شرەك بار دا، قوبىلاندى جوق - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ

استانا. قازاقپارات - وتكەن اپتادا قازاقستاننىڭ وڭىرلىك مەرزىمدى باسپا ءسوزى قانداي وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەردى؟ ادەتتەگىدەي «قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىنداعى وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋدى ۇسىنادى.

 * * *

قارتتار ءۇيى قايدان كەلگەن؟ - «ورتالىق قازاقستان» گازەتى

«قارتتار ۇيىنە كەلسەم جانىم جابىرقايدى. ويتكەنى، مۇنداعى اتا- اجەلەر دە كەزىندە بالا- شاعاسىن ءوسىرىپ، جەتكىزگەن اياۋلى اتا- انالار. كەيبىرىنەن بالا- شاعاسى باس تارتسا، ءبىرى باۋىر ەتى - بالاسىنىڭ كورسەتكەن قورلىعىنان قاشىپ كەلگەن. بۇل جەردە اسقار تاۋ اكەنىڭ ءۇمىتى، قانشاما انانىڭ ارمانى جاتىر...» دەپ جازادى «ورتالىق قازاقستان» گازەتى.

شىندىعىندا قارتتار ۇيىندەگى قاريا- تاعدىرلار تۋرالى تالاي ايتىلدى، تالاي جازىلدى. ءبىراق مۇنداعى اقساقالداردىڭ سانى كوبەيمەسە ازايعان ەمەس. «بۇرىن اۋىلدا قاريالار بولماسا، اعايىن اراسى ارازداسىپ كەتە بەرەتىن. سول اتالار جەر اۋدارىلىپ، اشارشىلىققا ۇرىنىپ، سوعىستى كوردى. كەر زاماننىڭ قيىنشىلىعىندا اللا بەرگەن ون بالا ءبىر اكەگە جۇك بولمادى. ءقازىر اسىراپ جەتكىزگەن سول ون بالانىڭ جالعىز اكەسىن جۇك كورەتىنى بار» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى. بۇل رەتتە ماقالادا قارتتار ءۇيىن اشۋ ءۇردىسى اۋەل باستا باتىستان باستاۋ العانى، وتكەن عاسىردىڭ 50-60-جىلدارى ەڭبەككە جارامسىز، جاقىندارىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان جاندارعا ارنالىپ ۇيلەر سالىنعانى ايتىلادى. جىل وتە كەلە بۇل ۇيلەرگە بالا- شاعاسىنا كەرەكسىز بولىپ قالعان قاريالار الىنا باستاپتى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە قارتتار مەن مۇگەدەكتەرگە ارنالعان 87 ينتەرنات ۇيلەرى بار ەكەن.

«قارتتىق كىمگە بولسىن اياڭداپ ءبىر جەتەرىن بىلگەن قازاق، «اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەدى» دەپتى. ال، حاق ءدىنىمىز يسلامدا «اكەگە باعىنۋ - اللاعا باعىنۋ. ونىڭ الدىندا كۇناھار بولۋ - اللا الدىندا كۇناھار بولۋ»، - دەيدى. قۇداي ساقتاسىن!» دەپ جازادى گازەت.

