اتاقتى «اباي» رومانى جارىققا قالاي شىققان؟
ادەبيەتتە كەزەكتى دۇنيە كوپ، قۇبىلىس سيرەك. ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى قازاق ادەبيەتىندەگى قايتالانباس قۇبىلىس. قۇبىلىسقا قاتىستى تاريح تاپتىشتەلەدى. ءسويتىپ كەيىنگى ۇرپاق قىزىعۋشىلىعىنىڭ ارقاسىندا كەزىندە كەتكەن قاتە- كەمشىلىكتەن ساباق تۇيىلەدى. قۇبىلىستان قۇبىلىس تۋىپ، تاريحتان تاريح ساباقتالادى ءسويتىپ.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى بەتىندە «اباي» /1942 ج/ رومانىنىڭ رەداكتورى، سىرباز اقىن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ «اباي» رومانى جارىققا قالاي شىققان ەدى؟» «ەگەمەن قازاقستان»، 21.08.1992 ج دەپ اتالاتىن ەستەلىك ماقالاسى وسى جايلاردى سەزىندىردى بىزگە.
ەستەلىكتە تاباندى عالىم بەيسەمباي كەنجەبايەۆتىڭ ۇلى شىعارمانىڭ جارىققا شىعۋىنا قالاي سەپتەسكەنى، ۋاقىت قيىندىعىنا قاراماي قالاي جان اياماي جاردەمدەسكەنى اڭگىمە بولادى. ەستەلىككە جۇگىنسەك، كىتاپ جارىققا شىققاندا بەيسەكەڭ كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ حابارلاپتى مۇحتار اۋەزوۆكە.
بەيسەكەڭە قاتىسىمدى بىلەتىن ادەبي ورتا، گازەت- جۋرنال رەداكسياسى ق. شاڭعىتبايەۆ ماقالاسىنان سوڭ «ارحيۆ نە دەيدى، سەن نە ايتاسىڭ؟» دەپ مەنىڭ جۇزىمە قارايتىن ادەت تاپتى، ماقالا جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. قيىن كەزەڭدە عۇمىر كەشكەن ءارۋاقتاردى مازالاپ، قاتارى سەلدىرەپ قالعان قارتتاردى قاجاعانداي بولمايىنشى دەسەم دە اقيقات ايتپاسىما قويمادى. اقىرى قولعا قالام الدىردى.
وسىلايشا ءازىز ادامنىڭ كەلەسى رۋحاني ەرلىك سىرىن شەرتكىم كەلدى. الايدا اڭگىمەنى ءسال كەڭىرەك الىپ اڭگىمەلەۋ كەرەك. زامانداستارى بۇل ۇلتىمنىڭ ۇلى مۇراتى دەپ سويلەۋدەن ءبىر تانباي وتكەن ەكى ويشىل ادامنىڭ قارىم- قاتىناسىن قىزىعىپ ەسكە الادى، قىزىق- قىزىق ەتىپ ەسكە الادى.
ول - جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ پەن عالىم بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى اراقاتىناسى، دوستىق، سىيلاستىق عيبراتتارى. اسىلىندا، تابيعاتتا ءبىر قىزىق قۇبىلىس بار. تاريح ءىرى تۇلعالاعان ۇلى ادامداردىڭ قاراپايىم جاندارعا كولەڭكەسى ءتۇسۋى، ءومىردىڭ ءار الۋان سالاسى مەن قيلى- قيلى ساتىندە سەبى ءتيۋى ءاردايىم اڭگىمە بولادى.
ءجاي اڭگىمە بولسا ءبىر ءسارى- اۋ، ۇلكەن تۇلعانىڭ قاتارداعى قاراپايىم ادامعا جاساعان جاقسىلىعى، اتقارعان ءبىر ازاماتتىق ءىسى اڭىزعا اينالىپ، ەل ارالاپ، اۋىزدان اۋىزعا تاراپ اندىزداپ كەتە بارادى. ال كەرىسىنشە، قاراپايىم قاتارداعى ادامنىڭ ۇلى ادام تاعدىرىنا جاساعان ىقپالى كوبىنە كولەڭكەدە قالىپ قويادى.
بالكىم، قاتارداعى قاراپايىم ادام اتقارعان كىسىلىك، ءتىپتى باتپانداي جاقسىلىق تا بادىرايىپ كوزگە ۇرماي، تابيعي زاڭدىلىق ءىسى بولىپ قالا بەرەدى. بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلە بەرمەۋى مۇمكىن ونى. ايتالىق زامانداس جازۋشىلار، قاتارلاس كۇن كەشكەن قالامگەرلەر، قاۋمالاي اكەلىپ تىعىرىققا تىرەگەن ۇكىمەت باسشىلارى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باس شۇلعي تىزە قوسىپ، قياناتقا دەن قويعان ساتتەردىڭ وزىندە ۇلى ويشىل قۇرىقتان قۇتىلىپ، سىرىقتان سىتىلىپ شىعىپ كەتىپ، امان قالىپ ءجۇردى ەمەس پە؟! تاپ سولاي!
ال وسىنداي جان- جاقتى قاۋمالاعان شەڭبەردەن، اينالا قۇرىلعان توردان جازۋشىنىڭ ءدىن- امان قۇتىلۋى ءبىرىڭعاي ايلا-شارعىعا عانا بايلانىستى ما ەدى؟
جۇرتىن سۇيگەن جازۋشىنى جۇرتى دا سۇيمەدى، قيىن ساتتە قول ۇشىن بەرمەدى دەپ ايتا الماساق كەرەك. مۇحتار اۋەزوۆ موينىنا قۇرىق مىقتاپ تۇسكەلى تۇرعان اقتىق ساتتەردىڭ وزىندە باسىن بايگەگە تىگىپ، ءوزىن كۇتىپ تۇرعان ءزارلى، قاتال ۇكىمدى، قانشاما مەملەكەتتىك قۇپيالىعىنا قاراماستان، الدىن الا سەزدىرىپ، سىتىلىپ قاشىپ كەتۋگە جول اشىپ، ەسەسىنە ءوزى قاتەرگە ۇشىراعان ادامدار سوناۋ دا سوناۋ جارالى دا قارالى جىلدارى از بولدى دەيسىز بە؟ كوپ بولعان دەسەدى مۇحاڭ ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ونداي جاندار، ىلۋدە ءبىر اۋزى- مۇرنى جوق دەرەكسىز اڭىزدار بولماسا، سونىڭ كوبى بۇگىنگە ناقتى، زاتتى جەتكەن جوق قوي. مۇحتار اۋەزوۆ جانە بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى اراسىنداعى قىلاۋسىز دوستىق، اعالى- ىنىدەي سەنىسە سىيلاسۋ تاعىلىمى وسىعان ۇقساس، الايدا بۇل رابايدان ءسال بولەكتەۋ قۇبىلىس. زامانداستارىنىڭ ەسكە الۋىنا دەن قويساڭىز م. اۋەزوۆ ۇنەمى ۇزەڭگىلەس جۇرگەن بۇل عالىمدى ەركەلەتىپ، قۇرمەتتەپ «بەشىم» اتاپ وتكەن.
اتا- اناسى ازان شاقىرىپ قويعان «بەيسەمبايعا» كوپ بارا بەرمەگەن... جايشىلىقتا بالا وسەكتەسە كونىپ قالاتىن، سىرتىڭنان عايبات ايتتى دەسە سەنىپ قالاتىن بالاكوڭىل دانا ادام وزىنە جاقىن جۇرگەن، سوزىنە دەن قويعىزىپ، باۋىرىنا كىرگىشتەپ جۇرگەن جانداردىڭ ءوزى بەيسەكەڭدى جامانداپ سەندىرە الماس ەكەن مۇحاڭدى. ەكەۋىنە بىردەي ورتاق دوس بولىپ جۇرگەن ءبىر جاننىڭ پەندەشىلىگى ۇستاپ، ارالارىنا وت تاستاماق بولىپ ەكى ەزۋى كوپىرىپ ەكى ساعات جامانداعاندا ۇلى ادام ورنىنان كوتەرىلىپ بارىپ ەسىكتە جاتقان گالوشتى الىپ كەلىپ جازۋ ستولىنا قويىپ: - سەنىڭ اڭگىمەڭ تاپ وسىلاي اسەر ەتتى ماعان - دەپتى تۇنەرىپ.
