دومبىرا ءۇنى ءھام قازاقتىڭ ۇياتى
انىقتاپ ايتساق، وندا نەگىزىنەن ءماتىننىڭ جۇمباقتالۋى جايىندا جازعانبىز. ەندىگى ءسوز اۋەن، ءۇننىڭ جۇمباقتالۋى جاعىنا ويىستى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ءارى مۋزىكاتانۋشى، كومپوزيتور حاسەن قوجا- احمەت ءوزىنىڭ «قازاق اندەرى قالاي كوسموپوليتتەندى؟ » دەگەن ەڭبەگىندە: «كەزىندە ا. زاتايەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» جيناعىمەن تانىسقان ەۋروپا زيالىلارى (لۋي اراگون): - «وسىنشاما مۋزىكالىق قازىنا ەۋروپاداعى ون حالىقتى قوسقاندا دا تابىلمايدى!» - دەپ تاڭقالدى ەمەس پە؟!» دەپ جازادى.
راسىندا سولاي. ال، ودان دا عاجابى سول 1000 اندە 1000 تاعدىر بار ەدى... ءيا، ءارقايسىسىنىڭ تاريحى، شىنايى ومىردە بولعان وقيعاسى بار- تۇعىن. اۋەن سول وقيعا، سول تاعدىردان تۋعان. بۇگىنگىدەي تۇنىمەن كۇيساندىققا وتىرىپ ودان- بۇدان جۇلمالاپ، ەكى تاكتىنىڭ اراسىنان اسپايتىن ءيت ىرعىلجىڭ ىرعاق ەمەس ەدى ول اۋەن! ەڭ الدىمەن جۇرەك تولقىتىپ، سەزىم تەربەگەن، جالىنى جاندى قيناعان الدەبىر وقيعا باستان ءوتىپ، سول سەبەپتى جان مەن ءۇننىڭ ۇيلەسىمىنەن اۋەن شىعىپ، وعان كوڭىلدەگى سۇبەلى ءسوز قوسىلىپ، ول توعىز پەرنە قوس ىشەكپەن ادىپتەلە اۋەلەگەندە جانسۋسار جاڭا ءان كەلەتىن ومىرگە. تاعدىرلى ءان!
ال ونىڭ تاريحىن دا، ءسوزىن دە، تاعدىرىن دا بىلاي قايىرا تۇرىپ تەك ءۇنى جايلى ايتايىقشى. ءبىز جاڭالىق اشىپ وتىرعان جوقپىز، ءۇننىڭ ادامنىڭ جان دۇنيەسىنەن، بولمىسىنان حابار بەرىپ تۇراتىنى عىلىمدا دا ايتىلعان. ءتىپتى، «ءۇن - ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى» دەپ تە جاتادى. قازاق ءانىنىڭ ءبىز بويلاي بەرمەيتىن ءيىرىمى، تامساندىرىپ قانا قوياتىن ءتاتتى تۇسىنىڭ ءبىر قۇپياسى وسى ۇندە جاتسا كەرەك. «ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار، ءۇننىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار» دەدى اباي اتامىز. دەمەك ويلى قۇلاق تىڭدارمان ءسوزدىڭ ءمانى بىلاي تۇرسىن، ءۇننىڭ مانىنە بويلايدى ەكەن. ءۇننىڭ مانىنەن ويانادى ەكەن كوڭىلى! بۇل ءسىرا، قانداي ءۇن؟ مۇنى ءبىر اۋىز سوزبەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس، ارينە.
مىناداي ءبىر وقيعا ەسكە تۇسەدى. بىردە ستۋدەنتتەرمەن شىعارماشىلىق كەزدەسۋ بارىسىندا كينورەجيسسەر دارەجان ومىربايەۆ «كارديوگرامما» فيلمىندەگى جاسۇلاننىڭ اناسى رولىندەگى اكتريسانى قالاي كەزدەستىرگەنىن بايانداپ بەرگەنى تۋرالى بەلگىلى كينوتانۋشى ءنازيرا راحمان قىزى جازىپ ەدى. بالاسىن ۇرىپ، ۇرىسپاي- اق، ءۇنسىز قارىم- قاتىناسپەن ۇندەستىك تاۋىپ قولقانات قىلىپ جۇمساپ، از- كەم مەيىرىن توگىپ ەركەلەتىپ تە وتىراتىن باياعى اجەلەردىڭ بولمىسىن كورسەتە الاتىن اكتريسا ىزدەپ جۇرگەن عوي.
