعا ۇلاستىردى. ساعي اعا سىلەيىپ وتىرىپ قالدى. وعان قاراما- قارسى وتىراتىن اقىن ابدىكارىم احمەتوۆ:

- توقاشجان، ساعان نە بولدى؟ - دەپ قوزعالا باستاپ ەدى، ساۋساعىنىڭ سۇعىن تاپانشاداي بۇرىپ، وعان دا تارپا باس سالدى: «وتتاماي وتىر! سەنىڭ دە شەشەڭدى!.. » ەندى مەنەن جوعارى وتىراتىن شونا سماحان ۇلى اعامىز قاشانعىداي شاڭقىلداعان اشى داۋسىمەن:

- ءاي، توقاش، تارت ءتىلىڭدى! تاپاداي تال تۇستە جۇرتتى سىپىرا بوقتاپ ساعان نە كورىنگەن؟! - دەي باستاپ ەدى، توقاڭ ەندى وعان دا بار دەنەسىمەن شالت بۇرىلىپ: «تاپ سەنىڭ دە شەشەڭدى!.. » - دەپ اۋىز تولتىرا سىبادى دا، ەشتەڭەنى ەلەڭ قىلماستان، قالاي كەلسە سولاي ءتىسىن شىقىرلاتىپ، نىعارلاي باسىپ، سىرتقا شىعىپ جۇرە بەردى. بىزدە ءۇن جوق، وتىرىپ قالدىق. ەسىكتەن شىعا بەرىپ قايتا كىردى دە، ماعان دا الگى ساۋساعىن شوشايتىپ: «سەنىڭ دە شەشەڭدى!.. »، - دەپ اۋىز تولتىرا ءبىر بوقتاپ، ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جاۋىپ كەتتى. بىرەۋ توبەمنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءبىزدىڭ اۋىلدا شەشەدەن بوقتامايتىن ەدى. ومىرىمدە مۇنداي بوقتىق ەستىپ كورمەگەن مەنىڭ بىردەن قانىم باسىما شاپشىپ، سوڭىنان سىرتقا قالاي جۇگىرىپ شىققانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم.

توقاش اعا ۇزاي قويماعان ەكەن، جەتىپ بارىپ، اي- شايعا كەلتىرمەي، تۋ سىرتىنان باس سالىپ، قۇشاقتاپ كوتەرىپ الدىم دا، ءدالىزدىڭ بۇرىشىنا قاراي سۇيرەي جونەلدىم. ءبىزدىڭ رەداكتسيامىز جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى قاباتىنداعى ەڭ شەتكى بولمەدە بولاتىن. ءدال قاپتالىندا، بۇرىشتا، ءدالىز بىتكەن جەردە - پودۆال باستالاتىن. شاعىن دەنەلى توقاڭدى باسپالداقپەن دىرىلداتىپ سۇيرەگەن كۇيى تومەنگە ءتۇسىرىپ، الاكولەڭكە پودۆالدىڭ قابىرعاسىنا جانىشتاي، قىلقىندىرا قىسىپ جىبەرىپ: «نەگە بوقتايسىڭ؟ ! كىتابىڭا كومەكتەسكەننەن باسقا مەنىڭ نە جازىعىم بار؟! ساقالىڭدى جۇلىپ قولىڭا بەرەيىن بە؟!» - دەدىم اشۋدان قالشىلداپ.

 توقاش اعا قىرىلداپ: «ءاي، الگىلەردىڭ ءبارىن بوقتاپ، كەتىپ بارا جاتسام، سەن قالىپ بارا جاتىر ەكەنسىڭ. سوسىن سەنى دە بوقتاي سالىپ ەدىم»، - دەدى. قاپەلىمدە اۋزىما ءسوز تۇسپەي قالدى. قاپسىرا قىسقان ساۋساقتارىم جازىلىپ قويا بەردى. «مىنەزىڭ بار ەكەن. ماعان ءوزىڭ ۇناپ تۇرسىڭ. ءجۇرشى، كونياك اپەرەيىن... «قالامگەردەن» ... - دەدى توقاڭ تۇك بولماعانداي. ەندى ءتىپتى نە ايتارىمدى بىلمەي قالدىم. جاڭاعى اشۋىمنىڭ ءبارى تارقاپ جۇرە بەردى، قالاي كۇلىپ جىبەرگەنىمدى ءوزىم بايقاماي قالدىم. ءسويتىپ ەكەۋمىز جوعارى كوتەرىلىپ، «قالامگەردىڭ» بارىنا باردىق. توقاڭ ەكى ءجۇز گرام كونياك پەن قارا كوفە الدىردى. جايلاسىپ وتىردىق.