- قىلاۋداي كىناراتى جوق كىسىنى بىلعاما! باسقاعا سەنبەسپىن، بەشىمگە سەنەمىن. ۇلى ادامنىڭ ۇيا سىرىن جازۋشىنىڭ جارى ۆالەنتينا نيكولايەۆنانىڭ بالاسىن ەمىزىپ جۇرگەن تۇستاردا مەڭجامال انامىزعا رەنجي ايتقان ەكەن./مەڭجامال انامىز ۆالەنتينا نيكولايەۆنانىڭ سۇتسىزدەنۋىنە بايلانىستى ونىڭ ءبىر بالاسىن ەمىزگەن. ق. ە./ انامىز بۇل اڭگىمەنى كەيىن بىزگە ەلەۋسىز عانا اڭگىمەلەگەن ەدى كەزىندە. ۇزاق جىلدار قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قاتار ءجۇرىپ ءدارىس بەرىپ، شاكىرت تاربيەلەگەندە نە جاعداي، قانداي كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەر كەلەڭسىز ساتتەردىڭ وزىندە «بەشىم» سوزىنە توقتاعان، «بەشىم» سوزىنە جادىراعان.
تالاي مارتە بەيسەكەڭ مۇحاڭدى ۇگىتتەپ «قازاق ادەبيەتى» كافەدراسىنا مەڭگەرۋشىلىككە كوندىرە الماعان، مۇحاڭ ۇگىتتەپ، دالەلدەپ بۇل قىزمەتكە ۇدايى «بەشىمىن» كوندىرگەن، ورىن اۋىستىرتپاي تالاي جىل تاپجىلتپاي كافەدرا باسقارتقان.
ءوزى بەيسەكەڭ قاراماعىندا پروفەسسور بولىپ قىزمەت اتقارعان. انشەيىندە تالاسىپ، قازاق جاعدايىندا ءمۇيىز قاعىساتىن، بەت جىرتىساتىن، دومالاق ارىز ايداپ ءبىرىن-ءبىرى دومالاتۋعا باراتىن قىزمەت، مانساپ تا اشا الماعان بۇل قوس ارىس اراسىن.
بەيسەكەڭ تارتقان سىي-بۇركىت جازۋشى ستولى ۇستىندە تۇرعانىن، قايتىس بولعاندا جازۋ ستولى ۇستىندە قالعانىن الەكسەي براگين «وگونەك» جۋرنالىندا جەتپىسىنشى جىلدارى جاريالاعان ەستەلىك- اڭگىمەسىندە جازدى. جازۋشى ءومىرىنىڭ ءمان بەرگەن، ماڭىزدى ءبىر دەتالى رەتىندە جازدى، قوس ارىستىڭ دوستىعىنا ءمان بەرە جازدى.
ومىردەگى اسا ءبىر جاۋاپتى ماسەلەلەر بولماسا اناۋ- مىناۋعا ەلپ ەتىپ جەڭىل كوتەرىلە قويمايتىن جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ تە قوس ارىستىڭ اراسىنداعى سىيلاستىققا سۇيسىنە ءمان بەرىپ، «تەگەۋرىندى تالانت، مول ءبىلىم يەسى، ۇلى ۇستازىمىز مۇحاڭ كوڭىل كۇيدىڭ كىسىسى دە، جانىمەن بەرىلىپ جاقسى كورگەن كىسىلەرىنىڭ ءوزىن كەيدە بولماشى ارەكەتىنە بولا ۇناتپاي قالۋى وپ- وڭاي ەدى. كەيدە بولماشى نارسەگە بالاداي بۇرتيىپ وكپەلەپ جۇرەتىن دانا كىسى. سونداي ادامنىڭ بەيسەكەڭدى اينىماي جاقسى كورۋى، سەزىم تۇراقتىلىعى مەنى قايران قالدىرادى»، - دەگەنى بار اۋىزەكى اڭگىمەدە.
ءسابيت مۇقانوۆ ادەبي مۇراسى جونىندە ارنايى ىزدەنىستە جۇرگەن كەزىمدە - 1982 -جىلى ماسكەۋ بارىپ، قايتالانباس، قىزىق ادەبيەتشى ۆيكتور شكلوۆسكيگە جولىقتىم. قازاق ەلىنە، قازاق جەرىنە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن، ءوزى ءۇي- وتانىمەن سوعىس جىلدارىندا الماتىدا تۇرعان ادەبيەتشىنىڭ «ءبىزدى اۋەزوۆ تانىستىرىپ ەدى» دەي كەلىپ سۇراعان ادامىنىڭ ءبىرى دە بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى.
تاعى دا مۇحتار اۋەزوۆ، تاعى دا بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى. زامانداستارىن تاڭداي قاقتىرعان، كەيىنگى ۇرپاقتى قىزىقتىرعان بۇل قارىم- قاتىناستا قانداي قيماستىق، سەزىم تۇراقتىلىعىندا نەندەي تۇنىق سىر بار؟ تاعدىرى ۇلى ابايعا تاۋەلدى، سول سەبەپپەن دە مۇحتار اۋەزوۆپەن ساباقتاسىپ جاتاتىن، ۇلى اداممەن تىرشىلىگىندە قاتتى قادىرلەسىپ، ىشتەي- سىرتتاي دا بىردەي سىيلاسىپ جۇرگەن ادەبيەتشى قايىم مۇحامەتحانوۆ تا. بەيسەكەڭ مۇحتار اۋەزوۆ دەگەن ىستەن ايانىپ قالعان جەرى جوق. مۇحاڭ ءۇشىن نە كورمەككە دە بەيىل ەدى.
نە حيكمەتتى مۇحاڭ ءۇشىن كوردى دە. اكادەميك بولۋعا ءتيىستى ادام مۇحاڭدى تاباندى جاقتايتىن «اۋەزوۆشىلدىگى» ءۇشىن ول سىيدان دا قاعىلدى.
ونداي اتاققا ەلىگەتىن، وندايعا وڭاي بەرىلەتىن بەيسەكەڭ بە، ءتايىرى. ءسويتىپ جۇرگەن بەيسەكەڭدى ۇلى باسىمەن اۋەزوۆ 1959 -جىلى «ادەبي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ» دەپ اتالاتىن قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنسيادا قازاق ادەبيەتى تاريحىن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق كونە داۋىرلەردەن باستاۋ كەرەك دەپ كوتەرگەن باستاماسىن، اياقتان شالعان دۇشپاندارىنان ىعىپ، اشىق قولداپ، قورعاي الماعانىنا تاڭمىن دەپ ەكىنشى ءبىر سىردىڭ ۇشىعىن شىعارادى.
كوزى تىرىسىندە ۇلى ادام، ويشىل جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ءاربىر جارىق كورگەن جاڭا ەڭبەگىن كول- كوسىر تىلەگىن ايتىپ، قولتاڭبامەن سىيلايدى ەكەن. سونىڭ كەيبىرىنە كوز جۇگىرتىپ كورەيىكشى. «بەيسەمبايعا! كىتاپتىڭ دۇنيەگە شىعۋىنا ەتكەن ەڭبەگىڭ مەن دوستىق، ىنىلىك كوڭىلىڭدى ايرىقشا ءسۇيسىنىپ باعالاعان جۇرەكپەن سىيلايمىن. مۇحتار. 31/VІІІ-42.» /م. اۋەزوۆ. «اباي» ، 1942 -جىل/. «اسىل ءىنىم بەيسەمبايعا، اينىماس دوستىق بەلگىسىنە./قول قويعان/. 17/ІІІ-48ج. « /م. اۋەزوۆ. «اباي»، ەكىنشى كىتاپ، 1947 -جىل./ «قادىرلى بەيسەكەڭە، ۇدايى دوس كوڭىلدەن./قول قويعان/. 10/VІ-56 گ. « /م. اۋەزوۆ. «اباي جولى» ، ەكىنشى كىتاپ، 1956 -جىل./ ءيا، بۇل جولداردا ۋاقىت وتكەن سايىن باعاسى ارتا بەرەتىن، سونىمەن بىرگە عالىمنىڭ دا ابىرويىن، ادامدىق بەينەسىن كەلەر ۇرپاققا كوركەيتىپ جەتكىزەر قانشاما كوسەم سىرلار جاتىر دەسەڭىزشى؟!