ءبىر كۇنى ۆوكزالدىڭ كۇتۋ زالىندا وتىرعان رەجيسسەر كەنەت تۋ سىرتىنان ەستىلگەن ايەل ادامنىڭ داۋسىنا قۇلاق تۇرەدى. ءجۇزىن، ءتۇر- تۇلعاسىن كورمەگەن قالپى، الگى ءرولدى وسى ادام الىپ شىعا الادى دەپ ىشتەي قاتتى قۋانىپ كەتكەن ەكەن. «بەيتانىس ايەلدىڭ ەرەكشە مەيىرىمگە تولى ۇنىنەن اجەمنىڭ بولمىسى ەلەستەپ ەرەكشە كۇي كەشتىم» دەگەن ەكەن رەجيسسەر. ءسويتىپ، ۇنىنەن ءوزى كورىنىپ تۇرعان ايەلگە بۇرىلادى. باسىندا ورامالى بار، اۋىلدىڭ قاراپايىم ايەلى ەكەن. بەيتانىس ەركەكتىڭ كينوعا ءتۇسۋ جايلى ۇسىنىسىن ەستىگەندە «ويباي، وندايىم جوق» دەپ ات- تونىن الا قاشادى.
رەجيسسەر اقىرى ءتۇسىندىرىپ، سول ايەل «كارديوگرامما» فيلمىندە انانىڭ ءرولىن سومدايدى. كورگەن ادام بىلەر، كەرەمەت سومدايدى. كوپ ءسوز دە جوق. اشەيىن بار ما، جوقتىڭ اينالاسىندا ءۇش- ءتورت- اق رەت سويلەيدى، بولدى. ءبىراق بولمىسىنداعى عاجايىپ تەرەڭدىك ەكراندا قاپىسىز كورىنىس تاۋىپ، كورەرمەنىن وزىنە ەرەكشە تارتادى. بۇل نە سوندا؟ ءۇن ونىڭ قانداي ادام ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى ەكەن. رەجيسسەر تۇسىرەمىن دەپ ارمانداعان ادامنىڭ ىشكى الەمىن ۇنىنەن كورىپ تۇر...
ءان تۋرالى، اباي اتامىز ايتقان «ءۇننىڭ ءمانى» تۋرالى ويلانىپ جۇرگەنىمدە وسى وقيعا ويىما قايتا- قايتا كەلە بەرەدى. كەيىن ءبىر باعدارلامادا سويلەگەن ايگىلى ديكتور ساۋىق جاقانوۆا اپامىزدىڭ «مەن كىسىنىڭ كىسىلىگىن ءبىر- ەكى اۋىز سويلەگەندە ۇنىنەن اڭعارا الامىن» دەگەن مازمۇنداعى ءسوزىن ەستىپ، ءبىر- بىرىمەن قابىسىپ جاتاتىن ءۇن مەن بولمىس تۋرالى ويىمدى ونان سايىن نىقتاي ءتۇسىپ ەدىم. راديودا ۇزاق جىلدار داۋىستاپ شىعارما وقىعان ادام شىعارماداعى نەبىر جاعىمدى، جاعىمسىز كەيىپكەرلەر وبرازىن ۇنمەن بەينەلەپ، كەيىن تۇيسىگى ءار قانداي ۇندەردەن ادام مىنەزىن تاپ باسىپ تانيتىن تەرەڭدىككە ۇلاسىپ كەتە بارسا كەرەك.
ەندەشە، شىنايى ومىردە بولعان وقيعالار سەبەبىنەن ومىرگە ءان اكەلگەن بابالارىمىزدىڭ بولمىسى سول كلاسسيكالىق اندەرىمىزدىڭ سازى ارقىلى جەتىپتى- اۋ بىزگە! ول ۇندە ولاردىڭ جان دۇنيەسى، كىسىلىك بولمىسى جاتىر ەكەن عوي! عاجايىپ كۇيشى سەكەن تۇرىسبەكوۆ قايتالاپ ايتا بەرەتىن مۇحتار اۋەزوۆ اتامىزدىڭ «قازاقتىڭ ۇياتى كۇيىندە عانا قالدى» دەگەن ءسوزىنىڭ استار- ءمانى ەندى ەندى تۇسىنىكتى بولعانداي. بولمىسىنداعى تەرەڭدىك - ادامنىڭ ىشكى ءۇنى. ول ءتىپتى دەنەدەن شىقتى نە، دومبىرادان شىقتى نە، ءبارىبىر ەكەن! كۇي ادامنىڭ ىشكى ءۇنىن، بولمىسىن دومبىرانىڭ مۇمكىندىگى ارقىلى جەتكىزۋ ەكەن عوي.
