قازاقتىڭ تازىسىنا كىمدەر تالاسىپ جاتىر؟ - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
* * *
ءانشى كىم؟ جۋرناليست كىم؟ - جەتىسۋ گازەتى
«جەتىسۋ» گازەتىندە جاريالانعان ماقالادا اۆتور جۋرناليستيكا ماسەلەسىن كوتەرىپ، بۇل سالاعا ورتا جولدا قوسىلعانداردىڭ قاتارى كوبەيىپ بارا جاتقانىنا الاڭداپتى. جازۋىنشا، قولىندا ديپلومى بار، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وسى ماماندىعىن ءتامامداعان جۋرناليستەر اقپارات الامانىنا قوسىلا الماي، ءتىپتى كەيبىرىنىڭ تاۋى شاعىلىپ، جۇمىسسىزدار قاتارىن كوبەيتىپ جاتسا، ونىڭ ورنىن جولدان قوسىلعاندار الىپ جاتقانداي ەكەن. «ءبىلىمسىز جۋرناليست سوعىستا قارۋسىز جۇرگەن جاۋىنگەرمەن تەڭ. ءار سالانىڭ ءوز قىر- سىرى بار. قازىردە قالامى جۇردەك جۋرناليستەرگە دەگەن قۇرمەت، سەنىم جوعالىپ كەلەدى. باسقا سالادا ءجۇرىپ، جۋرناليستيكاعا بەت بۇرعاندار تۇپتەپ كەلگەندە قاراپايىم ەتيكانى بىلمەيتىن ساۋاتسىز ەكەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت. ولار جۋرناليست اتاۋىنىڭ مارتەبەسىنە كىر كەلتىرىپ قانا قويماي، ەرتەڭ ەل مەن بيلىك اراسىنا، تۇپتەپ كەلگەندە، ەل مەن ەلدىڭ اراسىنا ىرىتكى سالماسىنا كىم كەپىل؟!» دەپ جازادى اۆتور.
ونىڭ مالىمەتىنشە، قازىرگى تاڭدا وتاندىق تەلەارنالاردىڭ 70 پايىزىن جۋرناليستيكاعا مۇلدە قاتىسى جوق انشىلەر باسىپ العان. ونداعى ماقسات - رەيتينگ جيناۋ جانە باعدارلامالاردىڭ كورسەتكىشىن كوتەرۋ ەكەن.
ماقالادا سونداي- اق، جۋرناليستيكا ماماندىعىن دايارلايتىن ۇستازدار تۋرالى دا اڭگىمە قوزعالىپ، كاسىبيلىككە ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىنان ماشىقتاندىرۋ جايى قوزعالىپتى.
قازاقتى تازىسىنان ايىرۋ تەگىنەن ايىرۋمەن بىردەي - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
«وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، بابامىز جەتى قازىنانىڭ ءبىرى رەتىندە قۇرمەتپەن قاراعان تازىنى كەيبىر اتالارىمىز يتكە جاتقىزباعان ەكەن. وزگە ءيتتى ءۇيدىڭ ماڭىنا جولاتپاسا دا، تازىنى ءۇيدىڭ تورىنە شىعارعان.
«ويتكەنى، كەزىندە تازىلار ءبۇتىن ءبىر اۋلەتتى اسىراعان. تالاي اۋىل اۋەلى قۇداي، سوسىن تازىلاردىڭ ارقاسىندا اشتىقتان امان قالعان. تازى تاقىر كەدەي يەسىن وتباسىمەن بىرگە اشتان ولتىرمەگەن. تازىنى جاقسى كورۋ، وعان دەگەن قۇرمەت قازاقتىڭ بويىندا ءالى دە بار» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى. بەلگىلى بولعانىنداي، تازىنىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايدى قارامايتىن ءبىرقاتار ازاماتتار «وڭتۇستىك تازىلارى» دەگەن قوعامدىق بىرلەستىك قۇرعان ەكەن. ماقالا دا نەگىزىنەن وسى بىرلەستىك جايىندا.
