باعزىدان سىر شەرتكەن اقىرتاستىڭ قۇپياسى اشىلدى
يۋنەسكو بۇكىل الەمدىك مۇرالارىنىڭ جانە جامبىل وبلىسىنداعى كيەلى ورىنداردىڭ تىزىمىنە ەنگەن، تاراز قالاسىنان بار- جوعى 40 شاقىرىمدا جاتقان كونە ساراي جۇزدەگەن جىلدار بويى تاريحشىلاردى قىزىقتىرىپ، تۋريستەرگە تارتىمدى ورىننىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋماعى 205x185 مەترلىك كونە قۇرىلىستى كىمدەر جانە قاشان سالعانى تۋرالى ەشبىر مالىمەت جوق. 1222 -جىلى ءدال وسى وڭىرگە ساپارلاعان كونە قىتاي تاقۋاسى شاڭ- شۇڭ اقىرتاستىڭ تۇسىنىكسىز قاۋساعان ورىن بولىپ قالعانىن جازىپ كەتكەن. ال بۇگىن ەشكىمگە تىرس ەتىپ سىرىن اشپاعان كيەلى ورىنعا نەبىر سالانىڭ مىقتى ماماندارى تىلسىم قۋات الۋ ءۇشىن ىزدەپ كەلىپ جاتادى.
2018 -جىلدىڭ باسىندا پولشالىق ارحەولوگ ولەسيا انيپكو (باچينسكا) «Polish Archaeological Abstracts» جانە «Nauka w Polsce» جۋرنالدارىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى وسىناۋ ەسكى كەشەن تۋرالى مونوگرافياسىن جارىققا شىعاردى. پولشالىق تاريحشى اقىرتاستىڭ سىرىن اشۋعا 17 جىلى ەڭبەك ەتكەن.
بۇل زەرتتەۋدى پولشانىڭ تاريحشىلارى وقىپ شىعىپ، جاس ارحەولوگتىڭ پىكىرىمەن كەلىسەتىندەرىن ءبىلدىرىپ وتىر. ولاردىڭ ويىنشا، جاس ارحەولوگتىڭ ەڭبەگى عىلىمي جاڭالىق بولعالى تۇر.
ايتا كەتەرلىگى، ولەسيا انيپكو (باچينسكا) تاراز قالاسىنىڭ تۋماسى. تاريحشى وتباسىنان شىققان. جاسوسپىرىم كەزىنەن- اق اقىرتاستىڭ تىلسىم تاريحىنا قىزىعۋشىلىعى تۋعان ول شەتەلگە كوشىپ كەتسە دە، كونە كەشەننىڭ سىرىن اشۋ ارمانىن وزىمەن بىرگە الا كەتكەن ەكەن.
«قيراعان ءۇيىندى ىلعي ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ ارحەولوگتارى مەن عالىمدارى جۇرەتىن. ءبارىنىڭ دە ەسكى كەشەننىڭ سىرىن اشۋ ماقساتى بار ەدى. ۇيىندىلەردىڭ ىشىندەگى مىسىرلىق لابيرينت سەكىلدى قۇرىلىمدار، تاستوبەنىڭ قۇپيا سىرىن ەشكىم دە بىلمەۋشى ەدى»، - دەيدى ولەسيا انيپكو.
پولشالىق ارحەولوگ وسىناۋ ساۋلەت ەسكەرتكىشى تاياۋ شىعىس پەن جەرورتا تەڭىزى جاقتان كەلگەن ساۋلەتشىلەردىڭ جوباسى بويىنشا سالىنعانىن تۇجىرىمداعان قازاقستاندىق، رەسەيلىك نەمىس جانە فرانسۋز عالىمدارىمەن كەلىسەتىنىن ايتادى. ءبىراق، ونىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا اقىرتاستىڭ ىرگەسىن قالاۋ كەزىندە تۇركى مەن اراب حالىقتارى تۇرعىزعان قۇرىلىس نەگىزىندە ايتارلىقتاي جاڭالىقتار ەنگىزىلگەن.
749 -جىلى ارعى باباسى كارىستەن شىققان اتاقتى قىتاي قولباسشىسى گاو سيان جي اسكەرىمەن تاشكەنت (شاش) قالاسىن باسىپ الىپ، تۇركى قولباسشىسى موحەدۋدىڭ باسىن الادى. وسىدان كەيىن گاو سيان جي ءوزىنىڭ 30 مىڭدىق اسكەرىمەن تالاس اڭعارىنا شەگىنىپ كەتەدى. كوپ كەشىكپەي كەك قۋعان موحەدۋدىڭ ۇلى زياد يبن- ءساليحتىڭ قولباسشىلىعىنداعى يەمەن اتتى اسكەرىنەن قۇرالعان اراب اسكەرىن ەرتىپ كەلەدى. ولارعا سوعدى مەن تۇركى تايپالارى قوسىلادى. اتالعان اسكەر تارازداعى قىتايلار باسىپ العان اراب گارنيزونىن قورعاۋدى دا ماقساتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلەپ الادى. اقىرى، ەكىجاقتى سوعىستا گاو سيان جي جەڭىلىپ، شاعىن اسكەرىمەن قىتايعا قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. ارابتار وسى جەڭىسكە تۇركىلەردىڭ كومەگىمەن عانا جەتكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. تۇركىلەردىڭ تۇتقيىلدان سوققان شابۋىلىنىڭ ارقاسىندا قىتايدىڭ 20 مىڭعا جۋىق اسكەرى تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالادى.