مۇحاڭ سەكىلدى كىرپياز كىسى قاناتتاس بەيسەكەڭنىڭ عالىمدىق بولمىسى مەن ادامدىق ىزگىلىگىن قاتار جاراتىپ، جاقسى كورمەسە وسىنشالىق كول- كوسىر كوڭىلىن بىلدىرمەسە كەرەك. قيىلىپ قولتاڭبا سۇرار كىسىڭ بەيسەكەڭ ەمەس. دەمەك، عالىم كىتاپحاناسىنداعى قولتاڭبانىڭ قايسىسى دا جازۋشىنىڭ ءوز كوڭىل اۋەنى، جۇرەكتەن شىققان شىن قيماس سەزىمى. قولتاڭبالارعا سىنالاي قاراپ، سىر اڭداۋعا تىرىسايىق. «كىتاپتىڭ دۇنيەگە شىعۋىنا وتكەن ەڭبەگىڭ» - تىكەلەي «اباي» رومانىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى. شىعارما ءارى تارت، بەرى تارت - كوكپارعا اينالعان كەزەڭ، جوعارىدان قاھارلى بۇيرىق بەرىلىپ، مانساپ يەلەرى شاراسىز بۇعىپ- بۇعىپ قالعان ساتتەردە بەيسەكەڭ جاساعان ءبىر قايراتتى ەسكە سالعانداي.
«اسىل ءىنىم» - ادامدىق، كىسىلىك بولمىسىن ۇناتۋ. «ۇدايى دوس كوڭىلدەن»، «اينىماس دوستىق بەلگىسىنە» - كىتاپتان كىتاپقا كوشىپ، قولتاڭبادان قالمايتىن بۇل سوزدەردە دە تەرەڭ استار بار. قازاق جازۋشىلارى اراسىنداعى قاسىرەتتى ايتىس- تارتىس زامانىن ەسكە تۇسىرگەندەي. تارازىنىڭ باسى اۋعان جاققا قازاق جازۋشىلارى جاپىرلاي اۋىپ جۇرەتىن اۋمالى- توكپەلى كەزەڭ. تابانداپ تۇرىپ ايتىسىپ، اينىماي مۇحاڭ قاسىندا قالعان بەيسەكەڭ بەينەسى كوزگە ەلەس بەرەدى. جەڭىستە دە، جەڭىلىستە دە ءبىر بولعان بەيسەكەڭە مۇحاڭ دا تۇراقتىلىق تانىتىپ، «ۇدايى دوس كوڭىلىن» سىيلايدى...
ۇلى اۋەزوۆ پەن كەنجەباي ۇلىنىڭ دوستىق، قيماستىق سىرلارىن ۋاقىتىندا دوس- جاران، قاتار- قۇربى قىزعانىپ قاراسىن، قىزىعىپ قاراسىن - زامانداستارى قاپىسىز مويىنداعان. عالىم كىتاپحاناسىنداعى ەكىنشى ءبىر توپ قولتاڭبالار وسىنداي ويعا جەتەلەيدى. ەندى سونداي قولتاڭبا- جادىگەرلىككە ۇڭىلەيىك: «ۇلى مۇقاڭنىڭ قيماس دوسى بولعان، عىلىمي دا ادەبي مۇراگەرى، اياۋلى بەيسەكەڭە، اۆتوردان./قول قويىلعان/. 9/V- 1976».
بۇل - ۇلى جازۋشىمەن ەلدەس، جەرلەس، ۇزاق جىل ساپارلاس، سىيلاس، دوس بولىپ وتكەن جۋرناليست عايسا ءسارمۋرزيننىڭ «ونەگە» اتالاتىن كىتابىنا جازىپ سىيلاعان قولتاڭباسى. ء«قادىرلى بەيسەكە! مۇحاڭدى قانداي كورسەم، ءسىزدى دە سونداي كورەمىن. مىنا ءبىر جۇپىنى ەڭبەگىمدى شىن ىقىلاس بەلگىسىندەي قابىل الىڭىز./قول قويعان/. 6/XI-1968 ج.» بۇل - جازۋشى امەن ازييەۆتىڭ «جەز تاۋلار» كىتابىنا جازىپ بەرگەن قولتاڭباسى. «بەيسەكە، ۆ زناك گلۋبوكوگو ۋۆاجەنيا ي ۆ پاميات منوگولەتنەي درۋجبى س ناشەي سەمەي. وت اۆتورا. 14/1-70 گ. «.
بۇل - جازۋشىنىڭ قىزى، بەلگىلى عالىم ءلايلا اۋەزوۆانىڭ «يستوريچەسكيە وسنوۆى ەپوپەي «پۋت ابايا» /1969/ - اتالاتىن كىتابىنا جازىپ بەرگەن قولتاڭباسى. قادىرىن بىلمەيتىن پەندەگە نە ءراۋا، ال بەيسەكەڭ ءقادىرىن بىلەتىن جانداردىڭ ءبارى وسىلاي ونى ۇلى جازۋشىنىڭ كوزى تۇتادى. ايتارى جوق، قىزىق تاعدىر، قىزىق بايلانىس، قايتالانباس ساباقتاستىق. تىرشىلىگىندە سەزدىك پە ەكەن، ۇلى ادامنىڭ بەيسەكەڭە نازارى اۋعانىن؟ قوس ارىس اراسىنداعى ادەبيەتتىك بايلانىس، تىرشىلىك قاتىناستارىنا زەر سالدىق پا؟
ءاي، قايدام... سەزگەندە، بىلگەندە سىر شەرتۋىن ءوتىنىپ، جۇزىنە تالاي تەلمىرگەندە شەشىلىپ سويلەپ، كوسىلىپ ماقتاناتىن كىسى تاعى دا بەيسەكەڭ ەمەس. اۋەزوۆپەن قالاي دوس بولدىڭىز، - دەپ دوبالداي سۇراق قويامىز عوي باياعى. الدىمەن تانىس- ءبىلىس بولدىق، كەيىن ۇيمە-ءۇي ارالاستىق، قىزمەتتەس جۇردىك، باسىن بۇلت شالعاندا جالت بەرمەدىك، باسىنا كۇن شۇعىلاسى تۇسكەندە قوينىنا تىعىلمادىق، باسىنان قيقۋ، ىزىنەن اڭدۋشى، بۇيىرىنەن شانشۋ كەتپەدى، ساتىلماي، ساتپاي قاسىنان تابىلۋعا تىرىستىق، دەدى عالىم تەرەڭ ويلانىپ، ساراڭ سويلەپ.
ەندى بۇگىن عالىم كۇندەلىگىن، ونداعى ۇلى جازۋشى جونىندەگى ەستەلىك جازبالاردى وقىپ وتىرىپ، ءبىرسىپىرا ويعا قالامىز. ءوز تاعدىرىنان وتكەن، باستان كەشكەن جاعداياتتاردى قويىن كىتابىنا ءتۇسىرىپ، ەستە باردان ەسەپ بەرىپ وتىراتىن ادەتى. ايتپەسە، كوزى تىرىسىندە كەمشىلىگىن جاسىرىپ، جەتىستىگىن دابىرايتا كورسەتىپ ماقتانايىن، جاعىنايىن، پايدا تابايىن دەگەن پەندەشىلىكتەن ادا. مىنە، سول ەسەپ دەرلىك ەسكە الۋ جازباسىندا بەيسەكەڭ ۇلى جازۋشىمەن قاشان، قانداي جاعدايدا تانىسىپ، قانشالىق دوستىق قارىم- قاتىناستا بولعانىن قىسىمداي سويلەپ، وتە ساراڭ ءتۇسىرىپتى قاعازعا.
