جاراسبايدىڭ جانالعىشى
بۇلار كەز كەلگەن تاۋدىڭ قۇسىنا قۇمار ەمەس، تەك كوكسەركە شىڭىنان عانا بالاپان الاتىن ادەتى بولىپتى. سەبەبى، بۇل تاۋدىڭ قۇز- قياسىن، ياعني، بۇركىت ۇيا سالاتىن بيىگىن جىلدىڭ ون ەكى ايىندا قالىڭ بۇلت تورلاپ جاتادى. شىلدەنىڭ ورتاسىندا ونشاقتى كۇن اشىق تۇرادى. ءدال وسى تۇستا اعايىندىلار دا تاۋعا اتتانادى. قيادان بالاپان الىپ قايتادى.
ءبىراق بۇلار سوڭعى ءۇش جىل قاتارىنان قۇر قايتىپ ءجۇر. جىل ارالاتىپ بالاپانىن الا بەرگەن سوڭ زاپى بولعان قۇس ۇياسىن اۋىستىرعان با، الدە باسقا سەبەبى بار ما، ول جاعى بەلگىسىز. بارعان سايىن ەسكى ۇيا بوس تۇرادى. ءتورتىنشى جىل دەگەندە كوكسەركەنىڭ كۇرەڭتى بەتىندە جاڭا ۇيادا بۇركىت جۇمىرتقا باسقانى جايلى حابار الادى. قۇداي بۇيىرتسا، ەندى ءۇش ايدان سوڭ اق ۇرپەك بالاپان الامىز دەپ قۋانىسقان قۇسبەگىلەردىڭ جوسپارىن ويدا جوقتا پايدا بولعان جاۋگەرشىلىك بۇزادى. باتىستان اۋىپ كەلە جاتقان اق ورىستىڭ اشىنعان اسكەرىنەن قورقىپ ەل باسقا جاققا اۋادى.
جاراسباي قۇسبەگى اۋعان ەلمەن بىرگە ءۇي ءىشىن اتتاندىرىپ جىبەرىپ، قاسىنا جىلقىشى دوسى نىسانبايدى ەرتىپ كوكسەركەگە تارتادى. ارا قونىپ كەلسە شىنىندا كۇرەڭتى بەتىندە بۇركىت جۇمىرتقا باسىپتى. جۇمىرتقا جارعانعا دەيىن كەم دەگەندە وتىز كۇن بار سياقتى. ءبىر كەتسە قايتا ورالۋ جوق. جاۋدان قاشقان ەل اناۋ. اقىرى ويلانا كەلىپ جاراسباي اۋىلدان الىپ شىققان تايتۇياق كۇمىس جامبىسىن سىيلاپ، قاعىلەز قالماق بالاسىن كەرەگەگە تاڭىپ ۇياعا تۇسىرەدى. بالا جۇمىرتقاعا قول تيگىزبەي شاپانىنا وراپ الىپ شىعادى. جۇمىرتقاعا ادامنىڭ قولى تيمەۋى كەرەك دەگەندى ەستىگەنى بار جاراسباي قۇسبەگى شاپانداعى جۇمىرتقانى قارا قويدىڭ جۇنىنە قۇنداقتاپ وراپ، جىلى قوينىنا سالىپ، كوشكەن ەلدىڭ سوڭىنان تارتادى.