وسى جەردە قادىر مىرزا ءالىنىڭ بۇكىل الاش جاتقا ايتاتىن «ناعىز قازاق قازاق ەمەس، ناعىز قازاق - دومبىرا» دەگەن ءسوزى عۇلاما اۋەزوۆتىڭ ويىمەن دالمە- ءدال تۇسەدى. ءتىپتى قادىر اقىننىڭ تۇسىنداعى قازاق سول دومبىرا ۇنىندەگى بولمىسى بويىنداعى قازاق بولاتىن بولسا وندا اقىن بۇلاي ايتپاس پا ەدى دەپ تە ويلايدى ەكەنسىڭ. وسى تۇرعىدان تۇسىنسەڭ بۇل شۋماق ناعىز قازاقتىڭ اسىل بولمىسى مەن بيىك پاراساتى دومبىرادا عانا قالدى دەگەندى ايتىپ اسا ءبىر ماقتاناتىنداي دا جاعداي ەمەس بولىپ شىعادى. شىندىعىندا دا سولاي ەمەس پە؟
ال، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاقتىڭ اسىرەسە، شەرتپە كۇيلەرىن باي- ماناپتىڭ كۇيلەرى دەپ قاتتى شەكتەۋگە ۇشىراتقانى، دومبىرادا ساۋساق باسۋدىڭ قازاقى ۇلگىسىن وزگەرتىپ جىبەرگەنى تۋرالى شەرتپە كۇيدىڭ شەرمەندەسى جانعالي ءجۇزباي قولمەن قويعانداي جازىپ ەدى. انىعىندا بۇل ساۋساق باسۋدىڭ وزگەرۋى كۇيدىڭ بولمىسىنىڭ وزگەرۋى ەدى. وندا جوعارىداعى قيسىنعا سالساق بۇگىنگى دومبىراڭىزدىڭ ءوزى ناعىز قازاق بولماي قالادى. شىندىعىندا بۇگىندە كۇيدىڭ ويى، فيلوسوفياسى، قۋانىش- قايعى، وكىنىش- مۇڭى سەكىلدى نەگىزگى مايەگىن ىسىرا تۇرىپ قانشا جىلدام تارتسا سونشا ءوتىمدى بولادى، كۇيشى دە تانىمال بولامىز دەگەن اۋەسقوي كۇيشىلەردىڭ ارەكەتىنەن- اق كوڭىلىڭ قۇلازىپ سالا بەرەدى. سوندىقتان دا «قازىر كۇيدى كوزبەن تىڭدايتىن بولدىق» دەپ كۇيىنەدى شىن كۇيشىلەر.
جاس مۋزىكاتانۋشى رۇستەم نۇركەن ءبۇي دەيدى: «مۋزىكا عىلىمىندا «دىبىس يدەالى» دەگەن تەرمين بار. ياعني، بەلگىلى ءبىر ءۇندى ۇلتتىق دەپ قابىلداۋ. قازاقتا ول - دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى ەدى. ۋاقىت وتە كەلە دومبىرانىڭ ىشەگى بالىق اۋلايتىن لەسكاعا اۋىستىرىلسا دا بايىرعى ءۇندى ساقتاپ قالعانداي بولدىق. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن ساقتالىپ كەلگەنىمەن، جاڭا زامانمەن وزگە مادەنيەتتىڭ ىقپالىمەن جاڭا دىبىس تا پايدا بولدى. بۇگىنگى قازاق ەسكىشە تارتاتىن كۇيشىنى قابىلداي المايدى. ويتكەنى، جوعارىدا ايتىلعان «دىبىس يدەالى» وزگەرگەن. ەسترادانىڭ سالدىر- گۇرسىلىنە جانە كۇي ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتىنان ايىرىلعاننان كەيىن وسىنداي حالگە تۇستىك. ال، دىبىس يدەالىنىڭ وزگەرۋى - تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ وزىندىك بولمىسىنان ايىرىلۋ دەگەن ءسوز». مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟
تاعى دا حاسەن قوجا- احمەتتىڭ سوزىنە جۇگىنسەك: «وتارشىلدار قازاق اۋەنىن بىرتە- بىرتە اسسيميلياتسيالاپ جويۋدى بوتەن حالىقتار (نەگىزىنەن، ەۋروپالىق) مۋزىكاسىن شەكسىز مولشەردە ناسيحاتتاپ، قازاق ساناسىنا ءسىڭدىرۋ ارقىلى- اق جۇزەگە اسىرۋ ءتاسىلىن تاڭداعان. وكىنىشكە قاراي، سول ماقساتتارىنا جەتتى دە» دەپ جازعان بولاتىن. ءبىز وسىلاي ءوزىمىزدىڭ اسىلىمىزدى وزگەنىڭ جاسىعىنا ايىرباستادىق. كەرىسىنشە ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز بەرىلە تىڭداپ، قۇتىرىنا بيلەپ جۇرگەن جاساندى مۋزىكادان جالىققان ەۋروپانىڭ ەلدەرى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى تابيعي مۋزىكاسىن قايتا ىزدەپ، سونىڭ سورابىن سۇيۋگە تابا الماي جاتىر. مۇنى مۋزىكا مامانى، مادەنيەتتانۋشىلار ىندەتە زەرتتەسە تالاي دۇنيەنىڭ سىرى اشىلادى.