ايتا كەتەرلىگى، بىرلەستىك قۇرۋداعى ماقسات تازىلار سانىن كوبەيتۋ، تۇقىمىن تازالاۋ، تىركەۋ جاعىنان قۇجاتتارىن رەتتەۋ سەكىلدى جۇمىستاردى قامتىعانىمەن، تۇپكى وزەگى «قازاق وزىمدىكى دەپ ساناپ كەلگەن تازىدان ايرىلىپ قالۋ قاۋپىنىڭ» الدىن الۋ سەكىلدى. «تازىعا ءقازىر ورىستار مەن تۇرىكتەر «قۇدا ءتۇسىپ» جاتىر. ورىستار ءتىپتى وزدەرىنىكى ەكەنىن راستايتىن قۇجاتتاردى قاتتاپ، دايىنداپ قويىپتى. تۇرىكتەر دە قۇجات بويىنشا رەسىمدەۋ جاعىنان پىسىقتىق تانىتىپ وتىر. قازاقتار كەلىسىمىن بەرسە، سۇلتان تازى دەگەن اتپەن وزدەرىنە مەنشىكتەپ الماق ويلارى بار. تازىنى قازاق ءوزىنىڭ اتىنا پاتەنتتەپ الۋ ءۇشىن بەلگياداعى حالىقارالىق كينولوگيالىق فەدەراتسياعا تىركەتۋ قاجەت. بۇل ۇيىم قازاقتىڭ تازىسىن قازاقتىڭ اتىنا تىركەپ بەرۋ ءۇشىن قازاقستاندا تازىنىڭ سانى مىڭنان اسۋى قاجەت جانە شەجىرەسى جاعىنان 7 اتاسى دا تولىق بولۋى ءتيىس. قازىرگى تاڭدا وسى باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر» دەپتى بىرلەستىكتىڭ بەلدى مۇشەسى قاجىمۇرات كۇلپەشوۆ.
ماقالادا قازاق تازىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ونىڭ باسقا اڭشىلىق يتتەردەن ايىرماشىلىعى، ونىمەن قاتىستى اڭىزدار دا ايتىلادى. بىرلەستىك مۇشەلەرىن سويلەتە وتىرىپ، اۆتور قازاقتىڭ اڭشىلىق ءداستۇرىنىڭ كەنجە قالىپ بارا جاتقان تۇستارىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى. تازىنىڭ قاسيەتىنە توقتالا كەلە: «قازاقتار تازىنى قۇنى جەتپەس قازىنا دەپ ەسەپتەگەن. ەرتەرەكتە ءبىر تازىمەن قىزدىڭ قالىڭمالىن وتەگەن جاعدايلار دا بولعان ەكەن. 47 جىلقىعا ساتىلعان تازىلار بولعان» دەپ تە قايىرادى.
«ءبىز الەم قانشا جەردەن تەحنولوگيالىق دامۋدى باستان كەشىرسە دە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سالت- ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. جادىمىزدا ساقتاپ قانا قويماي، ونى كۇندەلىكتى ومىردە دە قولدانىپ، ۇرپاقتى سوعان قاراي بەيىمدەپ وتىرۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ تازىسى، ساياتشىلىق ونەرى بۇل دا ۇلتتىق كودىمىزدىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاقتى تازىسىنان ايىرۋ تەگىنەن ايىرۋمەن بىردەي. وسىنى ۇمىتپايىق» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.
بەيىمبەتتىڭ ەسكەرتكىشى ەلەۋسىز قالعانى ما؟ - «قوستاناي تاڭى» گازەتى
«قوستاناي تاڭى» گازەتى ارقىلى وقىرمان الاش ارداقتىسىنىڭ قاراۋسىز قالعان ەسكەرتكىشىنە قاتىستى قىنجىلىسىن بىلدىرگەن ەكەن. جازۋىنشا، بەيىمبەت مايليننىڭ قوستانايداعى ەسكەرتكىشى كىسى شوشىرلىق جاعدايدا تۇر. مۇنى فوتولاردان دا انىق بايقاۋعا بولادى.