كۇندەلىك جازباسىنا قاراعاندا بەيسەكەڭ ۇلى جازۋشىمەن ماسكەۋدە - «ك س ر و جوعارعى سوۆەتىنىڭ ۆەدومستۆوسى» رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىندە - 1939 جىلى كۇزدە تانىسقان. بۇل جولى مۇحاڭ بەيسەكەڭنىڭ ماسكەۋدەگى پاتەرىنە ءتۇسىپ، بىرنەشە كۇن جاتادى. مىنە، سول جولى سىر الىسىپ، سىر بەرىسىپ، قاپىسىز دوستاسادى. بۇل دوستىق شايتان ارالاسسا ازباس، ءازازىل اراپشى ازعىرسا جارىقشاق تۇسپەس قىمبات تا، شىنايى قاتىناسقا اينالادى. ەكەۋارا اعا- ىنىدەي دوستىق قارىم- قاتىناستىڭ مۇنشالىق تەرەڭ دە بەرەن قالىپتاسۋىنا بەيسەكەڭنىڭ اتاق- داڭققا قۇلاي بەرمەيتىن، جالعان جالتىراماي بويىنداعى بارىمەن جارقىرايتىن، نە ايتسا دا ويلاپ ايتاتىن، ايتسا قايتپايتىن تاباندى كىسىلىگى سەبەپ بولعان شىعار دەپ ويلايمىن.
سونداي- اق بەيسەكەڭ ءومىر جولىن دا، شىعارماشىلىق جولىن دا تاشكەندە باستاعان ادام. تەمىرقانات شاعىندا ءبىلىم العان، ءار ءراۋاياتتا تانىس، ءبىلىس بولعان ادامدارى - احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، زەينەل- عابي يمانجانوۆ، ءسادۋاقاس وسپانوۆ، ءامين ءجۇسىپوۆ - ءبارى دە مۇحاڭنىڭ قاتار سىيلاسقان، ءبىرىن اعا، ءبىرىن ءىنى تۇتقان قيماستارى. تاشكەن - بەيسەكەڭنىڭ كوزىن اشقان جەرى بولسا، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنەن تۇلەپ ۇشقان مۇحاڭنىڭ دا اسپيرانتتىق بەلەسى وتكەن ىستىق تا قيماس ءومىر كەزەڭى وتكەن جەر.
قازاق عىلىمى ءۇشىن ءالى اشىلىپ بولماعان ۇلى ادامنىڭ كوپ جۇمباعى تاشكەندە جاسىرىن جاتىر دەسەك جاراسادى. كۇنشىعىس ەڭبەكشىلەرى كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە /كۋتۆ/ ءبىلىم العان بەيسەكەڭنىڭ ستۋدەنتتىك شاعى دا تىكەلەي ماعجان جۇمابايەۆپەن ۇستاز- شاكىرتتىك بايلانىستا وتكەن. شاكىرت بالا اقىن ۇيىندە وسكەن دەسە جاراسارلىقتاي جاقىن سىيلاسقان. ءا. بوكەيحانوۆ، س. قوجانوۆ، ن. تورەقۇلوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، س. ءسادۋاقاسوۆ - ماسكەۋدە ءار تاراپتا تاربيەسىن كورگەن قايراتكەرلەر. ال بۇلاردىڭ قاي- قايسىسى دا م. اۋەزوۆتىڭ بالاڭ شاعىندا ميداي ارالاسقان ادامدارى. ءقادىر تۇتار قيماستارى.
قالا بەردى، وتىزىنشى جىلدارى بەيسەكەڭ قاجىماس قايراتكەر ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ءبىر بولمەدە قاتار وتىرىپ، قالام قىزمەتىندە بىرگە اتسالىسقان، اعا، ءىنى بولىپ سىيلاسقان جاندار. ستۋدەنت پارتاسىندا وتىرىپ، جازعان اباي جايلى ماقالاسىن ماسكەۋدە - ماعجان جۇمابايەۆ وقىپ، ماقۇلداسا، قىزىلوردادا - «ەڭبەكشى قازاققا» بەيىمبەت مايلين قوس نومىرگە جاريالاپ، تۇساۋىن كەسكەن، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق ادەبيەتىنىڭ كورسەتكىشىنە» ول ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرە سويلەپ، مارحاباتپەن ەنگىزگەن. بەيسەكەڭنىڭ كىسىلىك اينىماس اسىل قاسيەتى - دۇنيەنى جاۋ شاۋىپ، جان القىمعا الىپ جاتسا دا ءوز پىكىرىن وزگەرتپەيتىنى، بەلگىلى ءبىر ادام جونىندە ءوز بايلامىنان قايتپايتىنى.
1937 -جىلدىڭ قارا قۇيىنى سوققاندا دا ءوز پىكىرىنەن اينىماعان، قايتپاعان بەيسەكەڭ «شاش ال دەسە، باس الاتىن» قازاقى ورتادان تىسقارى جۇرگەندىگىنەن عانا وڭ يىعىنداعى پەرىشتەسى قاعىپ امان قالعان عوي...
ايتىپ وتكەن جايلاردىڭ قاي- قايسىسى دا بەيسەكەڭ باسىنان تابىلعاندا ەكى كوزدىڭ ءبىرى- بىرىنە قاستىق، جاۋلىق جاساعانىن قازاق ەلىنەن، قاتار جۇرگەن ازاماتتاردان كورىپ، ءبىلىپ بارىپ وتىرعان مۇحتار اۋەزوۆ قۋانبادى دەپ قالاي ايتايىق؟! 1939 -جىلى ماسكەۋدە ەكەۋارا وتكەن الدەنەشە كۇندىك سىرلاسۋ قازاقتىڭ قوس ارىسىن اجىراماستاي ەتىپ وسىلاي تابىستىرعان ەدى.
كۇندەلىگىندە بەيسەكەڭ بىلاي دەپ جازادى: «1941 -جىلدىڭ باسىندا ءبىر بارعانىندا مۇحتار وتە قۋانىشتى ەدى. كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسە باستاعانىمىزدان-اق: مەن بيىل ءبىر ۇلكەن جۇمىس ءبىتىردىم. اباي تۋرالى ءبىراز جىلدان بەرى جازىپ جۇرگەن رومانىمنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن ءبىتىرىپ، باسپاعا بەردىم. بۇعان دەيىن ءىرىلى- ۋاقتى ءبىرسىپىرا شىعارما جازدىم عوي. مىنا رومانىم سونىڭ بارىنەن وزگە، جازۋشىلىق قىزمەتىمنىڭ ءبىر بيىك بەلەسى... ادام ءوزىنىڭ ءار جۇمىسىنا، بىرىنە از، بىرىنە كوپ دەگەندەي، ءارتۇرلى قاناعاتتانادى، تۇرلىشە ريزا بولادى. مەن بۇرىنعى جازعاندارىمنىڭ ەشبىرىنە رومانىما قاناعاتتانعانداي قاناعاتتانعان، ريزا بولعان ەمەس ەدىم. بۇعان ءبىر ايرىقشا قاناعاتتاندىم - دەگەندى ايتتى» /«باستان وتكەندەر، ويعا كەلگەندەر مەن جيعان- تەرگەندەر» اتالاتىن كۇندەلىك داپتەرى. ءبىرىنشى داپتەر، 36-37-بەتتەر/. بۇكىل بۇگىلىس- تۇگىلىسىنە وي جىبەرىڭكىرەپ ويلانىپ وقىعان كىسىگە بۇل قاراپايىم جازبا كوپ مالىمەت بەرەر ەدى. دەمەك، اتاقتى «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ العاشقى كىتابى اياقتالعان. جازۋشى كوڭىل- كۇيى شاتتىقتى.
الايدا، وسىنىڭ ءبارى مۇحاڭداي كولەڭكەسىنىڭ وزىنە كۇدىكپەن قارايتىن ساۋىسقاننان ساق، زامان ابدەن زارەزاپ ەتكەندىگى سونشا، ءبىر قۇلاعىن جاستىققا باسىپ، ءبىر قۇلاعىمەن تىڭ تىڭداۋعا، ءبىر كوزىن ۇيقىعا جۇمسا، ەكىنشىسىن قاراۋىل قاراتۋعا ۇيرەنگەن ادام، بايقاعان كىسىگە، بەيسەكەڭە جان سىرىن اشا سويلەپ وتىر. ۇلى ادام جونىندەگى ەستەلىكتەردىڭ بىردە- بىرىندە - بىردە-ءبىر زامانداسى مۇحاڭ «ابايدى» اياقتادىم» دەپ اڭقىلداپ سىر اشتى، داستارحان جايدى دەگەندى ايتا قويعان جوق- تى. سويتكەن مۇحاڭ ماسكەۋدە بەيسەكەڭە سىرىن اشسا - سەنگەنى، ماقتانا سويلەسە - دوس الدىندا مەرەيلەنگەنى. وتە ناقتى، زاتتى سويلەيتىن بەيسەكەڭ ودان ءارى ۇلكەن تۋىندى ءۇشىن شامپان اتىپ، شاراپ ىشكەنىن، ۇلى ادامنىڭ قۋانىشىمەن بىرگە ۋاقىت، زامانا ءھام زامانداستارىنان كورگەن قۇقايىن، جەگەن پۇشايمانىن، ەستىگەن عايباتىن ايتىپ جاتپايدى.