كەيىنگى كەزدە نەبىر شەتەلدىك، اسىرەسە جاپوندىق قىز- جىگىتتەردىڭ قازاق مۋزىكاسىنا قىزىعىپ، ءانىن ايتىپ، كۇيىن شەرتۋگە قۇمارتقانى جونىندە كوپتەپ اقپاراتتار شىعا باستادى. ول بالانىڭ قارنى اشقاندا ويىنشىعىنان جالىققانى سەكىلدى شىن مانىندەگى رۋحاني ازىققا اشىققانى. ۇلى دالانىڭ، كوشپەندى حالىقتىڭ ميراسقورى رەتىندە ءبىزدىڭ تابيعي مۋزىكامىزعا تابيعي ازىق- تۇلىككە ۇمتىلعانداي ۇمتىلاتىن كۇن كەلەدى ءالى. تالاۋعا، ۇرلاۋعا كوشەدى. مۇنداي ۇيات سىڭگەن، ار مەن سۇيىسپەنشىلىك قاتار ورىلگەن، نامىس پەن رۋح قايناپ جاتقان تابيعي «ءونىمدى» ۇلى دالانى ات تۇياعىمەن كەشىپ، اڭ مەن قۇستىڭ، تابيعاتتىڭ ءتىلىن بىلگەن دالاداي حالىق قانا تۋدىرا الادى. ال، ءبىز شەتەلدەن قوناقتار كەلسە، ءوزىنىڭ وپەراسىن كورسەتىپ، ەكى- ءۇش كلاسسيكالىق اندەردىڭ جىلدامىراق ايتاتىن ورىنداۋشىسىن شاقىرىپ ءاننىڭ ءبىر- ءبىر شۋماعىن ايتقىزىپ بەت سيپايمىز، بولدى. ەگەر ەۋروپاعا قوناققا بارساق، ولار اقاننىڭ «ماڭماڭگەرىن» ايتسا كوڭىلگە دەمەسەڭ، ونى ەرلان رىسقاليدىڭ ايتقانىنىڭ جانىندا كۇلكىلى بولىپ شىقپاي ما؟ سوندىقتان ولارعا ءوز دۇنيەمىزدى دەڭگەيىندە كورسەتە بىلسەك سول تاڭسىق ەدى- اۋ. باياعى سول قۋ قۇلدىق سانا...
ءيا، بۇگىن بىزدە ەلدى قالاي ەلىكتىرەمىز دەگەن ءبىر عانا ماقساتقا ۇلتتىق مۋزىكانى قۇرباندىققا شالۋ ناۋقانى جاپپاي جۇرۋدە. «ءبىر حالىقتى جاۋلاۋ ءۇشىن ءبىرىنشى مۋزىكاسىنا قارا. قۇتىرىنىپ، بيلەتۋگە عانا بەيىم بولىپ تۇرسا ول حالىقتى جاۋلاۋ قيىن ەمەس، تىڭداعان جۇرت جىلامسىراپ تۇرسا، ول ەلدى دە جاۋلاۋ قيىن ەمەس، ەگەر مۋزىكاسى تىڭداعاندا ويعا جەتەلەيتىن ەل بولسا، ونى جاۋلاۋ وتە قيىن» دەگەن كونفۋتسي قاعيداسى مۋزىكاسى ارقىلى ۇلتىن تانۋدىڭ فورمۋلاسى سەكىلدى. ال، ەندى ۇلى دالانى قورعاپ كەلگەن بابالارىمىزدىڭ بولمىسىن تانىتار وسىناۋ عاجايىپ قۇندىلىعىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىن جان كۇيدىرەر كۇيىكتى حالگە تۇسىردىك. بۇل ارينە، كونفۋتسيي ايتقان حالدەگى ءوزىمىزدىڭ دە كۇيىمىز. ەكرانداعى ەستراداشىلاردىڭ سايرانىنان ەل كلاسسيكالىق اندەرىمىزدى جەتكىزىپ كەتكەن نەبىر ءدۇلدۇل ساڭلاقتارىمىزدىڭ ەسىمىن، تىرىلەرىنىڭ ءتۇرىن ۇمىتۋعا اينالدى. ءسويتىپ، ەسترادانىڭ ەركەلەرىنە حات جازىپ قايراتكەر بول دەيتىن حالگە دە جەتكەن سياقتىمىز...