 - بوقتاعان سەبەبىمدى ايتايىن، - دەدى ول اشىلا سويلەپ، - مەنىڭ ءوزىڭ دايىنداعان، «انە- مىنە شىعادى» دەپ كۇتىپ جۇرگەن كىتابىمدى گرافيكتەن كەلەسى جىلعا ىسىرىپ جىبەرىپتى. «ۆەرستكاسى نەگە كەشىكتى؟» دەپ سۇراي- سۇراي، «كىتاپ فابريكاسىنا» بارسام، ونداعىلار ماعان باسپا باستىقتارى قول قويعان گرافيكتى كورسەتەدى. سەن ودان بەيحابارسىڭ. اۋزىڭدى اشىپ ءجۇرسىڭ. تۇك بىلمەيسىڭ. ءبارىن انا ساعي بىلەدى. ءبىراق ءبارى ىشىندە، جاسىرىپ، ايتپايدى. ونىڭ قاسىنداعى مەنىڭ دوستارىم، سەنىڭ اعالارىڭ ابدىكارىم مەن شونا دا مۇنى ءبىلۋى كەرەك. ءبىراق ولار دا باسپانىڭ قۇپياسىن اۆتورعا اشپايدى.

ءتىسقاققان، كانىگى. ولاردى بوقتاعان سەبەبىم سول. ال ماعان وسى جايدى سەن دە بىلەتىن سياقتى كورىنىپ كەتتىڭ. سونى مەنەن جاسىرىپ ايتپاي ءجۇر مە دەپ، سەنى دە بوقتاپ سالدىم.

 ومىرىمدە قيقالانباعان، ويداعىداي ءبىر دۇرىس كىتابىم شىعاتىن بولدى عوي دەپ ۇمىتتەنىپ ءجۇر ەدىم. ءوز ارقاڭدا. اۆانسى نەشە اي بۇرىن جۇمسالىپ كەتكەن. كىتابىم بيىل شىقسا، قالعان قالاماقىسى دا قولىما بيىل تيمەك ەدى. الپىس پروتسەنتى. اجەپتاۋىر اقشا. ايلىعى جوق ادامعا قالاماقىدان باسقا نە كەرەك؟ بيىل شىعۋعا ءتيىستى كىتابىمدى كەلەسى جىلعا ىسىراتىنداي مەن كىمگە نە جازدىم؟ مەن ەش راحات دەگەندى بىلمەگەن اداممىن. جاستاي سوعىسقا كىردىم. ودان بەرىدە ءجونى ءتۇزۋ وتباسىم بولعان ەمەس. بار ءومىرىمدى وسى ولەڭگە ارنادىم. مىنە، ءبىراق مەنىڭ ءومىر باقي كورگەنىم وسىنداي قورلىق. قايتىپ اشىنبايىن؟ قايتىپ بوقتامايىن؟ ايىپ ەتپە، اينالايىن. جازىعىڭ جوق ەكەن. «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى» . وسىلاي اعالى- ءىنىلى بولىپ جۇرەيىك. ءبىر سۇرايتىنىم - ءولىپ كەتسەڭ دە وتىرىك ايتپا. ومىردە دە، ولەڭدە دە...

- توقا، تولەۋجان ىسمايىلوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆتەر تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى. جاس كەزدەرىندە قانداي ەدى؟ سولارمەن دە تالاي بىرگە جۇرگەن شىعارسىز؟ - دەدىم مەن سالدەن كەيىن.

- ناعىز اقىندار ەدى عوي. جانىپ تۇرعان وت بولاتىن. تولەۋجان، تولەگەن، مۇقاعالي، قۇداش - ءبارى شەتىنەن مىقتى ەدى. ول ۇزاق اڭگىمە. سولاردىڭ ءبارىن اراققا ۇيرەتكەن مەن ەدىم. ءبارى ءولىپ قالدى. مەن ءالى ءتىرى ءجۇرمىن. داۋسىندا ءتىرى جۇرگەنىنە ماسات ەمەس، مۇڭ بار ەدى. جالعىزسىراۋدان تۋعان مۇڭ بولار. الدە ساعىنىش پا ەكەن؟ .. داستارقانىمىزعا باسقالار كەلىپ قالىپ، اڭگىمەمىز اياقسىز قالدى.