ودان ءارى ءوزىن تاعدىر ايداپ الماتىعا اۋىسىپ كەلگەنى، تاعدىر ساباقتاپ ۇلى ەپوپەيانىڭ جارىققا شىعۋ تاريحىنا قالاي ورايلاسقانىن باياندايدى. ءوزىن سان تولقۋعا سالىپ، بەرەكەسىن الىپ، بەينەت شەكتىرگەن، اقىر- اياعى قىزمەتتەن كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن حيكمەتتى دە مەيلىنشە قاراپايىم، مەيلىنشە ۇستامدى اڭگىمەلەيدى.
بىرەۋ ەسىتىپ، بىرەۋ ەستىمەگەن عالىم سىرىنا قۇلاق تۇرەلىكشى: «1941 -جىلى، ماي ايىندا مەن الماتىعا قىزمەتكە اۋىستىم. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدىم. سول جىلى، 22 يۋن كۇنى ۇلى وتان سوعىسى باستالدى. سوعىس باستالعان سوڭ ون بەس- جيىرما كۇننەن كەيىن باسپانىڭ ديرەكتورى احمەت وتەيەۆ پەن مەنى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى شاقىردى. وندا ءبىزدى سكۆورتسوۆ پەن بۇزىربايەۆ جولداستار قابىلدادى. ءبىز، بۇزىربايەۆ جولداس ەكەۋمىز، سىزدەردىڭ جوسپارلارىڭىزدى كورىپ شىقتىق. ونى بۇگىنگى كۇننىڭ ءزارۋ قىزمەتىنە ىڭعايلاۋدى ويلاستىردىق، - دەپ، سكۆورتسوۆ باسپانىڭ سوعىس جاعدايىنداعى مىندەتتەرىن ايتتى.
- جوسپارلارىڭىزدا اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى بار ەكەن. ول باسپاحانادا تەرۋدە جاتقان كورىنەدى. بىزدىڭشە، سول روماندى شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىر جاعىنان، ول سونشالىق اكتۋالدى ەمەس؛ ەكىنشى جاعىنان، اۆتورى سەنىمدى ادام ەمەس. سەندەرگە پارتيالىق تاپسىرما: ءبىز، ورتالىق پارتيا كوميتەتى ايتتى دەمەي اۋەزوۆكە وزدەرىڭ ءبىر سەبەپ ايتىپ، ونىڭ رومانىن توقتاتىڭدار، شىعارماڭدار، - دەدى سكۆورتسوۆ. مۇنى بۇزىربايەۆ تا قوستادى. «اباي» رومانىن شىعارماۋ جونىندە بىزگە ول دا ءبىرسىپىرا كەڭەس بەردى.
ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن مەن مۇحاڭدى شاقىردىم: باسپاحانالاردا جۇمىسشىلار از قالدى. جابدىق جوق. سوعىسقا تىكەلەي بايلانىستى كىتاپتاردىڭ ءوزىن شىعارۋ ءتىپتى قيىن بولىپ جاتىر. «اباي» كەشىگەتىن كورىنەدى. ول ەسكى، لاتىن ارپىمەن تەرىلگەن ەكەن. ەندى ءبىر- ەر جىلدان كەيىن ونى لاتىن ارپىمەن شىعارۋ مۇلدە قولايسىز بولادى. سوندىقتان، مۇحا، «ابايدىڭ» ليستالارىن الىڭىز. تۇزەتۋلەرىڭىز، قوساتىن، قىسقارتاتىندارىڭىز بولسا، سونىڭ ءبارىن جاساڭىز. سونان كەيىن ونى جاڭا ارىپپەن شىعارايىق - دەدىم. مۇحاڭ بۇعان قۋانا- قۋانا كوندى. «اباي» «توقتاتىلدى» . بۇل بۇزىربايەۆقا حابارلاندى، ول ەندى شىعارىلمايدى دەلىندى.
ءبىراز كۇندە مۇحاڭا كىتاپتىڭ «ليستالارى» بەرىلدى. مۇحاڭ ولاردى كوپ ۇستاماي، تۇزەتىپ اكەلدى. بۇل كەزدە مەن سكۆورتسوۆتىڭ پارتيالىق تاپسىرماسىن ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ول قاتە، پارتيالىق تاپسىرما ەمەس، پارتيا جولىن بۇرمالاۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن ەدىم. قولجازبانى كىدىرتپەدىم: ماشينكاعا جاڭا ارىپپەن قايتا باستىرىپ، باسپاحاناعا جىبەردىم... كەلەسى، 1942 -جىلى يۋل ايىندا «اباي» باسپادان شىقتى. «اباي» باسپادان شىققان كۇنى ول جونىندە گازەتتە ءبىزدىڭ، ق. شاڭعىتبايەۆ ەكەۋمىزدىڭ ماقالامىز شىقتى /«سوتسياليستىك قازاقستان» 26 -يۋل، 1942 -جىل/.
ماقالامىزدا ءبىز «اباي» رومانىن تيىسىنشە باعالاۋعا تىرىستىق: تاريحي رومان دەپ تانىپ، ونى سوۆەت ادەبيەتىندەگى بەلگىلى تاريحي روماندارمەن سالىستىردىق. «اباي» ول رومانداردىڭ ءبىرقاتارىنان جاقسى بولىپ شىققان... «اباي» رومانى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر تابىسى».
وسى ماقالا شىققان سوڭ ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن مەنى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى سەكرەتارلارىنىڭ ءبىرى مۇحامەتجان ءابدىحالىقوۆ شاقىردى. باردىم. «اباي» تۋرالى ماقالا ستولىنىڭ ۇستىندە جاتىر. قىزىل قالاممەن شيمايلانىپ سىزىلىپتى. مۇحامەتجان قاباعىنان قار جاۋارداي، تۇنەرىپ وتىر. مەن وتىرا بەرگەندە ول ورنىنان تۇردى. اشۋلانىپ، مەنى ءبۇرىپ سويلەي باستادى. مىنا روماندى ساعان كىم شىعار دەدى؟ - دەپ، ماقالانى نۇقىپ قويدى.
مەن جاۋاپ ايتپاق بولدىم. ول: توقتا! سەن ءوزىڭ كىمنىڭ كىتابىن شىعارىپ وتىرسىڭ؟ كىمدى، كىمنىڭ شىعارماسىن ماقتاپ وتىرسىڭ؟ - دەپ باستىرمالاتا جونەلدى. مەن تاعى دا جاۋاپ ايتۋعا ىڭعايلانعان ەدىم، ول تاعى كيىپ كەتتى. سوزگە جول بەرگىڭ جوق. ءوزىڭ ءبىر اساۋسىڭ عوي!..
اۋەزوۆ بۇرىن پالەن بولعان، تۇگەن بولعان... ول قازىر موينىندا سوتتىلىعى بار، پالەن ادام، تۇگەن ادام... ەرتەڭگى كۇنى... ول بىزگە پالەن ىستەيدى، تۇگەن ىستەيدى، - دەدى. ايتقاندارىنا ءتانىم تۇرشىكتى. ولاردى ەندى، ون بەس جىلدان كەيىن وسىندا جازۋعا اۋزىم دا بارمايدى.
سەن ماقالاڭدا «اباي» رومانىن ستاليندىك سىيلىق العان «پەتر پەرۆىيعا»، «شىڭعىس حانعا» تەڭەيسىڭ. سوندا سەنىڭشە بۇعان دا ستاليندىك سىيلىق بەرۋ كەرەك قوي شاماسى؟ شىركىننىڭ بىلگىشىن، باعالاعىشىن!.. جوق، ەندى جاقسىنى جاقسى دەۋ... ساندىراما! جاقسىنى سەنەن باسقا كىسى تانىماي ما ەكەن؟ سەن تۇك بىلمەيسىڭ. مۇنان بىلاي ءتىپتى سىن جازۋدى قوي... بار... دەپ شىعارىپ جىبەردى.
ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن سول ءابدىحالىقوۆ «اباي» رومانىن ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنعان قاۋلىعا قول قويدى. ءبىراق «ابايعا» ول جولى سىيلىق بەرىلمەدى، ەكىنشى كىتابى كۇتىلدى. سول شىققان سوڭ، 1948 -جىلى ستاليندىك ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىق بەرىلدى.» /اتالعان كۇندەلىك. 38-39-40-41-42-43-بەتتەر/.
قانداي عاجاپ ەرلىك! كىسىنىڭ وقىپ وتىرىپ، قاراداي الدەكىمدەرگە زىعىردانى قاينايدى. قازاق جازۋشىسىنىڭ قازاقشا جازعان رومانىندا قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىن سكۆورتسوۆتىڭ نە اكەسىنىڭ اقىسى بار دەسەيشى؟
باستىقتىڭ ايتقانىنان شىعا المايتىن، قۋىرشاق حاتشىلار بۇزىربايەۆ پەن ءابدىحالىقوۆ ارەكەتى اناۋ. مىنە، وسىنداي قىسىلتاياڭدا قاراڭعىدا جول تاپقانداي، مۇمكىندىك تاۋىپ «ابايدى» جارىققا شىعارعان بەيسەكەڭ ارەكەتىنە جانىڭ جادىرايدى.
ويلاپ قاراعان كىسىگە، بۇل ءاربىر تۋىندى تۇسىندا، ءاربىر جازۋشى تاعدىرىندا قايتالانا بەرەر جاعدايدان ەمەس. اسىلى، قاي ءداۋىر، قانداي جاعدايدا دا تور شىن تالانتقا قۇرىلعان، كەرمە- كەدەرگى زامانىنان وزىق تۇرعان ۇلى جازۋشىنىڭ قۇبىلىسقا اينالىپ تۋعان شىعارمالارىنا جاسالعان. «شاحنامانى» عازناۋي حانعا «سىيلاتقان» فەرداۋسي تاعدىرىن ەسكە الىڭىز.
ا. س. پۋشكيننىڭ تاريحي شىعارمالارى مەن مەمۋارىنىڭ قالاي جازىلا باستاپ، ورتا جولدا توقتاتىلعانىن ويعا ءتۇسىرىڭىز. العاشقى شىعارماسىنىڭ ۇلى ۆ. گ. بەلينسكي ماقتاۋىنا ىلىنگەنى ءۇشىن زامانداستارىنىڭ قىزعانىشىنا ۇشىراعان جاپ-جاس ف. م. دوستويەۆسكي ومىرىنە كوز جىبەرىڭىز.
قايران دا قايران شەرمەندەلىكتىڭ قىل شىلبىرىنان قۇتىلا الماي، تۇتىلىپ قالىپ جاتاتىن ۇلىلىق. ۇلىلىقتىڭ قىر سوڭىنان قالماي وكشەلەپ، ءىزىن اڭدىپ قۇلتابانداپ دىڭكەسىن قۇرتاتىن كورە الماۋشىلىق، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى- اي دەسەڭشى؟! سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى ۇلى ابايدان قاشقان، تاپتى جەلەۋلەتىپ حالىقتى ۇلى اباي جىرىنان قاشىرتقان قارا نيەت قىرقىنشى جىلدارى دا قارتايماپتى، قىرقىنشى جىلدارى دا ساياساتتى سىلتاۋ، زامانا جەلىن جەلەۋ ەتكەن كەيىپتە ۇلىلارعا اۋىز سالعان ادەتىنەن جاڭىلماپتى.
ءالى جەتكەن جەردى ءوزى جايپاپ، ءالى جەتپەگەن جەردى كەزەڭدىك اكىمدەر قولىمەن تۇنشىقتىرىپ ۇيرەنگەن قايران قارا نيەتتىلىك. سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى ۇلى ابايدى اراشالاعان جاس بەيسەمباي قىرقىنشى جىلدارى اقىن جايلى روماندى اراشالاپ جانۇشىرىپ ءجۇر. قاي ۋاقىتتا دا ادەبيەتپەن، ونەرمەن ساياساتتىڭ قولىنا سۋ قۇيۋ، قاي ۋاقىتتا دا ساياساتتىڭ ادەبيەت پەن ونەر ىسىنە ارالاسۋى - ەكەۋى بىردەي ۇتىلىسقا شىعادى، كەيىنگى ۇرپاق الدىندا ەكەۋى بىردەي قارابەتتىك كۇي كەشەدى.
بۇگىنگى ۋاقىت بيىگىنەن، بۇگىنگى كۇن تۇسىنىك جەتەگىنە ىلەسە تالداي قارايىقشى جوعارىدا ايتىلعان جايلارعا. باسقا ەمەس، «اباي» رومانىن جارىققا شىعارماۋ ىسىنە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ كەزىندەگى ءبىرىنشى حاتشىسى سكۆورتسوۆ ارالاسىپ وتىر. نە ءتۇسىنىپ، نە ءبىلىپ ارالاسىپ وتىر دەسەڭىزشى؟ ! 1937-38 -جىلداردىڭ قاندى ناۋقانىندا قازاق ينتەلليگەنتتەرىن اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراتقان باسشى، ەڭ بولماسا ناۋقان وتكەن سوڭ، قاتارى سەلدىرەپ قالعان قازاق ينتەلليگەنسياسىنا تىنىم بەرسەيشى، ودان دا قۇلاعان ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىسسايشى. جوق. يگى ءىستىڭ ءبىرى جوق.
ەندى كەلىپ حالىق جانىنا رۋحاني ىرىس بولىپ قۇيىلعالى تۇرعان «ابايدى» جورگەگىندە تۇنشىقتىرعىسى كەلەدى. ارينە، سكۆورتسوۆ ارقاسىندا بۇزىربايەۆ، بۇزىربايەۆ ارقاسىندا تاعى بىرەۋ، بىرەۋ ەمەس، بىرەۋلەر، بىرنەشەۋلەر تۇر عوي تاسالانىپ. جانە ول مىندەتتى تۇردە قازاق! زامانداسىنىڭ اتىن وزدىرعىسى كەلمەيتىن، ءوز جاقسىسىنان جاتتىڭ جامانىن ارتىق كورەتىن قازاقى ناداندىق.
ايتپەسە، قازاقشا ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن سكۆورتسوۆتىڭ «ابايدا» نە اكەسىنىڭ قۇنى بار دەيسىڭ؟! دومالاق ارىز جازدىرعىش، ىرقىنا كوندىرگىش ىقپالدى توپتىڭ ايتاعىنا ەرىپ، سونىڭ ءسوزىن سويلەپ وتىر عوي ورىس باسشى. ايتاققا ەرگەن جورتاق...
ءبىر ساتكە مىناداي جايدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى اۆتورىنىڭ «ساياسي سەنىمسىزدىگىنەن» جارىققا شىقپاي قالدى دەلىك. نەگىزىنەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ارالاسقان ءىس «وڭ» دەسە وڭىنان، «تەرىس» دەسە تەرىسىنەن بۇلجىماي ورىندالۋعا ءتيىستى عوي ول كەزدە. ماسكەۋدە ءجۇرىپ، 1937 نىڭ قىسپاعىن كورمەگەن، ءارى ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن وجەت بەيسەكەڭ تاس جۇتىپ، تاۋەكەل ەتپەسە، كۇشتىلەردىڭ ايتقان سوزىنە شىبىنداپ باس يزەي بەرەتىن قازاق جاعدايىندا، تاپ سولاي، «اباي» جارىققا شىقپاي قالۋعا ءتيىستى ەدى عوي.
«ابايدىڭ» العاشقى كىتابى جارىققا شىقپاسا ۇلى ەپوپەيانىڭ كەيىنگى كىتاپتارى جازىلار ما ەدى، جوق پا ەدى؟ «اباي» جارىققا شىقپاي قالسا، ونسىز دا ۇلتشىل، الاش اتى قىر سوڭىنان قالماي، ءيتى قىرىن جۇگىرىپ، قىرسىق يەكتەگەن جازۋشى كەزەكتى قۋعىن، كوپە-كورىنەۋ شەتتەتۋدى كوتەرە الماي اجالىنان بۇرىن ءولىپ كەتسە قايتەر ەدىك؟ ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىن العاننان كەيىن، 1953 -جىلى قاز م ۋ- دەن شىعارىلىپ، قازاقستاننان قۋىلعانىن ەسكە الساڭىز، ءبارىنىڭ دە مۇمكىن ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز.