زاتايەۆيچ جيناعان 1000 ءاننىڭ 34- ءنىڭ عانا ءسوزى بولعان ەكەن. قالعاندارىنىڭ ءبارىنىڭ ايىل- تۇرمانىن تۇگەندەۋگە قانشاما قايراتكەر ەڭبەك ەتتى. سونىڭ ىشىندە قازاق اندەرىنىڭ تەكستولوگياسىن زەرتتەگەن، سوعان بۇكىل عۇمىرىن ارناعان جالعىز ادام بار، ول - زەينەلعابيدەن قوسپاقوۆ. ۇلكەن مۋزىكاتانۋشى، ۇلكەن عالىم. ول كىسى سول اندەردىڭ دەنىنىڭ ءسوزىن ورنىنا قويىپ شىققان. وداعاي سوزدەرگە دەيىن قويعان. بۇكىل عۇمىرىن وسىعان ارناعان. «قازىر دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن سول كىسىنىڭ كىتابى باسپادا جاتقانىنا 10 جىلعا جۋىقتاپ، جاقىندا عانا تۋعان قىزىنىڭ دەمەۋشى تاۋىپ قۋزاۋ سالۋىمەن ەندى باسپادان شىقپاقشى»، دەيدى قوسپاقوۆ تۋرالى كول- كوسىر مالىمەتتەر ايتقان ءانشى، زەرتتەۋشى ەركىن شۇكىمان. مۇنى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ونەرگە، كلاسسيكالىق اندەرگە دەگەن قازىرگى كوزقاراسىمىزدىڭ ءبىر عانا كورىنىسى رەتىندە العا تارتىپ وتىرمىز.
وسىلايشا، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرىن تىڭداۋعا قاۋقارىمىز جەتپەي قالدى. ماتىندەگى قانشاما سىر، سازىنداعى قانشاما يىرىمگە ىلەسە الماي اداسىپ قالدىق. ءتىپتى، سونى جەتكىزۋشىلەردىڭ وزىندە كەمشىلىكتەر جەتەرلىك. ول دا كوڭىل بولمەۋدەن شىعاتىن دۇنيە. ءاننىڭ قاعازداعى ءماتىنى قالاي بولادى، ايتىلعاندا قالاي ايتىلۋى كەرەك ەكەندىگى تۋرالى ايگىلى عالىم، ءسوز بىلگىرى ءرابيعا سىزدىقوۆانىڭ جازعان ماقالاسىنداعى تالاپتار تۋرالى كەي ءداستۇرلى ءانشىمىن دەگەن جىگىتتەر دە بىلە بەرمەيدى. عالىم مەمكەمتاس مىرزاحمەتتىڭ ورىس قارپىنە كوشكەننەن كەيىنگى قازاقتىڭ سويلەۋ مانەرى قالاي وزگەرىپ كەتكەنى، ونى كەمشىلىك دەپ ءبىلىپ جۇرگەن قازاقتىڭ كەمدە- كەم ەكەندىگى تۋرالى ايتقانى ۇلتتىق ونەرپازداردى دا مەڭدەتكەن دەرت رەتىندە بولەك ايتار اڭگىمەنىڭ ارقاۋى. ۇندەستىك زاڭدىلىقتارىن عانا ساقتاپ قالماي، ءان تاريحى مەن مازمۇنىنا ءوزىنىڭ جانىن سىڭدىرە جەتكىزگەن كەشەگى جانىبەكتەردىڭ تەرەڭ جان الەمىنە قاراپ وتىرىپ، ءاندى شىعارۋعا عانا ەمەس، ايتۋعا دا كەمەل كىسىلىك، الاپات ادامگەرشىلىك، ۇلتتىڭ جانىمەن بىتە قايناعان وراسان رۋح كەرەك ەكەنىن اڭعاراسىڭ. ونى كەلەسى ءسوزدىڭ ورايىنا قالدىرايىق.
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
