قازاقتىڭ ءداستۇرلى جوقتاۋ جانرىن جاڭعىرتۋعا بولماي ما - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
* * *
ءوزىمىز وتىرعان بۇتاقتى.. . - «سارىارقا سامالى» گازەتى
«سارىارقا سامالى» گازەتى جوعارىداعى اتاۋمەن جاريالانعان ماقالادا نەگىزىنەن بالا تاربيەسىنە نازار اۋدارتادى. باسىلىم بابالارىمىز بالانى اتا- انا، وتباسى، اۋىل بولىپ تاربيەلەگەنىن جازادى. ال قازىرگى قوعامدا بالا تاربيەسى اتا- بابا سالعان جولدان، ۇلتتىق تاربيەدەن اۋىتقىپ وتىر. بۇل رەتتە ماقالا اۆتورى قوعامداعى اشى شىندىققا مىسال كەلتىرىپ، بۇگىنگى ءمۇعالىم مەن وقۋشى ءھام اتا- انا اراسىنداعى ماسەلەنى العا تارتادى. «بالاباقشاداعى بالانىڭ كيىمى كىرلەسە، الدەقالاي جاراقات السا، بولدى، تاربيەشى، كۇتۋشى جاۋاپقا تارتىلادى. مەكتەپتەن بالا رەنجىپ كەلسە، اتا- انا ايقايدى سالىپ، مەكتەپكە جۇگىرەدى. ءمۇعالىم جاۋاپقا تارتىلادى. بالا دۇرىس وقىماسا، تاعى ءمۇعالىم كىنالى. ۇيدە اتا- انانىڭ تاپقان- تايانعانى - بالانىڭ ۇستىندە، ءتاتتى- ءدامدى - اۋزىندا.. .» دەپ جازادى اۆتور. وسىندايدا، وتكەندە عانا الماتى وبلىسىندا ءمۇعالىمدى ساباپ كەتكەن اتا- انا تۋرالى اقپاراتتىڭ تاراپ كەتكەنى ەسكە تۇسەدى. شىنىمەن، ۇستاز بەن اتا- انا اراسىنداعى قاتىناس وسىلاي بولسا، وندا قوعامدى شىنىمەن بىرنارسە دۇرىس ەمەس بولعانى دا.
ماقالا اۆتورى اتا- انانىڭ بالا تاربيەسىندەگى كەمشىن تۇستاردى تىزبەكتەپ شىققان ەكەن. «قىسقاسىن ايتقاندا، بۇگىنگى بالانىڭ بەتىنە «جەل تيمەيتىن» بولدى. ۇيلەنسە، ۇزاتىلسا، نەسيە الىپ، شاشىپ- توگىلەتىن دە ءبىز ەكەنبىز.. .ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ولاردىڭ ورنىن بۇگىنگى ەركەتوتايلار باسقاندا جاعداي قالاي بولماق؟ ولار ءوز بالالارىنا قانداي تاربيە بەرمەك؟ ولار قالاي وسەدى؟ كىم بولماق؟ وسى ءبىز.. . جان- جاقتان جابىلىپ، ءوزىمىز وتىرعان بۇتاقتى، ءوزىمىز كەسىپ جاتقان جوقپىز با؟ »
ويلاناتىن- اق ساۋال.
ءداستۇرلى جوقتاۋ جانرىن جاڭعىرتۋعا بولماي ما؟ - «ديدار» گازەتى
«قازاقتا جالعاننان جال- قۇيرىقسىز كەتكەن كىسىگە قاراتا ايتاتىن «جوقتاۋشىسى جوق» دەگەن اۋىر ءسوز بار. تابالاپ نەمەسە مۇسىركەپ ايتادى، جەردەن دە اۋىر بۇل ءسوز. ءبىزدىڭ داۋىردە بۇل تىركەستىڭ ءمانىسى سولعىنداعان. ءتىپتى، ايتىلمايدى دا. ايتىلماعانى جاقسى عوي، ارينە. ءبىراق ۇلتتىق سالت- سانانىڭ قالعىپ وتىرعان حالىنەن سەلت ەتكىزۋ ءۇشىن، كەيدە سونداي سوزدەر كەرەك سىڭايلى» . «ديدار» گازەتىندە جاريالانعان ماقالادا قارالى قازاق وتباسىنداعى جوقتاۋ ءداستۇرى تۋرالى وسىلاي ايتىلىپتى.