پىشاق پەن قامشى

 جۇمىستا وتىرعانمىن. اياق استىنان قايتا- قايتا ايعايلاعان ءبىر اشى داۋىس شىقتى. باسپانى باسىنا كوتەرىپ بارادى. «نە بولىپ قالدى؟!» - دەپ بولمەدەن اتىپ شىقتىم. اشى داۋىس ديرەكتوردىڭ بولمەسىنەن ەستىلىپ جاتىر. جۇگىرىپ كىرسەم، ات شاپتىرىم كابينەتتىڭ ورتاسىندا شونا سماحان ۇلى اعامىز بىرەۋدى جەرگە الىپ ۇرىپ، ۇستىنە اتشا ءمىنىپ، القىنىپ وتىر ەكەن. اۋىق- اۋىق:

- تۇرسىنزادا! ادام! دۇيسەنبەك! - دەپ ءوزى ىشقىنا ايعايلاپ قويادى. داۋسى قۇلاقتى كەسەردەي تىم وتكىر- اق. قوس قولىمەن اتتىڭ جالىنا جابىسقانداي جەلكەسىنەن قاتىپ ۇستاپ العان. جەرگە جانىشتاپ، تىزەرلەي ءمىنىپ وتىر. استىنداعى يلەنىپ جاتقان كىسىدە تىرس ەتكەن ءۇن جوق. باسپامىزدىڭ باستىعى ءابىلماجىن جۇمابايەۆ اعامىز بوپ- بوز بولىپ، كرەسلوسىنىڭ جانىندا سىلەيىپ تۇر. الدەنەدەن ءتىلى بايلانىپ قالعان سىڭايلى. اسا مادەنيەتتى، سەزىمتال كىسى مۇنداي وقىس وقيعادان ەسى اۋىپ قالعان بولۋى كەرەك.

- تۇرسىنزادا! ادام! دۇيسەنبەك! - دەپ قويماي ايعايلايدى شونا اعامىز. ەنتىكسە دە داۋسى الەمگە جەتىپ جاتىر.

 - شوكە، ولار جوق، مەن كەلدىم، - دەدىم مەن.

- سەنىڭ كەرەگىڭ جوق. شاماڭ كەلمەيدى. مىناۋ جاتقان ءيت تۇرىپ كەتۋى مۇمكىن. شاقىر انا ءداۋ اعالارىڭدى! دۇيسەنبەك! تۇرسىنزادا! تەز جەتىڭدەر!

- شوكە- اۋ، نە ىستەۋ كەرەك؟ ايتساڭىزشى! - دەدىم مەن ونىڭ استىندا ەتپەتىنەن جاتقان كىسىگە ۇڭىلە قاراپ.

 - شوكە، بوسات، قويا بەر... مەن قويدىم... - دەدى استىنداعى كىسى. داۋسىنان تانىدىم - جەردە جاتقان اقىن توقاش بەردياروۆ ەكەن.

- سەن قويمايسىڭ! «قويدىم» دەگەنىڭ وتىرىك! ۇلىقبەك، شاقىر دەيمىن تۇرسىنزادانى. شاقىر ءبىر- ەكەۋىن. داۋلەردى شاقىر. سەنىڭ ءالىڭ كەلمەيدى. بۇل قانىشەر تۇرىپ كەتسە، ەكەۋمىزدى دە ۇرىپ كەتەدى. مەن باسىپ وتىرا تۇرامىن. تەز جۇگىر! وسى كەزدە شوكەڭنىڭ اشى داۋسىنا قاراڭ- قۇراڭ كىسى جينالىپ قالدى. ىشتەرىندە ول شاقىرعان تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆ، ادام مەكەبايەۆ، دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ تا بار. كىلەڭ دەنەلى جىگىتتەر.

- شوكە، تۇرساڭشى، بولدى عوي... - دەيدى ابدەن جۋاسىعان توقاش اعا ءۇنى قۇمىعا شىعىپ.