«ەڭسەلى ەسكەرتكىشتىڭ كىرپىشىتەرى اجىراعاسىن بىرەۋلەردىڭ «وسى دا جەتەر» دەگەندەي، ءار جەردەن الەم- جالەم قىپ بالشىقپەن جاماپ قويعانى جانعا باتتى. قاتتى داۋىل بولسا، كىرپىشتەرى بەرىمەن قۇلاعالى تۇر. ءبىر ايتارىم، بۇل ەسكەرتكىش قوستانايدىڭ قاقپاسىندا، تەمىر جول ۆوكزالىنىڭ الدىندا ورنالاسقان. كەلگەن قوناقتاردى اۋەلى بي- اعاڭ «قارسى الادى» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى.
اۆتور ەسكەرتكىشتىڭ بەتىنە، قولىنا جاسىل ءتۇستى بوياۋ اققانىن، باسىنداعى كوگەرشىننىڭ ساڭعىرىعى دا اتامىزدى قور قىلىپ تۇرعانىن اشىنا ايتادى. جازۋىنشا، ەسكەرتكىش ماڭى دا توزىپ كەتكەن، قوقىستار شاشىلىپ كوشە كەزگەن قاڭعىباستاردىڭ «دەمالاتىن»، ىشەتىن ورنىنا اينالعان. ەڭ سوراقىسى ەسكەرتكىشتىڭ استىندا، ى جازۋىندا دا قاتە كەتكەن ەكەن.
نەگە ءالى ەكىباستۇز ەمەس؟ - «سارى ارقا سامالى» گازەتى
ماسەلەنى گازەتتىڭ وقىرمانى كوتەرگەن ەكەن. تاۋەلسىزدىكتىڭ 26 جىلىنداعى جەتىستىكتەرگە توقتالعان ماقالا اۆتورى قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە جەر، سۋ ارتتارىنىڭ قايتارىلىپ جاتقانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ايتسە دە اۆتور «ەكىباستۇز» اتاۋىنا باسقا ەمەس جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءوزى دە ءالى ۇيرەنە الماي جۇرگەنىن ايتادى. «كەڭەستىك كەزەڭدە «ەكيباستۋز» دەپ قاساقانا بۇرمالانعان (ە ءارىپى ورىستاردا دا بار عوي) اتاۋى وزگەرتىلدى. ەندىگى كۇنى بارلىق ءىس قاعازدارىندا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا دا بىردەي «ەكىباستۇز» بولىپ جازىلۋى كەرەك ەدى. الايدا بۇل تالاپ ورىندالماي ءجۇر. وزگە ۇلتتار تۇرماق، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار دا «ە» ءارپىن تاستاعىسى كەلمەيدى. ءالى كۇنگە «ەكيباستۋز» دەپ جازۋىن قويار ەمەس. وسىنى كىم تارتىپكە كەلتىرەدى؟ كىم جاۋاپتى بۇعان؟ » دەپ جازادى اۆتور. ءسوز سوڭىندا وقىرمان ماسەلەگە قاتىستى ءتيىستى ورگاندار «سارى ارقا سامالى» گازەتى ارقىلى جاۋاپ كۇتەتىنىن دە جەتكىزىپتى.