بەسىنشى قوناقتا كوشتى قۋىپ جەتەدى. ەل قوبىنىڭ قۇمىنا بارىپ تىعىلعان ەكەن. جاراسباي قوبىنىڭ جايپاق تاۋلارىن كەزىپ دالا بۇركىتى قۋقاراق قۇستىڭ ۇياسىن ىزدەيدى. اقىرى ونى تاۋىپ، قۋقاراقتىڭ جۇمىتقاسىن الىپ تاستاپ، ورنىنا قۇنداقتاعى جۇمىرتقانى ورنالاستىرادى. قۋقاراقتىڭ بۇركىتتەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق. ءتىپتى ادەتتەنبەگەن ادام بۇركىت پەن قۋقاراقتى ايىرا المايدى. ايىرماشىلىعى قۋقاراق اڭعا تۇسپەيدى. تىشقانشىلاپ كۇن كورەدى.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن- اي، ءبىر ايعا جۋىقتاعاندا قۋقاراق قۇس باسقان جۇمىرتقا جارىلىپ اپپاق بالاپان شىعادى. جاراسبايدىڭ قۋانىشىندا شەك جوق، اق ۇرپەك بالاپاندى ۇيىنە الىپ كەلەدى. بالاپان قۇستى جازداي سەمىرتىپ، تۇلەتەدى. كۇزدىڭ سالقىن جەلىنە كەۋدەسىن ۇرعىزىپ، ءتوس سۇيەگىن قاتايتادى. بىتىمىنە قاراسا بۇل قۇس بولاشاقتا ناعىز قىران بولاتىن ءتۇرى بار. قاشان كورسەڭىز كوزى جايناپ تۇرادى، مىنەزى سونداي كەڭ، اشۋ شاقىرمايدى، قىڭىرلىعى جوق، سانىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى بولەك- بولەك قايىڭنىڭ توشىنداي قاتتى، كەۋدەسى شالقاق، توبەسى جالپاق، ماڭدايى كەڭ، تۇمسىعىنداعى تىنىس تەسىگى زور، مۇيىزگەك پەن كەڭسىرىكتىڭ تۇتاسقان ءتۇبى ەتەكتى، اۋزى كەرە قارىس، جۇتقىنشاعى ۇڭگىردەي، تەگەۋىرىنى قىسقا، جەمباسارى جۋان، تۇياعى وتكىر، كوزى شۇڭىرەك، قاباعى بيىك، شۇيدەسى نىعىز... ناعىز قىرانعا ءتان سيپاتتىڭ ءبارى بار. قۇداي ءساتىن سالسا الداعى قانسوناردا ءبىر بايقار.
* * *
كوپتەن كۇتكەن قانسونار دا كەلىپ جەتتى. جاراسباي قاسىنا قاعۋشىسىن ەرتىپ، قولىندا بالا قىرانى اڭ قاعۋعا شىعادى. قۇستىڭ توماعاسىن تارتقانى سول ەدى، شارتاراپقا ۇمسىنىپ ءولىپ بارادى. تۋرا تابان استىنان سۋماڭ ەتكەن تۇلكىنىڭ بۇلاڭ قۇيرىعىن كوزى شالىپ قالعان جاراسباي قۇسىنا قاراپ ەدى، ول دا بايقاعان ەكەن، يىعىن قومداپ سۇرانىپ تۇر. «بيسميللاھ» دەپ بوساتىپ قويا بەرەدى. بۇركىتتى اڭعارعان قۋ تۇلكى بۇتالى جىلعانى قۋالاپ ورگە قاراي تارتىپ بارادى. بالا قىران ءبىر دۇركىن ءشۇيىلىپ كەپ، جالت بەرىپ وراي سوعىپ تۇلكىنى شەڭگەلدەپ الدى. جەر قيا بولعاندىقتان ىلگەن جەرىندە تۇلكىنى باسپاي سۇيرەتە كوتەرىپ جازىققا الىپ ءتۇستى. ەگەر انا قيادا باسقاندا قۇستىڭ ءوزى تەپە- تەڭدىك ساقتاي الماي اۋناپ كەتۋى ابدەن كادىك- ءتىن. بۇل ناعىز ايلالى قىراندارعا ءتان قيمىل.
* * *
كەلەر جىلدىڭ قىسىندا ايگىلى قوجامجار تورە التاي- قوبدا بەتىنىڭ بارلىق قۇسبەگىلەرىنە سالەم ايتىپ، لاقشىن تاۋىنداعى قارا تۇلكىنى ۇستاپ، تەرىسىن اكەلىپ بەرگەن بۇركىتشىگە ۇيىرىمەن ءۇش توعىز سىيىم بار دەپ جار سالادى. ءۇش توعىزعا قىزىعىپ، ءارى قارا تۇلكىنى الدىردى دەگەن اتاق ءۇشىن نە ءبىر قۇسبەگىلەر كەلىپ، شاراسىز قايتادى. «ويباي، جۇمابايدىڭ قۇلاشكەرىنە قارا تۇلكى سارىپ كەتىپتى»، «ءجۇنىستىڭ قوڭىر بۇركىتىن قارا تۇلكى جەر سوقتىرىپ مەرت قىپتى»، «بۇلعىندىق قيباداتتىڭ قىرانى توپشىسىن سىندىرىپ، اياعىن شايناتىپتى» ت. ب.