قايتىس بولعان كىسىنىڭ ارتىنان جىل ۋاعىنا دەيىن جوقتاۋ ايتىلاتىنىن ەسكە سالعان اۆتور بۇرىنعى ءھام بۇگىنگى جەرلىك ماسەلەسىن دە ءسوز قىلادى. جازۋىنشا، قازىر قارالى جيىنداردىڭ باعىتى مۇلدە باسقا ارناعا تۇسكەن. جانازا الدىندا و دۇنيەلىك بولعاننىڭ جاقسىلىعى تۋرالى « جارىس ء سوز» باستالادى. «كەزىندە ارىسى قۇلاسا، قالاي قايعى جۇتىپ ەدى ءبىزدىڭ ەل؟ وندا دا قارا جەر قوينىنا تاپسىرعالى تۇرعان قانداسىنا دەگەن قيماس سەزىمىن بىلدىرگەن. قارالى حاباردى ەستىگەن ەرلەر جاعى الگى ۇيگە «وي باۋىرىمداپ» جەتسە، ايەلدەر جاعى قابىرعاڭدى قايىستىرىپ، جۇرەگىڭدى ەزەردەي زارلى جوقتاۋ ايتقان» دەپ جازادى ماقالادا. بۇل رەتتە اۆتور مەشىتتەگى يمامنىڭ جوقتاۋعا قاتىستى پىكىرىن دە بەرە وتىرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى جوقتاۋىنا نازار اۋدارتادى. ماسەلەن، ابايدىڭ «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ» دەگەن جولداردى وسى جوقتاۋعا قاتىستى.
اۆتور تاريحقا شولا وتىرىپ، قيسسا- داستاندارعا بەرگىسىز جوقتاۋلاردىڭ بولعانىن، ءتىپتى ولاردىڭ اۋىزدان اۋىزعا ۇزىلمەي جەتكەنىنە ءمان بەرەدى. ال قازىر بۇل جانردىڭ قۇرىپ بارا جاتقانىنا توقتالادى. «كۇنى كەشە اباي اقىلبايىن جوقتاعانعا دەيىن ولمەي كەلگەن بۇل جانر قازاق توپىراعىندا. ايتپاقشى، بۇل قازاققا عانا ەمەس، قىرعىز تۋىسقاندارىمىزدا دا بار سالت. بۇل قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى كەنەن ازىربايەۆ قوس ۇلىنان ايىرىلىپ جاتقاندا ايتقان قىرعىز اقىن وسپانقۇلدىڭ جوقتاۋىنان بىزگە ءمالىم.. . بىرەۋدىڭ قايعىلى باسىنا اقىل ايتايىق دەگەن ويىمىز جوق. ءبىراق ولگەن اداممەن بىرگە سالت- ءداستۇردى ولتىرمەي، بىرەۋىن ءتىرىلتىپ قالساق بولماي ما؟ ! قازاقتىڭ قانىندا بار دۇنيە عوي، مۇمكىن رۋحاني جاڭعىرىپ جاتقان بۇگىنگى تاڭدا سول قانداعى قاسيەت تىرىلەتىن شىعار دەگەن نيەتپەن وي تاستاپ وتىرمىز. ءار قازاقتىڭ ارتىندا جوقتاۋشىسى بولسا، ومىردەگى ءىزى وشپەس ەدى» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.