بىزگە قانداي كينو كەرەك؟ - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى

 شىندىعىندا، قازاقتىڭ كەنجە قالعان كينو يندۋسترياسى ماسەلەسى سىننان كوز اشپاي كەلەدى. البەتتە، شەتەلدەن، حالىقارالىق كونكۋرستاردان ماراپات ارقالاپ، حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتقاندارى دا جوق ەمەس. الايدا وندايلار ساۋساقپەن سانارلىق. ءتول تۋىندىنىڭ باسىم بولىگى سىننان كوز اشقان ەمەس. سونىڭ ءبىرى سوڭعى كەزدەرى قوعامداعى تالقىلانىپ جاتقان نەگىزگى تاقىرىپقا اينالعانى بار. «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى دە بۇل ماسەلەگە نازار بۇرىپتى. ماقالا اۆتورى تاقىرىپقا شىعارىلعان ماسەلەگە وراي: «بۇل سۇراق قازاق تۇرمىسىندا ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ەشقاشان، ءتىپتى، «قاراش- قاراش»، «اتاماننىڭ اقىرى»، «قىز- جىبەك» ، ء«ترانسسىبىر ەكسپرەسى» ءتۇسىرىلىپ، «قازاقفيلم» داۋىرلەگەن كەشەگى جىلدارى دا جويعان ەمەس. «قىرعىزفيلمگە» ش. ايتماتوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن 21 -جىلدا سۋىرىلىپ العا شىققان قىرعىز تۋىستارىمىزعا، وزىمىزدەي تەڭ اتانىڭ ۇلدارىنا بۇل سالادا ءالى جەتە الماي كەلەمىز. سوڭعى 26 جىلدا دا «قۇرمانجان داتقا» شەندەس فيلم تۇسىرە المادىق. ايتسە دە، بۇل سۇراق «قوزى- كورپەش - بايان سۇلۋ» تەلەسەريالىنان سوڭ ەرەكشە وتكىر قويىلدى» دەپ جازادى. ماقالا اۆتورىنىڭ پىكىرىنشە، «كينو - تاريح، كينو - شىندىق، كينو - يدەولوگيا، كينو - تاربيە، كينو - اعارتۋشى، ت. ت. ەڭ باستىسى - وسىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن جيىپ كورسەتە الاتىن، كورسەتۋگە ءتيىس - ونەر!».

«كورسەتە الماسا - ونەر ەمەس، مال تابۋشىلىق. ونەردىڭ قۇنىن ءتۇسىرۋ ارقىلى مال تابۋشىلىق. ونەر جالعىز ماقساتقا، اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە، قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە، ءبىلىمىن، نامىسىن كوتەرۋگە جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. كورەرمەنگە كەرەگى دە شىندىق» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.

قاجىمۇقاننىڭ مىنايىمگە تارتۋ ەتكەن سىيى - «شىمكەنت كەلبەتى» گازەتى

 «شىمكەنت كەلبەتى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، تەمىرلانداعى قاجىمۇقان مۋزەيىنىڭ ەڭ قۇندى، بىرەگەي جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى - قاجىمۇقان جۇبايى مىنايىمگە سىيلىققا اكەلىپ بەرگەن كۇمىستەن جاسالعان لاعىل تاستى اشەكەيلەرمەن كومكەرىلگەن بەلدىك. بۇل بەلدىكتى قاجىمۇقان پالۋان 1945 -جىلى سەمەيدەگى ابايدىڭ 100 -جىلدىق مەرەيتويىنا بارعاندا قوياندى جارمەڭكەسىنەن جۇبايى ءمىنايىمعا بازارلىق رەتىندە ارنايى ساتىپ اكەلگەن ەكەن. «بەلدىكتىڭ نەگىزى ءبىر- بىرىنە جاپسارلاستىرىلعان بىردەن جەتىگە دەيىن نومەرلەنگەن اشەكەيلى بولىكتەرى بار. سونداي- اق كورنەكتىلىگى تازا كۇمىستەن بەدەرلەنگەن بەتتەرىنە قىزىل كوزدى تاستان اشەكەيلەر جاپسىرىلعان» .