اقىرى قارا تۇلكىنى الدىرماققا قۇسىن كوتەرىپ جاراسباي دا جولعا شىعادى. قىستىڭ قاقاعان ايازىندا بۇركىت توڭباسىن دەپ ونى تەرى ىشىككە وراپ بوكتەرىپ الادى. بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ قوجامجار تورەنىڭ اۋىلىنا كەلەدى. العاشقى كۇن بۇركىتىنىڭ بويىن جازدىرىپ، قاۋىرسىنىن تاراپ، باپتايدى.
ەرتەڭىندە تاڭ قاراڭعىسىندا بيىك شوقىعا بارىپ تۇرادى. جەرگە جارىق تۇسە قاعۋشىلار قارا تۇلكىنى ىنىنەن قۋىپ شىعارادى. كانىگى قۋ تۇلكى قارسىز جيەك جولدى قۋالاپ وقتاي زۋلايدى. جاراسباي بۇركىتىن بوساتىپ جىبەرىپ، ءوزى دە قاپتالداي شابادى. تۇلكى جاقىن مويناقتى اسىپ كوزدەن عايىپ بولدى. بۇركىت تە ودان بۇرىن الدىن وراپ قارسى اعىزادى. جاراسباي اتىن قامشىلاپ جەتىپ كەلسە تۇلكى جوق، بۇركىتى جەر قاۋىپ وتىرىپ قالىپتى. جارەكەڭ اتتان ءتۇسىپ قۇسىن قولىنا قوندىرىپ ەدى، ول ۇمسىنىپ بولمادى. قاراسا قاعۋشىلار قارا تۇلكىنى قايىرا قۋىپ كەلەدى ەكەن. بۇركىتىن تاعى قويا بەرەدى. بۇل جولى الدانباسپىن دەگەندەي قىران ابدەن بيىكتەپ الدى دا، ەكى رەت وراي ءشۇيىلىپ كەپ، قۇيرىعىن كوتەرىپ ساقىلداپ تۇرعان تۇلكىگە تۇسپەي قايقاڭ ەتىپ شىعا بەردى. ءۇشىنشى رەت قايتا شۇيلىكتى. قارا تۇلكى تاعى دا تۇسپەيدى دەپ ويلاسا كەرەك، بۇلت ەتىپ ويىسا بەرگەندە قىران قارا تۇمسىقتان شەڭگەلدى سالدى دا، ورنىندا وماقاستىرىپ باسىپ قالدى.
جاراسباي شاۋىپ جەتىپ، كوزى قىزارىپ كەتكەن قۇسىنا ەكى تۇينەك جۇدىرىقتاي قاردى سىعىمداپ اساتىپ- اساتىپ جىبەردى. تاڭعى ايازدان با، بۇركىتى ءدىر- ءدىر ەتەدى. قارا تۇلكىنىڭ قابىرعاسىن سوگىپ، جىلى وكپەسىن جەگىزدى دە، بۇركىتىن ىشىككە وراپ قۇنداقتاپ قويدى. تۇلكىنىڭ ۇلكەندىگى سونداي، تەرىسىن سىپىرىپ قانجىعالاعاندا، قۇيرىعى سالبىراپ جەرگە ءتيىپ تۇرىپتى. قارا تۇلكىنىڭ تەرىسىن كورگەن قوجامجار تورە، جاراسبايعا ءۇش توعىز سىيىن بەرىپ، بۇركىتكە «جاراسبايدىڭ جانالعىشى» دەپ ات قويىپ، تورەنىڭ بايبىشەسى وعان كىلەم جاپقان ەكەن.
* * *
تاعى ءبىر جىلى قىستا جاراسباي جانالعىشىن كوتەرىپ قوبىنىڭ قۇمىندا جىلقى وتارلاتىپ جاتقان اعايىندارىنا بارادى. ولار ايتادى: وسى ماڭدا ۇلكەندىگى توبەت يتتەي، تۇياعى ەشكىنىكى سياقتى، قۇيرىعى سىلەۋسىنگە ۇقسايتىن اڭ بار، ونداي ماقۇلىقتى بۇرىن- سوڭدى كورمەگەن ەدىك، دەيدى. ەرتەڭىندە قۇسبەگى قۇمنان جىلقىشىلار ايتقان ماقۇلىقتىڭ ءىزىن كورەدى. شىنىندا قىزىق جانۋار ەكەن. ءىزدى قۋالاي وتىرىپ الىستان ءوزىن دە بايقايدى. قۇسىنىڭ توماعاسىن سىپىرىپ قويا بەرەدى. ايلالى قۇس بيىكتەمەي قۇم توبەلەردى قۋالاي ۇشىپ بارىپ، اشا تۇياق ماقۇلىقتى ءبىر اينالىپ شىعىپ، وسال تۇسىڭ وسى بولار دەگەندەي ساۋىرىنان ۇستايدى. ساۋىرىنا قونعان پالەگە ۇمتىلعان اڭنىڭ تۇمسىعىن بۇرە شەڭگەلدەپ باسىپ قالادى. بۇل ماقۇلىق زىڭگىت دەيتىن اڭ ەكەن. قازاقتا بويجەتكەن ۇل مەن قىزعا «زىڭگىتتەي بوپتى» دەيتىن تەڭەۋ بەكەر ايتىلماپتى.