 - شونا اعامىز ورنىنان تۇرا قويماي، بەردياروۆتىڭ بەلىندە وتىرعان كۇيى جينالعاندارعا ءوز قىلىعىن ءتۇسىندىرىپ الەك:

 - الگىندە ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە قولجازبا كوتەرىپ كىرىپ كەلسەم... مىناۋ وڭباعان.. . ابەكەڭە پىشاق سالايىن دەپ... جالاڭداتىپ... پىشاعىن كەزەپ تۇر ەكەن. كادىمگى ۇلكەن پىشاق! قولىندا! ەندى بولماعاندا ابەكەڭدى جارىپ تاستاماق! باستىقتى پىشاقتاتىپ قاراپ تۇرايىن با؟ جۇگىرىپ كەلدىم دە، باس سالىپ، قولىن قايىرىپ، پىشاعىن تارتىپ الدىم... ءوزىن جەرگە الىپ سوعىپ، سودان بەرى باسىپ وتىرمىن. قۇداي قولداپ، كۇش قوستى. قالاي الىپ سوققانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ەندى قويا بەرەيىن دەسەم، تۇرىپ كەتسە، ءال بەرمەي، ساباپ كەتە مە دەپ، قورىققانىمنان جىبەرمەي باسىپ وتىرمىن.

 - شوكە، بولدى عوي، قويا بەر، ساعان تيىسپەيمىن، - دەيدى توقاش اعا تۇقىرىپ جاتىپ. ءبارىمىز جابىلىپ الدىمەن شونانى، سوڭىنان توقاشتى ورنىنان تۇرعىزىپ، اجىراتىپ قويا بەردىك. توقاڭ بويىن جازىپ، ءۇستىن قاققىشتاپ تۇرىپ، ونسىز دا وزىنە- ءوزى كەلە الماي اڭتارىلىپ تۇرعان باسپا باستىعىنا:

 - كىتابىمدى بيىل شىعارماساڭ ءبارىبىر ءبىر كۇنى باۋىزداپ كەتەمىن! - دەپ دوق كورسەتە شىعىپ كەتتى.

 - ايتتىم عوي قانىشەر دەپ... وزدەرىڭ ەستىدىڭدەر. كوردىڭدەر عوي! مىنە، مەن بولماعاندا... ناقاق قان توگىلەتىن ەدى. قۇداي ايداپ كىرە قالمايمىن با؟ قولىندا مىناداي ۇلكەن پىشاق (شوكەڭ بىلەگىن سوزىپ كورسەتتى)! قايدا كەتتى ءوزى؟ وسى جەردە جاتقان شىعار... قانجار بولۋى كەرەك! وسى جەردە، ەشقايدا كەتكەن جوق.

- مىناۋ ما؟ - دەپ مەن ۇستەل استىندا جاتقان ءبىر باكىگە كوزىم ءتۇسىپ، جەردەن كوتەرىپ الىپ شىقتىم. كىشكەنتاي عانا باكى. ۇشى تۇتامداي عانا. قارىنداش ۇشتاۋعا جاراسا جاقسى. شوكەڭنىڭ كوزىنە زورايىپ كورىنگەن سياقتى.

- ءتىپتى تيتتەي عوي، - دەدىم مەن.

 - جوق، ونىڭ پىشاعى بۇدان ۇلكەنىرەك بولاتىن، - دەدى شونا اعامىز باكىنى تانىماي ...

بىرەر اپتا ءوتتى. ءبىر كۇنى ويدا- جوقتا بولمەگە تاعى دا توقاش اعا كىرىپ كەلدى. وتكەن جولعىداي ەمەس، ءتۇسى جىلى، كىرەبەرىستەگى مەنىڭ سالەمىمدى الىپ، ادامشا تورگە وزا بەرىپ ەدى، شونا اعامىز ورنىنان قارعىپ تۇرىپ:

- كەت، وڭباعان، كەت! جاقىنداما! - دەپ داۋسى شاڭقىلداپ، ۇستەلىنىڭ سۋىرماسىنان مەن كورمەگەن ءبىر دىراۋ قامشىنى سۋىرىپ الىپ، توبەسىندە ءۇيىرىپ- ءۇيىرىپ جىبەردى. اۋانى ءتىلىپ ىسىلداعان قامشىدان لاجسىز ىققان توقاش اعا:

 - اۋ، شوكە، سالەمدەسۋگە بولماي ما؟ - دەپ قاۋىپسىزدەۋ جەرگە شەگىنىپ تۇردى.

 - شىق دەگەن سوڭ شىق، قانىشەر! سەنىڭ سالەمىڭ دە، ولەڭىڭ دە كەرەگى جوق! ەندىگارى بۇل بولمەگە اتتاپ باسۋشى بولما! شىق! - دەپ شونا اعامىز بۇرىنعىدان بەتەر ايبات شەگىپ، قامشىسىن ودان ارمەن ۇيىرە ءتۇستى. توقاڭ مىرس ەتىپ كۇلىپ، سىرتقا شىعا جونەلدى. كەيىن وسى وقيعا تاعى بىرنەشە مارتە قايتالاندى. توقاش كىرىپ كەلسە بولعانى، شوكەڭنىڭ شاڭق ەتكەن اشى داۋسى شىعىپ، قامشىسى ىسىلداپ قويا بەرەدى. توقاڭنىڭ سالەمدەسۋگە شاماسى كەلمەي شىعا جونەلەتىن بولدى.