«اباي» - ا. بايتۇرسىن ۇلى، ج. ايماۋىتوۆ، م. جۇمابايەۆ ەڭبەكتەرىمەن بىرگە اقتالىپ، وقىرمان قولىنا بۇگىنگى كۇندەرى ءتيىپ جاتسا شە؟ ويلاساڭ جانىڭ تۇرشىگەدى... جاھاندى جاۋعا الدىرىپ، كوڭىلدى كۇدىككە شالدىرا بەرمەي- اق، وڭىنان سويلەگەندە «اباي» سكۆورتسوۆ پەن بۇزىربايەۆتىڭ سول شەتتەتۋىنەن شەگىنىپ كەتىپ ونشاقتى جىل كەشىگىپ بارىپ جارىق كورگەننىڭ وزىندە قانشاما ۇتىلىس بولار ەدى؟ جاقسىلى- جاماندى ايتىلىپ جاتقان سۇراۋلى ءقاۋىپتى جاعدايلاردىڭ ءبىرى ورىندالدى- اق، شىعارما اۆتورى - م. اۋەزوۆتەن باستاپ، بۇكىل قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ۇلكەن ۇتىلىس بولارىنا شاك جوق.
وندا ءبىر قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، بۇكىل ورتا ازيا ادەبيەتى كوپ ماسەلەدە كەنجەلەرىنە دە كۇماندانا المايسىز. قاراپايىم وقىرمان قاۋىمنىڭ ادەبي- ەستەتيكالىق تالعامىن كوتەرۋدەن باستاپ، جازۋشىلىق مادەنيەت، قالامگەرلىك دەڭگەي، ادەبي شەبەرلىك ساباعى، ادەبي ءداستۇر... دەگەندەي ءبىر- بىرىنە كىندىگىنەن بايلانىپ جاتقان ءوزارا ساباقتاس، وزەكتەس ماسەلەلەردىڭ ءبارى اقسار ەدى، ءبارى كەنجەلەپ، كەيىندەپ مەشەۋلەنە بەرەر ەدى عوي وندا. ايتارعا اۋزىڭ بارمايدى. ءتفا- ءتفا...
1942 -جىلى «اباي» جارىققا شىقپاسا، ەكىنشى كىتابى جازىلمايدى، ەكىنشى كىتابى جازىلىپ جارىق كورمەسە مۇحتار اۋەزوۆكە 1948 -جىلى ستاليندىك سىيلىق بەرىلمەيدى. سىيلىق العان سوڭ دا تالاي قۋعىن- سۇرگىن كورگەن مۇحتار اۋەزوۆ ەگەر سىيلىق الماعان بولسا الاشوردانىڭ سارقىندىسى رەتىندە، ۇلتشىل جازۋشى دەگەن ايىپ تاعىلىپ ايدالىپ كەتە بارار ما ەدى؟!
قالاي دەگەندە دە قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلداردىڭ ىشىندە باسىنا سان رەت ۇيىرىلگەن بۇلتتاردىڭ بىرىنەن بولماسا بىرىنەن جازىم بولۋى كادىك-تى ۇلى جازۋشى.
دەمەك، «اباي» رومانىنىڭ دەر مەرزىمىندە جارىققا شىعۋى ايتۋلى شىعارمانى امان ساقتاپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار م. اۋەزوۆتىڭ ءوز باسىنا جاسالعان ساياسي ايىپتاۋ، دۇشپاندىق شابۋىلداردان قورعان بولدى. تالاي توسپا- توسپالاردا تۇتىلىپ قالماي، قۇتىلىپ شىعۋىنا «اباي» داڭقى، اتاقتى شىعارماعا العان سىيلىق از سەپتەسپەسە كەرەك.
اۋەل باستا جازىلماسا ءسوز باسقا، اسا دارىندى جازىلا باستاعان كوپ تومدى شىعارمانىڭ العاشقى كىتابىنا سانالى تۇردە جاسالعان مىقتى توسقاۋىل. سول تۇستا مەيماناسى تاسىعان اكىمدەردىڭ كوزىن الداپ قاپى سوقتىرعان باسپاگەر بەيسەمباي كەنجەبايەۆتىڭ قاراپايىم قولعابىسىنىڭ سونشالىق ءقادىرلى بولاتىن سەبەبى دە، مىنە، وسىندا. مىنە، وسىنداي قىستالاڭ، وزەكسىز وڭەزە - تار كەزەڭدە ب. كەنجەباي ۇلىنىڭ تاۋەكەلى - باسىن بايگەگە تىگۋ، تاۋەكەلى - قايتالانباس رۋحاني ەرلىك، قايتالانباس كىسىلىك. باسىن بايگەگە تىگۋ دەيتىن سەبەبىمىز - «ابايدى» شىعارماۋ، باسقا ەمەس، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ن. ا. سكۆورتسوۆتىڭ، قاتارداعى حاتشىسى ا. بۇزىربايەۆتىڭ نۇسقاۋى. ال ونى ورىنداماۋ، ەڭ جەڭىل دەگەندە قىزمەتتەن الىنىپ، مايدانعا جىبەرىلۋ. ايتپەسە، ءالى 1937 -جىلعى قاندى قىرعىن سۋىي قويماعان ول جىلدارى، ودان دا زورىن كۇتۋگە بولاتىن.
تۇپ- تۋراسىن ايتقاندا، ايدالىپ، اتىلىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن ەدى باتىلسىعان باسپاگەردىڭ. عايىپ- ەرەن، قىرىق شىلتەن قولدادى ما، ايتەۋىر عالىم ەل، جۇرت باقىتىنا امان قالدى... ءسويتىپ، قايتالانباس كىسىلىك قارىزىن وتەپ پارىزعا اينالدىردى، ۇلى جازۋشى الدىندا، كەلەشەك ۇرپاقتار باقىتىنا قايتالانباس رۋحاني ەرلىك جاسادى.
جانىن شۇبەرەككە تۇيە ءجۇرىپ جاسادى. قولەتىندە جۇرگەن بالاسىنداي بالاڭ اقىن ق. شاڭعىتبايەۆتى كىتاپ رەداكتورى ەتىپ تاعايىنداپ، «مۇحتار رومانىنىڭ تەرىلىپ جاتقانىن تىسىڭنەن شىعارۋشى بولما. قازاقتا كىم كوپ، قىزعانشاق پەن ارىزشى كوپ. ۇلكەن شاتاعى بار كىتاپ بولىپ تۇر. ەشكىمگە سەزدىرمەي تەزىرەك شىعارىپ الايىق» /اتالعان ەستەلىك/ - دەپ وڭاشادا سىبىرلاي، تاعاتسىز ەسكەرتۋىنىڭ وزىندە قاۋىپ- قاتەرمەن جاعالاسقان سەزىم جاتىر عوي... كوزدى جۇمىپ نارتاۋەكەلگە بارعان باسپاگەر بەيسەمباي كەنجەباي ۇلىنىڭ اقىلدى ىستەگەن ەكىنشى ءبىر ءىسىن قاراڭىز.
ادەتتە، باسپاگەر كىسىگە، ونىڭ ىشىندە باسشى قىزمەتكەرگە ءوزى باسقارىپ وتىرعان باسپا كىتابىن ءوزى تالداپ، ماقتاپ ماقالا جازۋ - پارتيالىق باسپاگەرلىك ەتيكاعا جاتپاعانى ءمالىم. الايدا، سكۆورتسوۆ، بۇزىربايەۆ، ءابدىحالىقوۆ سەكىلدى اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ تۇرعان اكىمدەردىڭ ايتقان ءسوزىن، بەرگەن نۇسقاۋىن ورىنداماعان باسپا باسشىسى /بەيسەكەڭ/ ەندى قورعانىس امالىنا كوشەدى.