وتاناسى ورتالىق جاعالاپ ءجۇر - «ورتالىق قازاقستان» گازەتى
«ورتالىق قازاقستان» گازەتى دە بۇگىنگى قوعامنىڭ ءبىر اشى شىندىعىن كوتەرگەن ەكەن. بۇل شىندىق - قاڭعىباستىڭ كۇيىن كەشكەن انالار تۋرالى بولىپ وتىر. «بۇگىندە ۇيىنەن قاشىپ كەتكەن نەمەسە كۇيەۋى ۇيىنەن يت قوسىپ قۋىپ شىققان نازىك جاندىلاردى قۇلاعىمىز ەستىپ، كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ۇرىپ- سوققانعا كىم شىداسىن؟ ! ءوز ۇيىنەن ءوزى قاشۋعا ءماجبۇر بولعان انالار قاتال تاعدىردىڭ ادام توزگىسىز سىناعىنا ءىلىندى. كەيبىرەۋلەر «ايەلدى باستان» دەگەن ءسوزدىڭ بايىبىنا بارماي، باس كوتەرتپەي سوققىنىڭ استىنا العان. مۇنداي جاعدايدان جاپا شەككەن ايەلدەر قاۋىمى ءبىزدىڭ قوعامدا از ەمەس. قازىرگى كەزدە بۇل ماسەلە - قيىننىڭ قيىنى. بۇدان بولەك، كوشە كەزىپ، كومەك سۇراپ كەتكەن كەي انالاردىڭ ومىرىمەن تانىسساڭ، ءبىر- بىرىنە شىرمالىپ جاتقان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى كورەسىڭ» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى.
مىسال رەتىندە بالقاش قالاسىنداعى «كومەك» اتتى داعدارىس ورتالىعىنىڭ دەرەكتەرىن العا تارتادى. 2009 -جىلى ورتالىق اشىلعان ۋاقىتتان بەرى مۇندا 1,5 مىڭنان اسا قىز- كەلىنشەك باس ساۋعالاعان ەكەن. جىلىنا 100-120 ادام «كومەكتىڭ» كومەگىنە جۇگىنگەن. «ويلاپ قاراساق، وسى قامكوڭىلدەردىڭ تاعدىرى مەن ومىرىنە ەش الاڭداۋشىلىق تانىتپاي، وزدەرىنىڭ قارا باستارىنىڭ قامىمەن كەتە باراتىن «جۇرەكسىز» ، قاتىگەز جاندار ارامىزدا تابىلادى ەكەن. وندايلار ءۇشىن انالاردىڭ قۇنى كوك تيىن. وسىندايدا «ۇلكەندەردى دە تاربيەلەۋ كەرەك شىعار» دەگەن وي قىلاڭ بەرەدى» دەپ جازادى اۆتور.
وتىرارعا اراشا تۇسكەن عۇلاما - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
عۇلاما مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قازاق ءۇشىن الار ورنى قاشاندا ەرەن عوي. الاش اسىلدارىنىڭ كوزىن كورىپ، تاربيەسىنە قانىققان اۋەزوۆ بىزگە ابايدىڭ دانالىعىن ساف قالپىندا جەتكىزدى. ول قىرعىزدىڭ «ماناسىن» ساقتاپ قالدى. بۇدان باسقا دا بىلە بەرمەيتىن ەرلىكتەرى قانشاما. مىسالى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كونەن وتىراردى تالقانداۋدان اراشالاپ قالعانىن قالىڭ جۇرت بىلە مە ەكەن؟ «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى وسى ماسەلەنى جان- جاقتى جازعان ەكەن.
ماقالادا جازىلعانىنداي، 1960 -جىلى وتىرار تەحنيكامەن قوپارىلىپ تاستاي جازداعان ەكەن. «60-جىلدارى تابيتوۆ دەگەن كاۆكاز تەكتەس ادام ارىس سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى بولىپتى. ول بۇدان بۇرىن دا كونە ەسكەرتكىشتەرگە باي تۇركمەنيادا قىزمەت ەتكەنىندە قۇرىلىس ءۇشىن قاجەتتى كىرپىشتى بايىرعى عيماراتتاردى بۇزىپ الىپ پايدالانعان تاجىريبەسى بار اتقامىنەر ەكەن. ەسكى ءتاسىلدى پايدالانۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى قاريالاردان قاي جەردەن قىش الۋعا بولاتىنىن سۇراستىرىپ، كونە وتىرار ورنىن انىقتاپ العان سوڭ وتىرارتوبەگە تراكتورمەن قوسا جۇمىسشىلار بريگاداسىن جىبەرىپتى» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى.