اقمەشىت استانا بولعان كۇن - «سىر بويى» گازەتى
قازاق استانالار تاريحىن كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. ايتپەسە، 9 - اقپان - اقمەشىتتىڭ استانا بولعان كۇنىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ «وسىدان 93 جىل بۇرىن، ياعني 1925 -جىلى ورتا ازياداعى ۇلتتىق- اۋماقتىق مەجەلەۋدەن سوڭ، تۇركىستان ا ك س ر- ءنىڭ قۇرامىندا بولىپ كەلگەن سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارى، سونداي- اق قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا ەندى. ءسويتىپ ەل استاناسىن شالعايدا ورنالاسقان ورىنبور قالاسىنان قازاقتىڭ قالىڭ ورتاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسى قايتا كوتەرىلدى. 1924 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وتكەن قازاتكوم سەسسياسى ەل استاناسىن تاشكەنتكە اۋىستىرۋ، وعان رۇقسات ەتىلمەگەن جاعدايدا شىمكەنتكە كوشىرۋ جايىندا قاۋلى العان ەدى. الايدا، ماسكەۋدىڭ ارالاسۋىمەن رەسپۋبليكا استاناسى اقمەشىتكە اۋىستىرىلادى دەپ شەشىلدى. وسىلايشا 1925 -جىلدىڭ 9 - اقپانىندا قازاق ا ك س ر و ا ك ءتورالقاسى و. يسايەۆتىڭ بايانداماسى بويىنشا مەملەكەت استاناسىن ورىنبوردان اقمەشىتكە كوشىرۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى» دەپ جازادى «سىر بويى» گازەتى.
ايتا كەتەرلىگى، سول جىلى 15-19 - ساۋىردە اقمەشىتتە وتكەن كەڭەستەردىڭ بۇكىل قازاقستاندىق V سەزىندە حالقىمىزدىڭ ورىسشا «كيرگيز» دەپ اتالۋىن «قازاق»، «كيرگيز ا ك س ر» اتاۋىن «قازاق ا ك س ر» دەپ وزگەرتۋ، ال رەسپۋبليكا استاناسى اقمەشىت قالاسىنىڭ اتاۋىن قىزىلوردا دەپ اتاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانعان ەكەن. 1925 -جىلدىڭ كوكتەمى مەن جازىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى سىر بويىنا كوشىرىلىپ، ورىنبور شاھارى مەن گۋبەرنياسى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنا بەرىلىپتى. قىزىلوردا 1929 -جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن قازاق ا ك س ر استاناسى بولعان ەكەن.
قازاق جىگىتتەرى پلاستيكالىق وتا جاساتۋعا نەگە قۇمار بولىپ بارا جاتىر؟ - «اتىراۋ» گازەتى
ماقالا اۆتورى «پلاستيكالىق وتانىڭ كومەگىنە كىمدەر جۇگىنىپ ءجۇر؟ قازاق جىگىتتەرىنە بۇل قىزمەتتىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟» دەگەن ماسەلەگە ءبىرشاما زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەكەن. بەلگىلى بولعانىنداي، سوڭعى كەزدەرى قىز- كەلىنشەكتەرمەن قاتار، قازاق جىگىتتەرى دە سۇلۋلىق سالونىن كوپ جاعالايتىن بولعانى.
ايتا كەتەرلىگى، ولاردىڭ ءبىرقاتارى بەتتەگى اجىممەن الىسسا، ەندى ءبىرى تىرتىعىن كەتىرىپ الەك بولادى، ءتىپتى سوڭعى كەزدەرى بەتتىڭ، ەرىننىڭ كولەمىن ۇلكەيتۋگە ارنالعان «بوتەكس» دەپ اتالاتىن قىزمەتكە ەرلەر سۇرانىس جاساي باستاعان. ءتىلشى سۇحباتتاسقان كاسىبي مامان «مۇنى جاقسى تەندەنسياعا بالاپ، جىگىتتەرگە ۇيالۋدىڭ ەش قاجەتى جوق» دەگەن ويىن جەتكىزگەن. ايتا كەتەرلىگى، اتىراۋدا ەرلەرگە ارنالعان وسىنداي كوسمەتولوگتار قىزمەتى وتا جاساۋدى قوسا العاندا 60 مىڭنان باستالىپ تولىق كۋرس 300 مىڭعا دەيىن جەتەدى ەكەن. ءتىلشى زەرتتەۋ بارىسىندا پلاستيكالىق وپەراتسياعا قۇمار ەر ازاماتتاردىڭ ەكى ساناتىن انىقتايدى. ونىڭ ىشىندە «توڭىپ سەكىرەتىندەر» دە «تويىپ سەكىرەتىندەر» دەر بار ەكەن.