بالاڭىزدى قالاي ەركەلەتەسىز؟ - «جەتىسۋ» گازەتى

«جەتىسۋ» گازەتىندەگى ماقالادا بالا تاربيەسىنە نازار اۋدارىلا كەلە، سابيمەن تىلدەسكەندەگى «جارگون» سوزدەر مەن توركىنى بەلگىسىز تىركەستەردى ءجيى پايدالاناتىن اتا- انالارعا قۇلاققاعىس جاساپتى. ماقالا اۆتورى قازاقتىڭ بالا تاربيەسى، سونىڭ ىشىندە بالانى ەركەلەتۋگە بايلانىستى ءبىرقاتار مىسالدار كەلتىرەدى. ەسىمگە قاتىستى ىرىمدار مەن ناقتى وقيعالاردى اڭگىمەلەيدى. سوسىن بارىپ بۇگىنگى كۇنگە سوققاندا: ء«بىزدى تولعاندىراتىنى بۇگىنگى اتا- انالاردىڭ ەسىم تاڭداۋداعى ەسەرلىگى» دەپ تولعانادى.

 «قازىرگى اكە- شەشەنىڭ شەشىمىنە شىرمالعان بالا قىلىعىنان باز كەشەسىڭ. سىمباتتى - سيمونيا، ماقپالدى - ماپوناي، كۇنايدى - كاكوسيا، ەڭلىكتى - ەكون، الپامىستى - اپوش، بولاتتى - باپون، كەنەندى - كۋنيا دەپ اتاۋ رۋحاني قۇلدىراۋدىڭ العىشارتى ەمەس پە؟ سيمونيا، ماپوناي دەگەن جارگون سوزدەر قانداي ۇعىمعا يە. باپون مەن اپوش شە؟ الدە سولاي اتاسا بالاسى بايگە بەرمەيتىندەي كورىنە مە؟ بولاتتى بورعا، التىندى جەزگە اينالدىرىپ، بولاشاق بەت العان رۋحاني كەڭىستىككە بوگەت ورناتقانداي بولمايمىز با؟ تۇسىنىكسىز ءھام ميعا قونىمسىز. اسىرەلەپ نە قىسقارتىپ ايتامعا سالىپ، ادامعا ءتان بولمىسىن قىسقارتىپ العانداي. ەركەلەتۋدىڭ دە ءوز ەبى بار. وعان قيسىنسىز لەپەستەردى قىستىرۋدىڭ قاجەتى شامالى. مايمىلعا ايتسا بولادى ماپوسيا دەپ، سەبەبى جانۋارلار دا ادام كوڭىلىنىڭ ولشەمىنە قاراي ونىڭ ىعىنا جىعىلادى» دەپ جازادى اۆتور.

سوسىن ماقالا اۆتورى بالانى ەركەلەتۋگە قاتىستى ماسەلەنى دە كولدەنەڭ تارتادى. جازۋىنشا، ەركەلەتۋدە دە ادەت- عۇرىپتان اتتاۋعا بولمايدى، ونىڭ دا حالىق اارسىنداعى ءوز ەرەجەسى جازىلعان. ەر بالانىڭ باسىنان سيپاماي ارقاسىنان قاعۋ كەرەكتىگىن، قىزداردىڭ عانا باسىنان سيپاۋ قاجەتتىگىن ەسكە سالادى. ارقادان قاعۋ مەن باستان سيپاۋدىڭ تالعامدى استارى، تاربيەلىك مانىنە نازار اۋدارتادى.

«قوي قوزىسىن «قوڭىرىم» دەپ تۇرعاندا بالاعا «كۋنيا، اپونيا» دەگەنىمىز كۇلكىلى ءھام ۇيات. بابادان قالعان زەرلى سوزدەردى بۇرمالاپ، بۋىنىن وزگەرتكەننەن ۇتارىمىز جوق. ەركەلەتۋدەگى ەڭ ادەمى ءسوز - انانىڭ «اينالايىنى» . ول اقىلدىڭ اقۋىزى، تاربيەنىڭ تامىرى. وسى سوزدەن قۋات الىپ، ايعا ۇشقان الىپتارىمىز قانشاما؟! بالامىزدى جونىمەن ەركەلەتىپ، بولاشاققا دۇرىس باعىت- باعدار سىلتەي بىلەيىك دەگىمىز كەلەدى» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.