 بىردە شونا اعا ەكەۋمىز جۇمىستان بىرگە قايتتىق. الىستان توقاش اعانى كورىپ قالعان مەن:

 - شوكە، الدىمىزدا، انەۋ بۇرىشتا بىرەۋلەرمەن توقاش بەردياروۆ تۇر. ءىشىپ العان سياقتى. قازىر كەلىپ ۇرىنسا قايتەسىز؟ قورىقپايسىز با؟ - دەدىم.

- نەسىنە قورقام؟ جاقىنداپ كورسىن! قامشىمەن تارتىپ- تارتىپ جىبەرەيىن! - دەدى ول.

 - قامشىڭىز كابينەتتە قالعان جوق پا؟

 - توقاش سىرتتا جۇرگەندە قامشىمدى بولمەدە قالدىرىپ مەن جىندى بولىپپىن با؟ قامشىم وزىمدە. قايدا جۇرسەم دە الىپ جۇرەمىن، - دەپ شونا اعامىز جەڭىنىڭ ىشىنەن دىراۋ قامشىسىن سۋىرىپ الىپ، توبەسىندە ءۇيىرىپ- ءۇيىرىپ قويدى. بۇزاۋ ءتىس قامشى اۋانى وسقىلاپ، جىلانشا ىسقىردى.

جۇمباق توبەلەس

بىردە اقىن انۋاربەك دۇيسەنبيەۆ باسپاعا كەلىپ: «مىنا بالدىزىمدى بۇگىن ماعان بەر»، - دەپ ساعي اعادان مەنى سۇراپ الدى. ول كىسىنىڭ زايىبى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە كوررەكتور بولىپ ىستەيتىن رابيعا اپاي - ءبىزدىڭ زايساندىق. انەكەڭ ەكەۋمىز «قالامگەردىڭ» بارىنا بارىپ، تاۋىقشا قوناقتاپ، ازداپ كوفە ءىشىپ وتىر ەدىك، توقاش اعا كىرىپ كەلىپ، قاراپ تۇردى. ازداپ قىزۋلاۋ كورىندى. ەكپىنى قاتتى. مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ سالەمدەسپەك ەدىم، انۋاربەك اعا:

- سەن قوزعالماي وتىر! - دەپ مەنى يىعىمنان باسىپ، ورنىما قايتا وتىرعىزىپ قويدى. توقاڭ دا وتىرۋعا ىڭعاي تانىتپاي، بىزگە دە جولاماي، باردىڭ ىشىندە ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ الىپ، ارلى- بەرلى كەزدى دە ءجۇردى. ەشكىممەن سويلەسپەيدى، ەش ۇستەلگە وتىرمايدى. ءبىر كەزدە بەلگىلى ءبىر جاس اقىن- سىنشىنىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، وتىرعان ورىندىعىنىڭ ارقالىعىنان بار كۇشىمەن تارتىپ قالىپ، شالقاسىنان قۇلاتتى دا: «ەگەۋقۇيرىق!» - دەپ، قايىرىلماي ارى- بەرى ءوتىپ كەتە بەردى. مۇنداي توسىن قىلىقتى كۇتپەگەن ادەپتى جىگىتىمىز ورىندىعىمەن قۇلاعانىنا قىپ- قىزىل بولىپ ۇيالىپ، جەردەن تۇرەگەپ جاتتى. بۇعان كۇلىسىپ الدىق.