«سول تۇتقىنعا تۇسكەن قىتايلاردىڭ تاعدىرى نە بولدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ولاردى جۇمىسقا سالۋدى سول كەزدەگىلەر ويلاۋى مۇمكىن. سول كەزدەگى جاۋلاۋشىلار باسىپ العان جەرلەرىنە قالا سالۋدى امالعا اينالدىرعانىن ەسكەرسەك، تالاس شايقاسىنان كەيىن ارابتار ءدال وسى تۇتقىنداعى قىتايلاردى جۇمىسقا سالعان بولۋى مۇمكىن. الىپ تاستاردى قاشاپ، قۇرىلىس جۇرگىزۋ ءۇشىن البەتتە ون مىڭداعان قۇرىلىسشى كەرەك بولعانى ءسوزسىز»، - دەيدى پولشالىق ارحەولوگ.
نەمىس عالىمى برەنتەستىڭ «اقىرتاس اراب باسشىسى كۋتەيبا يبن- ءمۇسلىمنىڭ بۇيرىعىمەن 714-715 -جىلدارى سالىنا باستادى» دەگەن پايىمىمەن ولەسيا انيپكو كەلىسكىسى كەلمەيدى. سەبەبى، ول اراب باسشىسى ءدال سول كەزەڭدە فەرعاناعا دەيىن جەتە الماعان. اقىرتاستىڭ قۇرىلىسىن 766 -جىلى تۇركىلەر مەن قارلۇقتار سالا باستادى دەگەن تۇجىرىممەن دە پولشالىق ارحەولوگتىڭ كەلىسكىسى جوق. قارلۇقتار سول ۋاقىتتا مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماي تۇرىپ، ارابتارعا سوعىس جاريالاعاندىقتان، ولارعا ءبارىن ىسىرىپ تاستاپ قالا سالۋمەن اينالىسۋدىڭ ەش كەرەگى جوق ەدى.
انيپكو ءوز تۇجىرىمىندا ۇزىنشا كەلگەن، قالىڭ قابات قابىرعامەن بولىنگەن سەگىز بولمەنىڭ سىرىن اشقانىن ايتادى.
«ولاردىڭ لابيرينت كەيپىندە سالىنۋىن توڭازىتقىش بولعانىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. ال تابىلعان ساركوفاگتاردى ۆاننا دەۋگە بولادى. قالىڭ قابىرعالى لابيرينتتەر ارقىلى ءاردايىم سۋ اعىپ كەلىپ تۇرعان. ولاردىڭ اراسىنىڭ اۋا وتىمدىلىگى بار بولاتىنداي سالىنۋى - ىلعالدى ساقتاۋدىڭ امالى دەسە بولادى. بۇل قاعيدات قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن مەكەندەگەن كوشپەندىلەرگە ەجەلدەن تانىس»، - دەيدى ول.
و. انيپكونىڭ ويىنشا، اقىرتاس سارايىنىڭ قۇرىلىسى 13-15 جىل بويى جۇرگىزىلگەن دەپ ايتۋعا بولادى. وسىنى ەسكەرسەك، قۇرىلىس ءدال 766 -جىلى اياقتالعان.
«بۇل جەردە تاريحتان بەلگىلى بولعانداي، قارلۇقتار مۇسىلمان ەلدەرىنە سوعىس اشىپ، البەتتە، تۇركەشتەردىڭ جەرىن جاۋلاپ الۋ كەزىندە شۋ- تالاس اڭعارىنان ارابتاردى قۋىپ شىققان. وسىلايشا، اقىرتاس سارايىنىڭ قۇرىلىسى توقتاپ قالعان. ءدال وسى جاعداي 766 -جىلى بولعان دەۋگە نەگىز بار. الايدا ارابتار قارلۇقتاردى قايتا ىسىرىپ، تالاس اڭعارىن حاليفاتتىڭ قۇرامىنا قوسقانىمەن، اقىرتاستىڭ قۇرىلىسىن ءبارىبىر اياقتاي المادى. اقىرى، تىنىمسىز سوعىستىڭ سالدارىنان 819 -جىلى ارابتار ماۋرەنناحردان اسكەرىن الىپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. ياعني، سامانيدتەر اۋلەتىمەن ساناسۋعا تۋرا كەلدى. سامانيدتەر اۋلەتى ارابتارعا الىم- سالىق بەلگىلى ءبىر ۋاقىت تولەپ تۇرعانىمەن، ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز ەدى. اقىرى، ارابتار ول وڭىردەن كەتتى دە، جازۋى مەن يسلام ءدىنىن قالدىرىپ كەتتى. البەتتە، ارابتار قالدىرىپ كەتكەن كەرەمەتتەردىڭ تاعى ءبىرى - وسى اقىرتاس ەدى»، - دەپ تۇيەدى تۇجىرىمىن ولەسيا انيپكو (باچينسكا) .
اۋدارما: ايان بەكەن ۇلى