* * *
جىل سايىن جانالعىشتىڭ اتاعى شىعانداپ قۇلاق ەستىر جەرگە جەتەدى. الماعان اڭى قالمايدى. سودان تاعى ءبىر قىستا جاراسباي بۇركىتىن الىپ، اڭعا شىعادى. كۇنى بويى ەشتەمە كەزدەسپەي كۇن ۇياسىنا اۋعان كەشكە سالىم ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتسا، قۇسى سۇرانىپ بولمايدى. جان- جاعىن بايقاسا ءتىرى تىرشىلىك نىشانى جوق. قۇس تاعى سۇرانادى. بولماعان سوڭ جىبەرەدى. قۇس بىلەكتى قاتتى تەۋىپ ۇشادى. مۇنداي قىلىعىن بۇرىن- سوڭدى كورمەگەن جارەكەڭ اتىن تەبىنىپ، قۇسى كەتكەن جاققا شابادى. قۇسى جوق. تاعى ءبىر بەلەگىردى اسىپ ءتۇسىپ بايقاسا، جەردە تامعان قىزىل قاننىڭ ءىزى جاتىر. قاننىڭ كەپپەگەندىگىنە قاراعاندا بۇل ءسوزسىز جانالعىشتىڭ ارەكەتى ءتارىزدى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ، قان تامشىلاعاندى قويىپ، سيگەكتەپ اعىپ وتىرىپتى.
«ياپىراي، بۇركىتىم جازىم بولماسا يگى ەدى» دەپ الاڭداعان قۇسبەگى شاۋىپ جەتسە، اناداي جەردە تاۋدىڭ ۇلكەن بۇعىسى سۇلاپ جاتىر. بۇعىنىڭ جۇقا قولتىعىن تەسىپ جىبەرىپ، قولقاسىن سۋىرىپ جەپ بۇركىتى وتىر. سويتسە، ابدەن زارىنا كەلگەن قۇس تۇياعىنا تۇلكى ىلىكپەي قۇسالانىپ سۇرانىپ ۇشقاندا الىستان مىنا بۇعىنى بايقاعان ەكەن. بارعان دا شوقتىعىنا جابىسقان. ارقاسىنداعى قۇستى تۇمسىعىمەن قاعىپ تۇسىرمەك بولعان بۇعىنىڭ قارا تاناۋىن بۇركىت ءبىر اياعىمەن شەڭگەلدەپ ۇستايدى دا، ەكىنشى اياعىن شوقتىقتان ايىرماي قاتىپ قالادى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ بۇعى السىرەيدى. سول ساتتە دانىككەن بۇركىت وتكىر تۇمسىعىمەن بۇعىنىڭ كۇرەتامىرىن ورىپ جىبەرگەن. ءۇش شاقىرىمداي ءجۇرىپ بارىپ تاۋدىڭ قوڭىر اڭى قانسىراپ قۇلاعان.
* * *
قۇسى قارتايعاندا يەسى جاراسباي «جانۋار دالا سەرمەندەسىنىڭ قىزىعىن ءبىر ادامداي كوردىم، بۇدان بىلاي ەركىن ءومىر ءسۇرسىن!» دەپ قويا بەرىپتى. بالاقباۋدان بوساعان قۇس ەركىن قالىقتاپ ۇشىپ كەتكەن. ءبىر ايدان سوڭ اينالىپ سوعىپتى. جاراسباي قۇسىنا قوزى سويىپ بەرىپ قوناق قىلعان. قوناقاسىن جەگەن سوڭ قايتا ۇشىپ كەتكەن. جانالعىشتى سوڭعى رەت بىرەۋلەر اتاقتى كوكسەركەنىڭ كۇرەڭتى جاق بەتىنەن كورگەن...
بەكەن قايرات ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