قورعانىس جولى، ارەكەت امالى - «ابايدى» قاراعاي مەن قورعاسىن ءيىسى سەيىلمەي تۇرىپ، ءسۇيىنشى داناسىنان وقىپ، مەرزىمدى باسپا ءسوز ارقىلى ءدۇيىم جۇرتتى قۇلاقتاندىرىپ جىبەرۋ. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» - كوپشىلىك پىكىرىمەن ساناسار، كەشىرىمدى بولار دەگەن ويدى مالدانعان ەدى، باسپاگەر! قارشاداي بالا- رەداكتور، دارىندى اقىن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتى قاباتىنا الا «اباي» رومانى جونىندە «سوتسياليستىك قازاقستان» /«ەگەمەن قازاقستان»/ گازەتىندە ماقالا جازۋى، ماقالانىڭ شىعارمامەن ءبىر قاتار ء/بىر كۇندە/ جارىق كورۋى - جاقسى ويلاستىرىلعان ايلا.
اكىمدەردىڭ دىڭكەسىن قۇرتقان جاريالىلىق. «ابايدىڭ» مىقتىلىعىن بىلە، سەزە تۇرا قارسى بولىپ، توسقاۋىل قويىپ جۇرگەن اكىمدەر «بولار ءىس بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ» ەل قۇلاقتانىپ قالعان سوڭ شاراسىزدان بارماعىن شاينايدى عوي باياعى. ءزارىن دە، كارىن دە ايتقانىن تىڭداماعان، «اباي» توقتاتىلدى» - دەپ ايلالى اقپار بەرىپ، جەر سوقتىرىپ كەتكەن «الاياق» ب. كەنجەباي ۇلىنا توگەدى.
وعان قارسى داۋىل تۇرعىزادى، جاۋىن جاۋعىزادى. ءبىراق، تاعى دا ونى مۇحتار اۋەزوۆ پەن بەيسەمباي كەنجەباي ۇلى بىلمەۋگە ءتيىستى. بىلە قالسا ماسكەۋدە اۋەزوۆتىڭ دە دوس- جارانى از بولماۋى كەرەك. ال، كەنجەباي ۇلى ماسكەۋدەن - «ك س ر و جوعارعى كەڭەسى ۆەدومستۆوسىنان» جاقىندا اۋىسىپ كەلىپ وتىر.
بۇكىل وداقتىق ستاروستا م. ي. كالينينمەن ءبىر پارتيالىق ياچەيكادا بولىپ، قويان- قولتىق قىزمەت ىستەگەن /م. ي. كالينينگە قازاق تىلىندە جازىلعان ارىز- شاعىمداردى اۋدارىپ بەرىپ وتىرعان. ق. ە./ كەنجەباي ۇلى ىلگەرىلەپ ىزدەنسە شۋ شىعۋى مۇمكىن. وتىرعان ورىندىعى قىمبات مانساپ يەلەرى بۇل جايدى بىلمەيدى ەمەس، ەسكەرمەيدى ەمەس.
ەندىگى جازا، شارانىڭ ءبارى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى حاتشىسى مۇحامەتجان ءابدىحالىقوۆ قولىمەن اتقارىلاتىن سىرى دا، مىنە، وسىندا! جوعارىدا بەيسەكەڭ كۇندەلىگىنەن كەلتىرىلگەن اشۋ، ىزا، ايقاي سوزدەردىڭ قاندايى دا م. ءابدىحالىقوۆ اۋزىمەن ايتىلعانىمەن ونىڭ ارقاسىندا قازاقتى - قازاققا سالعان، اكىمدى ەڭبەكشىگە سالعان، شوقپاردى ىزگىلىككە جۇمساعان زۇلىم كۇش - م. اۋەزوۆ پەن ب. كەنجەباي ۇلىنا قارسى قاسكوي توپ تىعىلىپ تۇر عوي.
سوندىقتان بۇل جەردە قانشاما قاتتى كەلگەنىمەن، ايتپاس ءسوزدى ايتقانىمەن مۇحامەتجان ءابدىحالىقوۆتىڭ جاعدايىن ءتۇسىنىپ قابىلداۋ ءجون. ال ءبىز كەلتىرگەن كۇندەلىك سوزدەرى /كەلتىرىلمەگەنى دە بار/ قانشاما قاتتى دەگەنىمىزبەن، سول كەزەڭنىڭ ءامىرشىل اكىمدەرى ءۇشىن قاراپايىم قىزمەت نورماسى عانا. كوزى تىرىسىندە قادىرلى بەيسەكەڭمەن «اباي» رومانىنىڭ جارىققا قالاي شىققانى جونىندە اڭگىمەلەسكەنىمىز بار./بىردە قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ سالەمدەسە كەلىپ، ەكەۋى رومان جونىندە جىلاپ وتىرىپ ەستەلىك ايتىسقاندارى دا ەستە. ونىڭ ءبارىن ايتىپ جاتۋ - ارتىق./
ەندى سول سىرلاسۋ، اڭگىمەلەسۋدىڭ كەيبىرىن ورتاعا سالايىق. ءسىزدىڭ باسىڭىزدى بايگەگە تىگىپ، توسقاۋىل قويىلىپ قۇلاتىلعالى تۇرعان «اباي» رومانىنا جانىڭىزدى سالىپ، اراشا ءتۇسۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟ ءبىر رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى، 1937 -جىلى «قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ 99 پروتسەنتىن قىرعان» /س. مۇقانوۆ/ سكۆورتسوۆ سىندى قاندى شەڭگەلگە قارسى تۇرۋعا كۇش-قايراتتى قايدان الدىڭىز؟ - دەپ سۇرادىم بىردە قايسار عالىمنان. ءبىر كىسىنىڭ وي- قيالىنان تۋعانىمەن كوركەم شىعارما - حالىقتىكى. ەلدى ەسەيتكىمىز كەلسە ەستى شىعارما جازايىق.
ەڭ بولماعاندا جازىلعان ەستى شىعارمانى شىرىلداپ قورعاماساق تورعاي قۇرلى بولماعانىمىز، ەل رەتىندە توزعانىمىز ءدا. «ابايدىڭ» جاقسى شىعارما ەكەنىنە سەندىم، سەنگەن سوڭ حالىققا جەتسىن دەپ، قۋاندىق ەكەۋمىز قولدان كەلگەندى جاسادىق. ارينە، مۇحاڭ ريزا بولدى عوي. ايتسە دە سوقىر سەنىمدى اكىمدەر كۇرىك تاۋىقتاي كۇرىلدەپ بالە بولدى.
باسىمنان قيقۋ كەتپەدى. اقىرى، ارىزىمدى جازدىم دا، «ءوز ەركىممەن» باسپانىڭ باس رەداكتورلىق قىزمەتىنەن كەتتىم. كەتكەنىمە ءسىرا دا وكىنبەن. كەرەك بولسا ارىزىمنىڭ كوشىرمەسى وزىمدە ساقتاۋلى... عالىم وتكەن ومىرىنە كۇلىپ قارادى. وكىنىشى بولسا ىشىندە. ال ءوزى پەندە باسشىلارعا كۇلە قاراپ سويلەدى. ءيا، عالىم ايتقانداي-اق، ونىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى حاتشىسى م. ءابدىحالىقوۆ اتىنا قازاقتىڭ مەملەكەتتىك بىرىككەن باسپاسى باس رەداكتورلىعى قىزمەتىنەن بوساتۋ جونىندە جازعان ارىزى ساقتالىپتى.
ارىز «بەسەدا س ۆامي وكونچاتەلنو ۋكرەپيلا موي مىسلي ي جەلانيە ۋيتي س ۆىپولنياەموي منوي سەيچاس رابوتى...» - دەپ باستالادى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەپوپەيا قارلىعاشى - «اباي» رومانىنىڭ جارىققا ەرىكسىز شىعۋى، باسپا باس رەداكتورى بەيسەمباي كەنجەباي ۇلىنىڭ قىزمەتىنەن «ءوز ەركىمەن» كەتۋىمەن اياقتالادى.
ءيا، سول قاھارلى 1942 -جىلى تۋعان نارەستەلەردىڭ ءبىرسىپىراسى «مىنا مەندەي پەرزەنتىنە سول كۇنى، ات قويىپتى مۇحتار دەپ» - م. شاحانوۆ ايتقانداي مۇحتار اتالدى. مۇحتارلار كوپ تۋدى سول جىلى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە ەپوپەياسى جارىققا شىعىپ، ۇلىلانىپ قايتا تۋدى... «اباي» رومانى وسىلاي جارىق كورگەن ەدى!
قۇلبەك ەرگوبەك، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
تۇركىستان
Egemen.kz