ءبىر مەزگىلدە توقاش اعا شوككەن تۇيەدەي بولىپ وتىرعان انۋاربەك دۇيسەنبيەۆتىڭ قاسىنا كەلدى دە ارقاسىنان ءبىر- ەكى ءتۇرتتى. قۇددى ەسىك قاققانداي. انەكەڭ جەرگە ءتۇسىپ، ەكەۋى الدەنە دەپ سويلەسىپ تۇردى. مەن ءدال وسى كەزدە نازارىم باسقاعا اۋىپ كەتىپ، ەكەۋىنىڭ سوزدەرىن ەستي الماي قالدىم. بايقاعانىم: توپىداي عانا توقاش اعا وزىنەن الدەنەشە ەسە بيىك، تاۋداي دەنەلى انەكەڭنىڭ جاعاسىنان سول قولىمەن بويى جەتكەنشە جىمقىرا ۇستاپ، وڭ قولىمەن ءالى جەتكەنشە بىرنەشە قايتارا ۇرىپ- ۇرىپ جىبەردى. قيمىلى وتە شاپشاڭ ەكەن، انەكەڭنىڭ شىقشىتىنا بەس- التى سوققى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاۋىپ كەتتى. ءبىراق وعان الپامساداي انەكەڭ بىلق ەتكەن جوق. ءتىپتى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي، جوعارىدان ماڭقيا قاراپ تۇردى دا، وڭ قولىنىڭ جۇدىرىعىمەن توقاڭنىڭ يەك تۇسىنان ءبىر كومىپ جىبەردى. توقاڭ اناداي جەرگە ۇشىپ بارىپ، تالتىرەكتەپ، قۇلاماي قالدى. ءتىسىن شىقىرلاتىپ، موينىن ىشىنە تىعىپ تاعى كەلە جاتىر ەدى، اراشاعا ۇمتىلدىق؛ جۇرت جابىلا جۇگىرىپ، قاۋمالاپ، سىرتقا الىپ كەتپەگەندە اقىرى نە بولارى بەلگىسىز ەدى...

- انەكە، نە بوپ قالدى؟ - دەدىم مەن ۋ- شۋ باسىلعاسىن.

 - ءيتىم ءبىلىپ پە؟ - دەدى انۋاربەك اعا. ەكەۋىنىڭ نەگە توبەلەسكەندەرى قاسىندا وتىرعان ماعان جۇمباق بولىپ قالدى.

كىتاپ جۋۋ

توقاش بەردياروۆتىڭ سول كىتابى اقىرى كەلەسى 1980 -جىلى جارىق كوردى. توقاڭ كوپتەن كۇتكەن بۇل جيناعىنا ايرىقشا قۋانىپ، قالاماقى العاندا پوەزيا رەداكسياسىنداعى رەداكتور ىنىلەرىن تۇگەل رەستورانعا وتىرعىزىپ، جۋىپ بەرىپتى. ريگاعا ساپارلاپ كەتكەن مەن بۇل قىزىقتان قۇر قالدىم. ول كەزدە «جازۋشى» باسپاسى جازۋشىلار وداعىنان «باسپالار ءۇيىنىڭ» بەسىنشى قاباتىنا، قازىرگى ورنىنا كوشكەن بولاتىن. بىردە جۇمىستان كەيىن «ساليۋت» كافەسىندە توقاش اعامەن كەزدەسىپ قالدىق. بىرىگىپ ءبىراز سىرا سىزدىقتاتقان سوڭ ول ماعان:

- كىتابىمدى جۋعاندا قاتىسا المادىڭ. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن. ءبىر جىل كەشىكسە دە تۋرالماي، كۇزەلمەي شىققانىنا شۇكىر. سەنىڭ ەڭبەگىڭ ءسىڭدى. ءبىراق سىباعاڭدى باقىتكەرەي ىسقاقوۆ ءىشىپ كەتتى. ءجۇر، مەن ساعان ءۇيدى كورسەتەيىن، - دەدى. تالانتتى جاس اقىن مادي قايىڭبايەۆ ءىنىمىز ەكەۋمىز توقاش بەردياروۆقا ەرىپ جونەلدىك. ءۇيى قازىرگى «اتاكەنتكە» جاقىن، اۋەزوۆ پەن بوتانيكا بۋلۆارىنىڭ قيىلىسىندا ەكەن. ءبىر قاباتتى، بىرنەشە بولمەلى جەكە ءۇي. جەڭگەمىز باسىن اق ورامالمەن تاڭىپ الىپ، ورتاڭعى بولمەدەگى ديۆاندا بۇركەنىپ جاتىر ەكەن. نەشىنشى، قاي جەڭگەمىز ەكەنىن بىلمەدىك. ءبىزدى كورە سالا، دىبىسىن شىعارا ىڭقىلداي باستادى. ارا- اراسىندا:

 - باسىمنىڭ ساقيناسى ۇستاپ جاتىر. ۋھ.. . باسىم- اي، باسىم- اي! - دەپ قويادى. مادي ەكەۋمىز:

