قازاقتىڭ امەڭگەرلىك ءداستۇرى جايلى نە بىلەمىز: دىنىمىزدە وعان قارسىلىق جوق پا؟

 استانا. قازاقپارات - امەڭگەرلىك -ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى؛ كۇيەۋى ءولىپ، جەسىر قالعان ايەلدىڭ قايىناعاسىنا نەمەسە قايىنىنىسىنە، نە بولماسا جۇبايىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرىنە تۇرمىسقا شىعۋى، نەكەلەسۋى.

بۇل قازاق قوعامىندا ەرتە زاماننان «اعا ولسە، جەڭگە - مۇرا، ءىنى ولسە، كەلىن - مۇرا»، «ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى» دەگەن قاعيداعا اينالىپ، ادەتتىك زاڭ نورماسى رەتىندە قالىپتاسقان. امەڭگەرلىك ماسەلەسى رۋ اقساقالدارىنىڭ باسقارۋىمەن قانداس تۋىستار اراسىندا مۇقيات تالقىلانعان، ورتاق ۇيعارىممەن شەشىلگەن.

امەڭگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ تەك الەۋم- قۇقىقتىق قانا ەمەس، سونداي- اق تاربيەلىك- گۋمانيستىك ءمانى دە زور بولعان. بىرىنشىدەن، كوشپەلى تۇرمىس سالتىندا جەسىر ايەلدىڭ جالعىز ءوزى كۇنەلتۋى، كۇيەۋىنەن قالعان بالا- شاعاعا، مال- مۇلىككە يە بولۋى قيىن. بوگدە، تەگى بولەك بىرەۋگە تۇرمىسقا شىقسا، بالالارىنا وگەيلىك، مەيىرىمسىزدىك تانىتۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، مارقۇم كۇيەۋىنەن قالعان مال- مۇلىك جەسىر ايەلگە بەرىلسە، بوتەن ادامنىڭ يەمدەنىپ كەتۋى، تالان- تاراجعا سالۋى، جەتىم بالالاردى ءناپاقاسىز قالدىرۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، بوگدە بىرەۋگە كۇيەۋگە شىعاتىن بولسا، اكەلەرىنىڭ قانداس، اتالاس تۋىستارى جەتىم بالالاردى اناسىنان اجىراتىپ الىپ قالۋى ىقتيمال.

مۇنىڭ اۋىر قيانات بولارىن قازاقتار جاقسى تۇسىنگەن. سوندىقتان، اتالعان فاكتورلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قازاق عۇلامالارى «جەتى جارعى» نورمالارىندا ەرى قايتىس بولعان جەسىردىڭ «ەلدەن كەتپەۋىن»، كۇيەۋىنىڭ قانداس تۋىستارىنىڭ بىرىنە كۇيەۋگە شىعۋىن مىندەتتەگەن. قازا تاپقان ەركەكتىڭ تۋعان- تۋىستارى جەسىر ايەلدىڭ «امەڭگەرى» دەپ اتالعان. قازاق قوعامىندا امەڭگەرلىكتەن باس تارتۋ سيرەك كەزدەسكەن، ول ءوزىنىڭ تۋىسىنىڭ جەتىم قالعان بالالارىنا، ياكي، ءوزىنىڭ قانداس ءىنى- قارىنداستارىنا مەيىرىمسىزدىك، جانىاشىماستىق رەتىندە باعالانعان. ال ايەل امەڭگەرلىكتەن باس تارتسا، وعان بالا دا، مال- مۇلىك تە بەرىلمەگەن، تەك ءوز قالاۋىمەن كۇيەۋگە شىعۋ ەركى عانا بەرىلگەن.

اباي قۇنانبايەۆ ءىنىسى وسپان دۇنيە سالعان سوڭ ونىڭ جۇبايى ەركەجانعا ۇيلەندى. قازاقتىڭ بۇل ءداستۇرى امەڭگەرلىك دەپ اتالادى. وسى ءداستۇر بويىنشا، ءبىر ەركەك قايتىس بولعاندا ونىڭ باۋىرلارىنىڭ ءبىرى مارقۇمنىڭ جەسىرىنە ۇيلەنىپ، بالا- شاعاسىنا قامقور بولادى. قازاقتار جايلى «جەسىرىن قاڭعىرتپاعان» دەگەن ءسوز بار، ياعني، قازاقتار جەسىر قالعان ايەلدەردى، ولاردىڭ بالا- شاعالارىن جەتىمسىرەتىپ، جاۋدىرەتىپ قويماي، وزدەرىنىڭ اۋلەتتەرىندە ساقتاپ قالىپ، باعىپ- قاعىپ، قامقورلىق جاسايتىن بولعان، دەپ جازادى mazhab.kz.

ساحابالار مەن تابيعيندەردىڭ اراسىندا دا وسىنداي ءداستۇر بولعان. ماسەلەن، پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س) نەمەرەسى ۋممۋ كۋلسۋم (ر. ا) كۇيەۋى مۋحامماد يبن ءدجاعفار (ر. ا) قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ باۋىرى ابدۋللاھ يبن ءدجاعفارعا (ر. ا) تۇرمىسقا شىققان. سول سەبەپتى، مۇنداي نەكە شاريعات تۇرعىسىنان دا، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان دا قۇپتالادى.

بۇرىن قازاقتاردا بالالار ءۇيى جانە جەزوكشەلىك دەگەن ۇعىمنىڭ بولماۋىنىڭ سەبەبى دە وسى شىعار.