سودان نە كەرەك، سوۆحوز ديرەكتورى وتىرار كىرپىشىن تاۋسىلعانشا الۋدى جوسپارلاعان. ءبىراق بۇل «قىزۋ جۇمىس» ايگىلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆكە جەتەدى. «قازۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقاندا جازۋشى كەلىپ قالىپتى. وتىرارتوبەدەگى سۇمدىقتى كورگەندە مۇحاڭ، كۋالەردىڭ ايتۋىنشا، قاتتى كەيىپ، «ۆارۆارلار» ، ياعني جابايىلار دەپ ۇرسىپتى» .
ايتا كەتەرلىگى، بۇل ماسەلە جايلى الكەي مارعۇلان دا جازعان ەكەن. اكادەميك سول كەزدەرى اۋداندىق مەكەمەلەردىڭ كەيبىرىندە ەدەندەر وتىرار قالاسىنان الىنعان كىرپىشتەن توسەلگەنىن، وسىنداي ماقساتتا كونە قالادان 70 ماشينا كىرپىش تاسىلعانىن قىنجىلا ايتىپ، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ بۇعان تىيىم سالماعانىنان تاڭدانىس بىلدىرەدى.
نازار اۋداراتىن جايت، الگى 70 ماشينا كىرپىش ەكسكوۆاتورمەن قازىلىپ الىنعان، ەندەشە اۋەزوۆتىڭ «ۆارۆارلار» دەپ قاتتى كەيىس ءبىلدىرۋى دە ورىندى. ال سول بۇلدىرۋگە قاتىسقان جۇمىسشىلاردىڭ ءبىرى توبەنى قازعاندا «قابىرعالارى لوتوس گۇلىمەن ورنەكتەلگەن ەدى» دەپ ايتقان ەكەن. «ءبىزدىڭ بولجامىمىزشا، بۇل اتاقتى ءامىر تەمىر قايتىس بولعان وتىرار بيلەۋشىسى بەردىبەك سارايىنىڭ كورىنىسحاناسى بولسا كەرەك.. . 70 ماشينا قىش الىنعان جەر بۇرىن قانداي ورىن بولدى ەكەن؟ «قابىرعالارى لوتوس گۇلىمەن ورنەكتەلگەن» دەپ سيپاتتاۋىنا قاراعاندا قىشتان ورىلگەن قۇرىلىس بەردىبەك سارايىنىڭ كورىنىسحاناسى بولعان دەپ بولجايمىز. سارايدىڭ ەڭ سالتاناتتى بولىگى - كورىنىسحانا ءوز قالپىندا ساقتالعانىندا وتىرارتوبە بۇگىندە تۋريستىك مەككە بولارى انىق ەدى. وكىنىشكە قاراي، قازاق جەرىندە بايىرعى بيلەۋشىلەردىڭ سارايى ساقتالعان ەمەس» دەپ جازادى اۆتور.
قىزدار نەگە توبەلەسەدى؟ - «اقتوبە» گازەتى
«قىزدار نەگە توبەلەسەدى؟ » دەگەن سۇراققا «اقتوبە» گازەتى جاۋاپ ىزدەپتى. ماقالادا پسيحولوگ مامان قىزدار توبەلەسىن جاس- جاسىنا قاراي جىكتەپ شىعىپتى.
ماسەلەن، بۇنداي جايتتار قىزداردىڭ «وتپەلى» كەزەڭىندە ءجيى ورىن الادى. ولار ءوز قاتارلاستارىنىڭ اراسىندا مىقتى بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. اشۋ- ىزاعا ءجيى بوي الدىرادى. بۇعان قوسا العاشقى ماحاببات، مەكتەپ ىشىندەگى ءارتۇرلى جاعدايلار دا جاس قىزداردىڭ سوزگە كەلۋىنە سەبەپ بولادى. ال ستۋدەنت قىزدارعا كەلسەك، مەكتەپ جاسىنان توبەلەسكە بەيىم، تاربيەسى ناشار قىزدار ستۋدەنت كەزىندە دە جانجالدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى. سوسىن ماقالاداعى مىنا ماسەلە نازار اۋدارتادى: «جاستاردىڭ تاعى ءبىر پروبلەماسى - دوس تابا الماۋ. ماسەلەن، ءبىر توپتاعى 25 بالانىڭ 18 ىندە دوس جوق. دوسى بولماعان، ءبىر- بىرىمەن جاقسى قارىم- قاتىناستا ارالاسا الماعان جاسوسپىرىمدەر كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزىن- ءوزى ۇستاي المايدى» .