- التىن جەڭەشە، قاينىلارىڭىز ىزدەپ كەلگەندە بۇل نەعىلعان اۋرۋ؟ باسىڭىزدى كوتەرىڭىز، قازىر- اق ەمدەپ جىبەرەمىز، - دەپ جاقىنداپ كەلىپ، بىزبەن امانداسۋعا باسىن كوتەرگەندە ەكى بەتىنەن ءسۇيىپ ەدىك، جەڭگەمىز ءاپ- ساتتە ساۋىعىپ، ۇشىپ تۇرىپ، كوڭىلدەنە شاي قامداۋعا كىرىستى. سيمۋلياتسيا. شاماسى، توقاڭ قوناقتارىمەن ماس بولىپ كەلىپ، مازامدى الا ما دەگەن قاۋپى بولسا كەرەك. بويجەتىپ قالعان قىزى بار ەكەن. مادي سوعان قىرىنداپ قويادى. وتىرىسىمىز جاقسى بولدى. تاۋىپ- تاۋىپ توست ايتىپ، سۋىرىپ سالىپ ولەڭ شىعارىپ وتىردىق. اڭگىمەمىزدىڭ ۇزىن- ىرعاسى مىناداي:

- ءسىزدىڭ قاجىتاي ءىلياسوۆقا «مەن سابەڭدى بوقتاپ كەتكەن كۇنى سەن ساكەندى ۇرىپ كەتىپسىڭ» دەگەنىڭىزدى ەستىپ ەدىك. سابەڭە نەگە تيىسكەنىڭىزدى ءجوندى بىلمەيمىز. سابەڭ: «جازۋشىلار وداعىن كىلەڭ جۇلىكتەر قاپتاپ كەتىپتى. جۇلىكتەر! ميليتسيا شاقىرىڭدار!» - دەپ قىرىلداي ايقايلاپتى دەيدى. سول قالاي بولدى ءوزى؟

- باسقا پالە تىلدەن. ءبارى وزىمنەن بولدى. سابەڭ مەنىڭ قالجىڭىمدى تۇسىنبەي قالىپ، شۋ شىعاردى. ايتپەسە بوقتاپ نەم بار؟

- نە قالجىڭ ايتىپ ەدىڭىز؟

 - دارەتحانادا قاتار تۇرىپ قالدىق. مەن: «سابە، كىمنىڭ مۇشەسى ۇلكەن ەكەن، سالىستىرايىق...» - دەدىم. سابەڭ سوعان شامدانىپ.. . شۋدىڭ سوڭى مەنى وداقتان مۇشەلىكتەن شىعارۋ تۋرالى ماسەلە قوزعاۋعا ۇلاسىپ كەتتى. مۇشەنى ايتام دەپ مۇشەلىكتەن ايىرىلىپ قالا جازدادىم.

- ءانۋار الىمجانوۆپەن توبەلەسىپسىز عوي؟

- توبەلەس دەۋگە كەلمەس. الدىمەن مەن ونى ءبىر ەرەگەسكەندە كۇتپەگەن جەردەن شىقشىتتان سوعىپ نوكداۋنعا جىبەرگەنمىن. ونىڭ بويى ۇزىن. مەندەي ەكەۋ. سوندا دا ءدال تيگىزدىم. ال ەكىنشى جولى مەن باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتسام، ول تومەن ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. بۇل جولى ول ۇردى. ءبىرىنشى حاتشىمىن دەگەن جوق. مالادەس ەكەن. دەتدومدا توبەلەسىپ وسكەن بالا عوي. ءوزى مەنەن جاس. جوعارىدان سوقتى. سوندا دا جىعىلمادىم. جوعارعى جاقتان سوعۋدىڭ پرەيمۋشەستۆوسى بولادى. سونى پايدالانا بىلمەدى. دۇرىس تيگىزە المادى. ەل ايىرىپ جىبەردى. ايتپەسە... ءانۋارعا: «بار سوققىڭ وسى- اق پا؟» - دەپ كۇلدىم، - دەدى توقاش اعا.

وسى تۇستا ىشىمدىك تاۋسىلىپ قالدى. توقاڭ ايەلىنەن اقشا سۇراپ ەدى، ول اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتتى. مەن ءماديدى دۇكەنگە جۇمساپ ەدىم، «اداسىپ كەتەمىن» دەگەن سىلتاۋمەن ول سول ءۇيدىڭ قىزىن قوسا ەرتە كەتىپ، ءبىر شولمەك شاراپ الىپ كەلدى. اڭگىمەمىزدىڭ جالعاسى:

- جازۋشىلار وداعىنىڭ سوعىسقۇمارلىققا قارسى ءبىر جينالىسىندا ءسىز ءسوز سۇراپ مىنبەگە شىعىپ: «سول سوعىستارىڭ بولسا بولسىنشى. اتاتىن بىرەر ادامدارىم بار ەدى»، - دەگەن كورىنەسىز.