تۋىستارىن ينگۋشەتيادان تاۋىپ بەردى - «ديدار» گازەتى
وسكەمەندەگى «شىعىس قازاقستان وبلىستىق ارنايى جاسوسپىرىمدەر ءۇيى» تاربيەشىلەرىنىڭ قىزمەتى تۋرالى ماقالا «ديدار» گازەتىندە باسىلعان ەكەن.
ايتا كەتەرلىگى، تاربيەشىلەر وزدەرى تاربيەلەپ وتىرعان ۇل- قىزداردىڭ تاعدىرىنا دا بەي- جاي قارامايتىندىقتارىن تانىتقان. ولار جاسوسپىرىمدەردى انالىق مەيىرىمگە بولەپ قانا قويماي، ولاردىڭ ەتجاقىندارىنا ىزدەۋ سالىپ، رەتى كەلسە تانىستىرىپ، تابىستىرۋعا اتسالىسادى ەكەن. سوڭعى بەس جىلدا 35 تاربيەلەنۋشى تۋعان- تۋىسقاندارىمەن قاۋىشقانى دا سونىڭ دالەلى بولسا كەرەك. سونىڭ ءبىرى ينگۋشەتياداعى تۋىستارىمەن تابىسقان ادام اتتى جەتكىنشەك. ءتىلشى ادامنىڭ تاعدىر جولىن زەرتتەپ، ءبىراز جايتتى وقىرماننىڭ وي ەلەگىنە ۇسىنىپتى. ۇجىم ادامنىڭ اكەسىن ىزدەۋ بارىسىندا ينگۋشەتيا پرەزيدەنتىنە حات جولداعان ەكەن.
«ينگۋشەتيا تۋماسى ۆاحيت مۇتاليەۆ 70 -جىلدارى اسكەري بورىشىن وتەۋگە قاسيەتتى قازاق دالاسىنا جىبەرىلەدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جاۋىنگەر الدەبىر بويجەتكەنمەن تانىسادى. جاستار از ۋاقىتتا كوڭىل جاراستىرسا دا، تاعدىرلارى توعىسپاپتى. ۆاحيت بورىشىن وتەپ، ەلىنە ورالار شاقتا عاشىق قىز قول ۇستاسىپ كەتە الماعان ەكەن. ارماندا جىگىت وتانىنا اتتانادى، ىڭكار سەزىم ساحناسىنىڭ پەردەسىن وڭ قولىمەن جاۋىپ بويجەتكەن قالادى. ارادا ساعىنىش ارقالاپ الدەنەشە اي وتكەندە، بويجەتكەن ليۋتسيا ەسىمدى قىزدى دۇنيەگە اكەلەدى. ءدال وسى ليۋتسيا - ادامنىڭ اناسى ەدى».
وسىلايشا، ۆاحيت قىزىنىڭ قالاي بويجەتكەنىنەن بەيحابار قالادى، ال ادام ەسىمدى نەمەرەسىنىڭ ومىردە بار ەكەنىن مۇلدەم بىلمەگەن...
ايتپاقشى، ادام قازىر سۋنجا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەكەن. ينگۋش حالقىنا كەلىسىمەن يسلام ءدىنىن قابىلداپتى.
«وسكەمەنگە كەلۋ ويىڭدا بار ما؟» دەگەن ساۋالعا ول بىلاي جاۋاپ بەرىپتى: مىندەتتى تۇردە بارامىن. انالارىم مەن اكەلەرىمە بارامىن. باۋىرلارىممەن قاۋىشامىن. ونداعى ءاربىر ادامعا جاقسىلىق جاساعىم كەلەدى» ...
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