ويىنشىقتى دا ويلانىپ الىڭىز: شرەك بار دا، قوبىلاندى جوق - «ديدار» گازەتى

 شىعىس قازاقستان وبلىستىق «ديدار» گازەتىندە «ويىنشىقتى دا ويلانىپ الىڭىز» اتتى ماقالا جارىق كوردى. وندا نەگىزىنەن ويىنشىقتان كەلەتىن ءقاۋىپ جايىندا جازىلىپ، وقىرماندى ويلاندىراتىن ماسەلەنى العا تارتادى. كەلتىرىلگەن دەرەك بويىنشا، قازاقستانعا كەلىپ جاتقان ويىنشىقتاردىڭ 36,6 پايىزى بالالار ءۇشىن زيان ەكەن. بىلتىر ەلىمىزگە اكەلىنگەن ويىنشىقتاردىڭ 36 پايىزعا جۋىعى تەحنيكالىق رەگلامەنت تالاپتارىنا ساي كەلمەسە، ونىڭ ىشىندە بەس پايىزعا جۋىعى زياندى زاتتاردان جاسالعان. ماقالادا باس سانيتار دارىگەر جانداربەك بەكشيننىڭ قىتاي ونەركاسىبىنەن شىققان «كاراپۋز» كوپفۋنكتسيالى قۋىرشاعى مەن «لاۆا» ويىنشىعى، رەسەيدىڭ «اەليتا» پلاستماسسا وڭدەۋ زاۋىتى شىعارعان «ۆەسەننيايا پروگۋلكا» جيناعى، «وگونەك» زاۋىتى شىعارعان «لياگۋشكا س لياگۋشاتامي» پلاستماسسا ويىنشىعى مەن بەلارۋس ەلىنەن جەتكىزىلەتىن «سيفەركا» ويىنشىعىن ساتىپ الماۋعا كەڭەس بەرگەنىن كەلتىرەدى. ولاردىڭ قۇرامىندا رۇقسات ەتىلگەن كولەمنەن تىس فورمالدەگيد، فەنول جانە ستيرول كونتسەنتراتسيالارى بار ءقاۋىپتى توكسيكولوگيالىق كورسەتكىشتەر انىقتالعان ەكەن. بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى. ەكىنشىسى، قازاق بالالارى وينايتىن قازاق ويىنشىقتارىنىڭ جوقتىعى. گازەت ءتىلشىسى بازارداعى سامساعان سان مىڭ ويىنشىقتىڭ اراسىنان قازاققا جاقىن كەيىپكەردى تابا الماي دال بولادى.

 «بارىنەن دە وكىنىشتىسى، اندا دا، مۇندا دا شرەك، توبوت، ورمەكشى ادام، ەلزا، مونستر حايلاردىڭ اراسىندا نە قوبىلاندى، نە الدار كوسە، نە بايان سۇلۋ جوق. ويىنشىقتاردىڭ زيانى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ قۇرامى تۋرالى عانا ءسوز قوزعالادى. سىناما جاسالعاندا دا تەحنيكالىق جاقتارى زەرتتەلەدى. ال ەلىمىزدەگى كوپتەگەن ويىنشىقتاردىڭ بالانىڭ دەنساۋلىعىنا عانا ەمەس، سانا- سەزىمى مەن جۇيكە جۇيەسىنە دە زيان كەلتىرىپ جاتقاندىعى تۋرالى جوعارىداعىلار ويلانىپ كورسە ەكەن. ۇلتتىق ويىنشىقتار وندىرىسىنە كوڭىل ءبولىنىپ، ۇلتتىق بولمىسقا تۇنىپ تۇرعان قازاقى ويىنشىقتاردى دامىتۋ، جەتىلدىرۋ ارقىلى بۇلدىرشىندەردىڭ بويىنا قازاقىلىق بولمىستىڭ ءدانىن ەگەر ەدىك» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى. بۇل رەتتە ءتىلشى بالالار ويىنشىعىنا ەرمەك دەپ ەمەس، تاربيە قۇرالى دەپ قاراۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