- ايتۋىن ايتتىق قوي. قۇداي بىلەدى، ونداي ادامدارىم ءالى بار، - دەدى توقاڭ.

- سوعىس بىتكەن كەزدە نەمىستىڭ يلمەناۋ قالاسىنىڭ گاۋپتۆاحتاسىندا جاتقان جەرىڭىزدەن ءسىزدى قالمۇقان يسابايەۆ شىعارىپ الىپتى دەيدى عوي؟

- ول راس. قالمۇقان سول قالانىڭ اسكەري كومەندانتى ەكەن. ونىڭ كەيىن جازۋشى بولارىن كىم بىلگەن؟

 ... وسىنداي قىسىر اڭگىمەمەن سول دومباي بوتەلكەنى ورتالاعان كەزىمىزدە وزىمىزبەن قوسىلا سىلتەپ وتىرعان جەڭگەمىزگە كەنەتتەن جال ءبىتىپ:

 - بولدى! ءبىتتى! وسى جەتەدى! ەندى ىشسەڭدەر ماس بولىپ قالاسىڭدار! سوندىقتان قالعانىن مەن تىعىپ قويامىن! - دەپ ايدىندانىپ، «بيلىكتى» ءوز قولىنا الىپ، ءبىزدىڭ توستاعاندارىمىزعا تامىزىپ- تامىزىپ قانا قۇيىپ، قالعانىن تىعىنداپ، باسقا بولمەگە الىپ كەتتى. توقاش اعا ىڭعايسىزدانىپ:

- بالالاردىڭ ءوز شارابىن وزدەرىنە بۇيىرتپايسىڭ با؟ ءوز اقشاسىنا العان جوق پا؟ .. مەنىڭ كىتابىمدى جۋىپ جاتىر عوي. ۇيات بولادى. قوي، قايتىپ اكەلىپ قۇي، - دەپ ەدى، قۇلاعىنا دا قىستىرمادى. ۋاقىت ءبىراز جەرگە بارىپ قالعان ەكەن. ءبىز راحمەت ايتىپ، قايتۋعا جينالدىق. توقاڭ جالاڭاش ەتىنە قوي تەرىسىنەن يلەنگەن، ءجۇنى ىشىنە قاراتىلعان جەڭسىز بەشپەنت كيىپ، ەسىك الدىنا ەرە شىقتى. جەڭگەمىز دە بىرگە شىقتى. توقاڭ الگى شاراپتان ءالى ءۇمىتىن ۇزبەي:

- جولاياق دەگەن بولماي ما؟ الگى قالعانىن اكەپ قۇيىپ جىبەر، - دەپ قالدى. سول- اق ەكەن جەڭگەمىز شاپتىعىپ:

- اتاۋىڭدى ىشكىر، اتاۋىڭدى ءىشىپ بولعان جوقسىڭ با؟! ەندى تۇك تە تاتىرمايمىن! ەشتەڭە دە جوق! سەن دە كەت وسى بالالارمەن بىرگە! قاراڭدى باتىر! بار، قۇرى! - دەپ بار كۇشىمەن توقاش اعانىڭ جەلكەسىنەن جۇدىرىعىمەن ءتۇيىپ- ءتۇيىپ جىبەردى. قاعىلەز دەنەلى توقاڭ شاتقاياقتاپ بارىپ توقتادى. كوكجەلكەدەن اڭداۋسىز تيگەن سوققى وڭاي ما، اۋىرسىنىپ قالعانى بايقالدى. ءبىراق ايەلىنە بۇرىلىپ، ءبىر اۋىز ءسوز قاتقان جوق. ءبىزدى قۇشاقتاپ:

- ال، باۋىرلارىم، وسىعان ريزا بولىڭدار! - دەپ قوشتاستى. انشەيىندە ارىستانداي ايباتتى بولىپ جۇرەتىن توقاش اعانىڭ اياق استىنان سۇتكە تيگەن مىسىقتاي بولعان مىنا تۇرىنە قاراپ، اياپ كەتتىم. جول بويى كوز الدىمدا جەڭگەمىز ونى جەلكەسىنەن تۇيگىشتەۋمەن بولدى. سول سۋرەت ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا...

http://adebiportal.kz