تورتقا شام جاعۋ قايدان شىقتى.. . - «جەتىسۋ» گازەتى
ماقالا نەگىزىنەن ناندى، استى قادىرلەۋ تۇرعىسىنان باستالعان ەكەن. «قۇراندى باسىپ تۇرىپ، جوعارىداعى ناندى الۋعا بولادى» دەگەن ءتامسىلدى ەسكە سالعان اۆتور، اسىرەسە «جاستار اراسىندا استى قادىرلەۋ، ناندى قاستەرلەۋ جوعالىپ بارا جاتقانداي» دەپ قىنجىلىس بىلدىرەدى. ال تورتقا كەلسەك، ماقالادا اسقا قاتىستى ءتاتتى تىلەكتىڭ باتىسقا ەلىكتەۋدەن شىققانىن العا تارتادى.
«قازاق: «وتتى ۇرلەپ وشىرمە، جامان بولادى» ، - دەگەن. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تۋعان كۇندە تورتقا بالاۋىز شام جاعۋ ءۇردىسى سوناۋ گرەك حالقىنا ءتان بولعان. ەرتەرەكتە گرەكتەر «ارتەميس» دەپ اتالاتىن «اي قۇدايىنا» ارناپ تورت پىسىرگەن ەكەن. ۇستىنە بالاۋىز شامداردى اينالدىرا جاققان. تورتتىڭ دومالاق ءپىشىنى ايدىڭ دومالاقتىعىنىڭ سيمۆولى بولسا، شەتىندەگى شامدار ايدىڭ جارىعىن بەينەلەگەن. سونىمەن قاتار، شامنىڭ ءتۇتىنى سول جەردە تىلەگەن تىلەكتى «اي قۇدايى» ارتيمۋسقا جەتكىزىپ بارادى- مىس. تورتتاعى شامدى كوزدى جۇمىپ، ىشتەي تىلەك تىلەگەننەن كەيىن بارىپ ۇرلەپ وشىرۋدەگى ماقسات وسى بولعان» دەپ جازادى ماقالادا.
جۇبايىن «جولداسىم» دەپ اتاعان دۇرىس پا؟ - «ماڭعىستاۋ» گازەتى
«ماڭعىستاۋ» گازەتىنىڭ سايتى ءسوز قادىرىن بىلەتىندەردىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرەتىن، ەلەۋسىزدەۋ كورىنگەنمەن، قازاقي بولمىسقا جات ادەت قالىپتاسقانىن جازادى. «بۇل - جانىنداعى اياۋلى جان- جارىن، جۇبايىن، زايىبىن، قۇداي قوسقان قادىرمەندى قوساعىن «جولداسىم» دەپ تانىستىرۋ نە ايتۋ. بۇنى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ كوپ ەلىكتەيتىن، ىرگەمىزدەگى كورشى ەلدىڭ «توۆاريش» ءسوزىنىڭ تىكەلەي اۋدارماسى دەسەك تە بولادى. ول كەزدە بۇكىل 15 رەسپۋبليكانىڭ حالقى تۇگەلىمەن ءبىرىن- ءبىرى «جولداس» دەپ اتادى، بىزدە دە سولاي قالىپتاستى» دەپ جازادى. بۇل رەتتە اۆتور «جولداس» پەن «جۇبايدىڭ» اراجىگىن اجىراتادى. «.. .جۇبايىڭ (قۇداي قوسقان قوساعىڭ، جان- جارىڭ، بالالارىڭنىڭ اناسى، وتباسىڭنىڭ قامقورشىسى) - وزىڭمەن بىرگە ءومىر جولىنا جۇپتاسا اتتانىپ، ولە- ولگەنشە جانىڭدا بولۋعا سەرتتەسكەن ادام. سوندا ول ساعان قالايشا «جولداس» بولادى» .
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