جات اعىمنىڭ جىگىتتەرى جاستاردى ۇرىپ، بوپسالاعان - «اتىراۋ» گازەتى

 «اتىراۋ» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، جاقىندا قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا ءبىر جىگىت كەلىپ، ءوزىن ۇرىپ كەتكەنى جونىندە ارىزدانعان. ارىزىندا كورسەتكەندەي، ونى بەلگىسىز بىرەۋلەر كولىككە وتىرعىزىپ بەيىت باسىنا اپارىپ، ۇرىپ- سوققان. ءتىپتى، كۇش كورسەتۋ بارىسىندا ارماتۋرانى قولدانعان. سودان 2 ساعات بويى جۇدىرىقتىڭ استىنا الىپ، 600 مىڭ تەڭگە تاۋىپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن. وسى ارىز بويىنشا اتىراۋلىق پوليتسەيلەر جەدەل ىسكە كىرىسكەن.

«ناتيجەسىندە، كۇدىكتىلەردىڭ جەكە باسى انىقتالدى. ولار - 1987 جانە 1990 -جىلى تۋعان اتىراۋ قالاسىنىڭ تۇرعىندارى بولىپ شىقتى. بۇرىن ەكەۋى دە سوتتالعان ەكەن. سونداي- اق، ولاردىڭ جات ءدىني اعىمدى ۇستانۋشىلار ەكەنى ناقتىلاندى. وكىنىشكە قاراي، بۇل ساتتە كۇدىكتىلەر اتىراۋ قالاسىنان ءىز سۋىتىپ، قاشىپ ۇلگەرگەن. ياعني، تەمىرجول ۆوكزالىنان بيلەت الىپ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا كەتىپ قالعان ەكەن. الايدا، كۇدىكتىلەردىڭ ويلاعانى جۇزەگە اسپادى. ولار كوپ ۇزاماي 11 - قاڭتار كۇنى، تۇركىستان قالاسىندا قۇرىقتالدى» دەپ جازادى «اتىراۋ» گازەتى.

ەكپەدەن قاشىپ ءجۇرسىز بە؟ - «سىر بويى» گازەتى

 سوڭعى كەزدەرى بالالاردا بولاتىن ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەگىلەتىن ەكپەلەرگە اتا- انالار تاراپىنان قارسىلىق بولىپ جاتاتىنى بار. بۇل دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىرادى. سەبەبى، ەكپە ەگىلمەگەن بالانىڭ بولاشاقتا دەنى ساۋ بولىپ ءوسۋى ەكىتالاي.  قىزىلوردا وبلىسىنىڭ «سىر بويى» گازەتىندەگى ماقالادا وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىلادى.

 «جالپى، بالالارعا ەكپە جاساۋ ادامزاتتىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. ەكپە ارقىلى جەر شارىندا ميلليونداعان بالا ولىمنەن، مۇگەدەكتىكتەن امان قالدى. ءبىر كەزدەرى تالاي ءومىردى قىرشىنىنان قيعان شەشەك (وسپا) اۋرۋى تۋرالى بىلمەيتىن ادام كەمدە- كەم شىعار. 1977 -جىلعى قازاننان باستاپ دۇنيەجۇزىندە شەشەكپەن اۋىرعان بىردە- ءبىر ناۋقاس تىركەلمەگەن. وسىعان بايلانىستى كەڭەستىك كەزەڭدە، 1979 -جىلى شەشەك اۋرۋىنا قارسى بالالاردى ەگۋ توقتالعان» دەپ جازادى اۆتور.

كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، رەسپۋبليكا بويىنشا ەكپەدەن باس تارتقاندار سانى 3000-نان اسادى ەكەن. ال قىزىلوردا وبلىستىق قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ دەپارتامەنتىنىڭ دەرەگى بويىنشا ايماقتا جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى جوسپارلى الدىن الا ەگۋلەردەن باس تارتقاندار سانى بيىلعى جىل باسىنا دەيىن 52- ءنى قۇراعان. باس تارتۋ سەبەپتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن ۆاكتسينالارعا سەنىمسىزدىكپەن جانە ءدىني باعىتتاعى كوزقاراسپەن بايلانىستىرىلادى.

قىزدار فۋتبولى قىزىقتىرا ما؟ - «اقتوبە» گازەتى

 ءبىر كەزدەرى «قازاقستاننىڭ فۋتبول استاناسى» سانالعان اقتوبەدە سپورتتىڭ وسى تۇرىنە قىزىعۋشىلىق ەرەكشە ەكەنى انىق. جانكۇيەرلەر جاعىنان دا اقتوبەلىكتەر الدا تۇرعانىن ايتا الامىز. ايتا كەتەرلىگى، اقتوبە وبلىسىندا قىزدار فۋتبولى دا جاقسى دامىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. وبلىستىق گازەتتەگى ماقالا دا سوعان ارنالىپ وتىر. ماقالادا جازىلعانىنداي، اقتوبەدە 8  جىل بويى قىزدار فۋتبولى بولىمشەسى جۇمىس ىستەيدى ەكەن.

 گازەت ءتىلشىسى ارنايى بارىپ سۇحباتتاسقان جاتتىقتىرۋشى دا قىزدار فۋتبولىنىڭ كەلەشەگىنە سەنەتىنىن جەتكىزىپتى. «نەگىزىنەن، قىزدار فۋتبولىنا قاتىستى ءبىزدىڭ قوعامدا ءتۇرلى پىكىر قالىپتاسقان. فۋتبول - حالىقتىق ويىن. ونى تەك ەرلەر ويناۋ كەرەك دەگەن قاتىپ قالعان قاعيدا جوق. مەن جاتتىقتىرۋشى رەتىندە ءبىر نارسەنى ايتا الامىن. بايقاپ قاراساڭ، ەرلەرگە قاراعاندا قىزداردىڭ پسيحولوگياسى مىقتى بولىپ كەلەدى. ولار تەز ويلانادى. ءارى شارشى الاڭدا ەرەكشە ادەمى كورىنەدى، - دەگەن ەكەن جاتتىقتىرۋشى دانيار قايىربايەۆ.

 ماقالادا فۋتبولدىڭ جالپى تاريحىنان دا قىزىقتى جايتتار قامتىلىپتى. ماسەلەن، «1313 -جىلى بەلگىلى فەودال ەدۋارد II قالا ىشىندە فۋتبول ويناۋعا شەكتەۋ قويعان. ءتىپتى 1314 -جىلدىڭ 13 اقپانىندا كورول لوندون قالاسىندا فۋتبولعا قارسى شارالار قولدانعان دەسەدى. 1389 -جىلى ريچارد II پاتشا سارايى ماڭىندا دوپ تەپكەندەردى ءولىم جازاسىنا كەسكەن. پاتشاعا بىرنەشە مارتە رۇقسات سۇراپ بارعان فۋتبول جانكۇيەرلەرى ءارقاشان جاعىمسىز جاۋاپ الىپ وتىرعان. فۋتبولعا تىيىم سالعان پاتشالار ءتىزىمى تومەندەگىدەي: گەنريح IV 1399-1401, گەنريح، V 1413 - 1433 ج. گەنريح VI 1449-1451 ج. ەدۋارد IV 1471 ج. گەنريح VII 1491 ج. ال گەنريح VIII ويىنشىلارعا شەكتەۋ قويىپ قانا قويماي، الاڭ يەلەرىنە تىيىم سالىپ، سالىق سالعان. بۇنداي قاتاڭ قاعيدالارعا مويىماعان حالىق فۋتبول ويناۋدان باس تارتقان جوق».

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى