قاھارمان - «مەنىڭ اعالارىم» سيكلىنان
ورتالىق شتاب ءتىلىن، سالت- ءداستۇرىن، وي- قىرىن بىلمەيتىن ەلدەرگە قاسىمدى جىبەرمەۋگە شەشىم قابىلدايدى. ۋكراينا پارتيزاندارى داڭقتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى كوۆپاك:
«قاسىم، سەن ارميا قاتارىنا شاقىرىلعاننان بەرى بەس جىلداي اسكەر قاتارىندا، كەسكىلەسكەن سوعىس جاعدايىندا بولدىڭ. وتان الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىڭدى ارتىعىمەن ورىندادىڭ. سەن ءۇشىن سوعىس اياقتالدى. ەندىگى جەردە بەيبىت ءومىر باستالادى. وعان دا بىرتىندەپ كوندىگۋ قاجەت. سول ءۇشىن سەن وسىندا قال. قىزمەت تە تاۋىپ بەرەمىز. قاجەت بولسا وتباسىڭدى دا الدىرامىز. ونىڭ ۇستىنە سەنى قازاقستاندا ەشكىم بىلمەيدى. الدەقانداي جاعدايدا ارتىق- اۋىس ارەكەت جاسار بولساڭ، باسىڭ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. سوندىقتان ۋكراينادا قالىپ، بەيبىت ومىرگە بەيىمدەل»، - دەگەن اقىل بەرەدى.
اكەسىندەي قامقور ادامنىڭ بۇل كەڭەسىن قاسىم قابىل الىپ، كيەۆتە قالا تۇرۋعا بەل بايلايدى. كوۆپاك ونى رەسپۋبليكالىق «ۋكردورموست» ترەسى كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە ورنالاستىرادى. ول بۇل قىزمەتتى 1944 -جىلدىڭ 23 - ناۋرىزىنان 20 - ماۋسىمىنا دەيىن اتقارعان. ونى ق. قايسەنوۆتىڭ جەكە ىسىندەگى «ۋكردورموست» ترەسىنەن الىنعان انىقتاما راستايدى .
سول جىلى كيەۆكە ۋكراينا جەرىندە سوعىسقان تاعى ءبىر قازاق پارتيزانى، اقىن جۇماعالي ساين كەلەدى. جۇماعالي اعامىز الماتىدان اتتاناردا سول كەزدە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە قىزمەت ىستەيتىن اعامىزدىڭ جارى اسىل اپايىمىز: «كەزدەسە قالساڭىز تاپسىرارسىز»، - دەپ قوياردا- قويماي قاسىمعا ارنالعان ساعىنىشقا تولى حاتىن ۇستاتىپ جىبەرەدى. جۇماعالي اعامىز ۋكراينا پارتيزاندارىنىڭ ورتالىق شتابىندا بولىپ، ءوزىنىڭ وسى جەردە سوعىسقا قاتىناسقانىن راستايتىن قۇجات الا ءجۇرىپ، كييەۆتە پارتيزان وتريادىنىڭ كومانديرى رەتىندە اتاعى الىسقا كەتكەن ەرجۇرەك قازاقتىڭ بارىن ەستيدى. ارنايى ىزدەپ كەلسە، ول قاسىم بولىپ شىعادى. باتىر باۋىرىنا ەلدەگى جارىنىڭ حاتىن تاپسىرادى. اقىرى شتابتاعى باستىقتاردى دا، ءىنىسىن دە كوندىرە ءجۇرىپ، قاسىمدى ەلگە الىپ قايتادى. كەتەرىندە اتاق- داڭقى بۇكىل كەڭەس وداعىندا دۇرىلدەپ تۇرعان ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گەنەرال- مايور س. كوۆپاك رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ اتىنا حات جازىپ بەرەدى.
سونىمەن، 1945 -جىلدىڭ 1 - قاڭتارىندا قاسىم قايسەنوۆ جۇماعالي اعاسىمەن بىرگە الماتىعا كەلەدى. ءوزىن ساعىنا كۇتكەن جارى اسىلمەن تابىسادى. تالاي ناركومات پەن ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ ەسىگىن توزدىرسا دا قىزمەتى قۇرعىر وڭايلىقپەن تابىلا قويمايدى. سول كەزدە جۇماعالي اعاسى باياعى كوۆپاك بەرگەن كونۆەرتتى قولىنا ۇستاتىپ، قاسىمدى رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسىنا جىبەرەدى. جىلى شىرايمەن قابىلداعان شاياحمەتوۆ ونى قازاق جوعارى كەڭەسى ءتورالقاسىنا رەفەرەنت ەتىپ قىزمەتكە ورنالاستىرادى.
قاسىم بەيبىت قىزمەتكە بىردەن بەيىمدەلىپ كەتە المايدى. يىعىندا - پورتۋپەيا، جامباسىندا - پلانشەت پەن تاپانشاسىن اسىنىپ كۇندە جۇمىسقا كەلەدى دە بار ۋاقىتىن قارۋ- جاراعىن تازالاۋمەن وتكىزەدى. سول كەزدە جوعارى كەڭەستە جاۋاپتى قىزمەتتە ىستەيتىن ءالىبي جانگەلدين قاسىمعا اعالىق كوڭىلمەن اقىل- كەڭەسىن ايتا ءجۇرىپ، ونى بىرتىندەپ «قارۋسىزداندىرا» باستايدى. ورتالىق اپپاراتتا ازداعان تاجىريبە جيناقتاعان قاسىم كوپ ۇزاماي ارنايى جولدامامەن سول كەزدەگى شىمكەنت وبلىسىنا جىبەرىلىپ، اۋەلى جۋالى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، كەيىن جامبىل وبلىسى سۆەردلوۆ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارادى.
بەس جىلعى ءومىرىن قاندى شايقاستاردا وتكىزگەن قاسىمعا بەيبىت ومىرگە كوندىگۋ وڭاي بولا قويعان جوق. قاشاندا قازاقشىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان وڭتۇستىكتىڭ كەڭ قولتىق حالقى قاسىمنىڭ جاقسىلىعىن اسىرىپ، ەمەنگە قارسى بىتكەن بۇتاقتاي قىرسىق- قىڭىر مىنەزىنىڭ ارتىق- كەمىن جاسىرىپ، باتىردى توبەسىنە كوتەردى.
قاسىم ومىرىندەگى ۇلكەن ءبىر بەلەس بولعاندىقتان ونىڭ بۇل كەزەڭدەگى ءىس- ارەكەتىنەن بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەيىك.
جامبىل وبلىسى سۆەردلوۆ اۋدانىنداعى جەرگىلىكتى قازاقتارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا باقۋاتتى تۇراتىن بۋدەنوۆكا سەلوسىنىڭ تۇرعىندارى زايەمنىڭ جوسپارىن ورىندامايدى. اۋدان باسشىسى قاشاندا تاپانشاسىن تاعىنىپ جۇرەتىن اۋاتكوم ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قاسىمدى تاپسىرمانى جەدەل ورىنداۋ ءۇشىن قاسىنا ميليتسيا باستىعىن قوسىپ، سەلوعا جىبەرەدى. اۋىلعا كەلسە، ۋداي ماس كولحوز باستىعى ۆاسيلەنكو قاسىمدى كوزگە ىلمەي، ءدوڭايبات مىنەز كورسەتەدى. قاسەكەڭ ونى دەرەۋ ماي زاۋىتىنىڭ مۇزداي پوگرەبىنە قامايدى. ەسىن جيعان سوڭ ميليتسيا باستىعىن قاسىنا وتىرعىزىپ، ستول ۇستىنە تاپانشاسىن قويىپ:
«سەن نەگە ستاليننىڭ بۇيرىعىمەن جۇرگىزىلەتىن ساياسي ناۋقانعا سابوتاج جاسايسىڭ؟! قاي ەلدىڭ اگەنتىسىڭ؟ كىمگە، قانداي قۇپيا ماعلۇمات بەرىپ ءجۇرسىڭ؟ ساعان سابوتاج ۇيىمداستىرۋعا تاپسىرما بەرگەن كىم؟»، - دەگەن نەبىر قيتۇرقى سۇراقتاردىڭ استىنا الادى. وتىزىنشى جىلدارى ءدال وسىنداي ايىپتاۋلارمەن تالاي جازىقسىز جاننىڭ «اعىلشىن، امەريكان يمپەرياليزمىنىڭ جانسىزى» دەگەن جالامەن اتىلىپ كەتكەنىن بىلەتىن ۆاسيلەنكو قاسىمعا قۇلدىق ۇرا جالىنىپ، تاپسىرمانى تاستاي ەتىپ ورىنداۋعا، ەڭ بولماعاندا، ءبىر كۇن مۇرسات سۇرايدى. قاسىمنان ءبىر ساعاتقا عانا رۇقسات الىپ، سەلوعا كەلە سالىسىمەن ءوزىنىڭ اعايىن- تۋعان، كورشى- قولاڭدارىن تۇگەل جيناپ، تىققان- سىققان، جيعان- تەرگەندەرىنىڭ ءبارىن ورتاعا سالعىزىپ، زايەمنىڭ تاپسىرماسىن ارتىعىمەن ورىنداپ شىعادى.
اۋدانداعى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىن جويۋ ءۇشىن ميحايلوۆسك سەلوسىندا 1947 -جىلى سۋ ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ كوزدەلەدى. ونىڭ جۇمىسىنا «اسكەري تارتىپپەن» باقىلاۋ ورناتقان قاسىم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىس جۇمىسىن تۋرا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اياقتاتادى. بۇل تۋرالى ونىڭ ەڭبەك كىتاپشاسىندا 1947 -جىلدىڭ 7 - شىلدەسىندە نەگىزگى قىزمەتىنە قوسىمشا ميحايلوۆسك گ ە س قۇرىلىسىنىڭ باستىعى رەتىندە تاعايىندالىپ، كەلەسى جىلدىڭ 2 - شىلدەسىندە «قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى» قوسىمشا قىزمەتىنەن بوساتىلعانى تۋرالى جازبا ساقتالعان.
وسى اۋداندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەلەسى جىلى تاعى ءبىر توتەنشە وقيعا بولادى. اۋدانداعى جەتەكشى كولحوزدىڭ بىرىندە قىزىلشا مەن كوكونىس، جەمىس- جيدەكتەن مول ءونىم الىنعانىنا قاراماستان، ۋاقىتىندا جينالىپ، تاسىلماعاندىقتان، ولار تاۋ- تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ، ءشىرىپ كەتۋگە اينالادى. بۇل كولحوزعا دا كوپ ۇزاماي قاھارىنا مىنگەن قايسەنوۆ كەلەدى. كەلسە، كولحوز باستىعى الا جازداي زور مەحناتپەن وسىرىلگەن ءونىمدى ۋاقىتىندا تاسىمالداۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ ورنىنا اراققا سىلقيا تويىپ الىپ، اشىناسىمەن وڭاشا ۇيدە ساڭگىنى سالىپ جاتىر ەكەن. ونىڭ ۇستىنە الگىنىڭ كوڭىلدەسى وتان قورعاپ جۇرگەن وفيتسەردىڭ ايەلى بولىپ شىعادى.
قانى باسىنا شاپشىعان قاپساعاي دەنەلى قاسىم ەسىكتى ءبىر تەۋىپ اشىپ، ۇيگە كىرە سالا كولحوز باستىعىن سوققىنىڭ استىنا الادى. اشۋ ۇستىندە كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالعان قىزىل وفيتسەردىڭ ايەلىنە دە تاياق تيەدى.
تاپاي- تالتۇستە، بۇكىل كولحوزشىلاردىڭ كوز الدىندا يتشە تەپكىلەنىپ، بار ابىرويىنان ايىرىلعان الگى ەكەۋى «قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانىپ، ءبىزدى سوققىعا جىعىپ، ءولىمشى ەتىپ سابادى» دەپ پارتيا بيۋروسىنا ارىز بەرەدى. كىلەڭ قىزىلكوز بولشيەۆيكتەردەن تۇراتىن بيۋرو ونى العاشىندا «پارتيا قاتارىنان شىعارۋ كەرەك» دەسە، كەيىن قاسىمنىڭ وتان قورعاۋداعى ەرلىگىن ەسكەرە كەلىپ، «ەڭبەك كارتوچكاسىنا جازىلعان قاتاڭ سوگىسپەن» شەكتەلەدى.
ءدال وسى وقيعادان سوڭ قولىندا تۇراتىن اكەسى قايسا قاريا: «بالام، تاعى ءبىر پالەگە باسىڭ شاتىلماي تۇرعاندا ەلگە قايتايىق»، - دەپ اقىل- كەڭەس بەرەدى. وسىلايشا قاسىمنىڭ كەڭەس ورگاندارىنداعى كارەراسى ءبىرجولاتا ءتامامدالىپ، ول 1949 -جىلى الماتىعا ورالادى. باياعىسىنشا جۇماعالي ساين اعاسىن تابادى. جۇمەكەڭ ارقىلى ماعجان، ءىلياستان كەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ تۋىن تىكتەگەن ارقالى اقىن قاسىم امانجولوۆپەن، مايداننان ورالعان قىلشىلداعان جاس وفيتسەر اقىندار حاميت ەرعاليەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، مۇزافار الىمبايەۆتارمەن تانىسادى. قازاق پروزاسىنىڭ سول تۇستاعى كورنەكتى تۇلعاسى مۇقان يمانجانوۆپەن دوستاسادى. ادەبي ورتا ونى شىم- شىمداپ ءوز قاتارىنا تارتا باستايدى.
بۇل كەزدە قازاقتىڭ باس گازەتىندە قىزمەت ىستەپ، كۇن سايىن قالامگەرلەر قاۋىمىمەن ارالاساتىن اسىل اپامىز دا قاسىمدى وسى سالاعا كەلۋگە ۇگىتتەي باستايدى. ءسويتىپ، قاسىم 1950-51 -جىلدارى ءوزى دە باسىلىم، باسپالاردى جاعالاپ، بىردە ءتىلشى، بىردە رەداكتورلىق قىزمەتتەردى اتقارادى. قامقور اعالاردىڭ قولداۋىمەن 1951 -جىلى جوعارى پارتيا مەكتەبى جانىنداعى ەكى جىلدىق كۋرسقا وقۋعا تۇسەدى.
كاسىبي جۋرناليستەر، اۋدارماشىلار مەن رەداكتورلار وقيتىن بۇل كۋرستا قاسىم قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، ورىس، الەم ادەبيەتىنىڭ ارعى- بەرگى تاريحىنان حابارى مول، بولاشاقتا ۇلكەن ادەبيەتشى عالىم، پروفەسسور، اكادەميك اتانعان تۇرسىنبەك كاكىشيەۆپەن دوستاسىپ، قازاقستاننىڭ ءار تۇپكىرىنەن كەلگەن جاس قالامگەرلەرمەن جەتە تانىسادى. ادەبي ورتا قاسىمنىڭ قارايىڭقىراي باستاعان ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، شىعارماشىلىق تاجىريبەسىن شىڭداي تۇسەدى. كۋرستى ءتامامداعان 1953 -جىلى قاسىم سول كەزدەگى قازاق مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىنا اعا رەداكتور قىزمەتىنە تۇرىپ، قالامگەرلىكپەن شىنداپ اينالىسا باستادى.
باسپا قاي كەزەڭدە دە، ادەبيەتتىڭ قارا قازانى بۇرقىلداپ قايناپ جاتاتىن ورىن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە قاسىم ورنالاسقان باسپا قازاقستاندا كوركەم ادەبيەت شىعاراتىن جالعىز مەكەمە ەدى. قايسەنوۆ بۇل جەردە وسىندا قىزمەت ىستەيتىن قازاقتىڭ ارىندى اقىنى تايىر جاروكوۆ، قازاق ايەلدەرى اراسىنان شىققان العاشقى قالامگەرلەردىڭ ءبىرى ماريام حاكىمجانوۆا، تاريحي تاقىرىپقا وندىرتە قالام تارتقان رومانيست ءىلياس ەسەنبەرلين، سول زاماننىڭ تانىمال جازۋشىسى عابدول سلانوۆ، كاسىبي اۋدارماشى احمەت ەلشىبەكوۆتەرمەن جاقىن تانىسادى. كىتاپتى باسپاعا دايىنداۋ، رەداكسيالاۋ كاسىبىن يگەرىپ، باسپاعا كۇندەلىكتى كەلىپ تۇراتىن الماتىنىڭ ادەبي قاۋىمداستىعى ورتاسىنا كىرىگە تۇسەدى.
قاسىمنىڭ پارتيزان اڭگىمەلەرىن مايىن تامىزا ايتاتىندىعىنان جاقسى حاباردار دوستارى مۇقان يمانجانوۆ پەن حاميت ەرعاليەۆ وعان ءوزىنىڭ باستان كەشكەن وقيعالارىن قىزىقتى حيكايالار تۇرىندە حاتقا تۇسىرۋگە كەڭەس بەرەدى. ۇيدە اسىل اپامىزدىڭ، تۇزدە دوستارىنىڭ ۇگىتتەۋىمەن قاسىم قارۋدى قالامعا الماستىرادى. وسىلايشا ول ۋكراينا ورماندارىندا بولعان سان الۋان جورىقتاردىڭ جەلىسىمەن العاشقى جازبالارىن دۇنيەگە اكەلەدى. ولار اۋەلى رەسپۋبليكالىق «قازاقستان پيونەرى»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرىندە، «پيونەر»، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالدارىندا جاريالانا باستايدى. سولاردىڭ نەگىزىندە باسپا 1955 -جىلى قاسىم قايسەنوۆتىڭ «يلكو ۆيترياك»، ال 1956 -جىلى «پەرەياسلاۆ پارتيزاندارى» اتتى العاشقى جيناقتارىن شىعارادى. ارادا ءۇش جىل وتكەندە - 1959 -جىلى «اجال اۋزىنان»، ال 1960 -جىلى «جاۋ تىلىنداعى بالا» اتتى پارتيزان جازبالارى جارىق كورەدى.
قاسىم ادەبيەتكە كەيبىرەۋلەر سياقتى ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ بۇقپانتايلاپ ەمەس، وزىنە ءتان ءور مىنەزبەن اقبوز اتىن ويناتا كەلدى. كەلدى دە، بۇكىل قالامگەرلەر قاۋىمىن مويىنداتتى، ءارى ەر كوڭىل، ەركىن ويعا نەگىزدەلگەن شىعارمالارىمەن قالىڭ وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار ەدى.
اسكەري تاقىرىپ - ويدان شىعارىپ، قيالدان الۋدى كوتەرە بەرمەيتىن وتە شىكامشىل سالا. كەزىندە قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءالجاپپار ابىشيەۆپەن بىرلەسىپ جازعان «نامىس گۆاردياسىن» قاھارمان قولباسشى باۋىرجان مومىش ۇلى تاس- تالقان ەتىپ سىنادى. ادەبيەتتىڭ تاعى ءبىر الىبى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جىلى كابينەتتە وتىرىپ جازعان «قازاق سولداتى» رومانى دا جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە قانشا ماقتالعانىمەن شالاجانسار دۇنيە بولىپ شىقتى.
اسكەري تاقىرىپقا قالام تارتقان ادەبيەتتىڭ قوس الىبى بىردەي سۇرىنگەنىن كورگەن اعا بۋىن وكىلدەرى ەندىگى جەردە اسا ۇلكەن كاسىبي دايىندىقتى قاجەت ەتەتىن، بىلمەيتىن وي- شۇڭقىرى مول بۇل سالانى اينالىپ وتەتىن بولدى. قاسىم ءوزى بۇگە- شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن بۇل تاقىرىپتىڭ كوگىندە قىرانداي قالىقتاپ، تەرەڭىندە بالىقتاي ءجۇزدى.
قاسىم الپىسىنشى جىلدارى جازۋىن ۇدەتە ءتۇسىپ، «دنەپردە»، «جاۋ تىلىندا» اتتى كىتاپتارىن شىعاردى. ونىڭ سوڭعى جيناعى جەتپىسىنشى جىلدارى مول تيراجبەن ەكى رەت قايتا باسىلىپ، بابالار ەرلىگىن اڭساعان جاڭا بۋىننىڭ سۇيىكتى كىتابىنا اينالدى.
قاسىم شىعارمالارىنىڭ حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراۋىنىڭ تاعى ءبىر سىرى سول كەزدە اسكەري- پاتريوتتىق تاربيە ماسەلەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەندىگىندە ەكەندىگىن ايتپاسقا جانە بولمايدى. كەڭەس زامانىندا ءاربىر گازەت، جۋرنال، باسپا جىل سايىنعى جوسپارىن بەكىتكەندە ءدال وسى تاقىرىپپەن شىعاتىن ماتەريالداردى جوعارى جاق ەرەكشە تالاپ ەتەتىن. ونىڭ ۇستىنە جەڭىس كۇنى، قازان توڭكەرىسى مەرەكەسى، ۇلى وتان سوعىسىنداعى ايگىلى شايقاستاردىڭ ايتۋلى داتالارى گازەت- جۋرنال بەتتەرىندە، راديو مەن تەلەديداردا بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا كەڭىنەن ناسيحاتتالاتىن. قاسىم اعا ۇنەمى وسىنداي مەرەكەلىك كەزدەسۋلەردىڭ تورىندە التايدىڭ الىپ جوتاسىنداي بولىپ وتىرۋشى ەدى. حالىقتىڭ ۇلكەن- كىشىسى بىردەي پارتيزان جازۋشىنىڭ قاشاندا اقيقات شىندىققا نەگىزدەلگەن اسەرلى اڭگىمەلەرىن تىڭداۋعا، وقۋعا ءاردايىم بەيىل ەدى.
ول باس- اياعى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق ادەبيەت تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الىپ، قازاق ادەبيەتىندەگى «پارتيزان جازبالارى» اتتى جاڭا جانردىڭ نەگىزىن قالادى.
ق. قايسەنوۆتىڭ مايدان شىندىعىنا سۋارىلعان شىعارمالارى بىردەن ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، وداقتىق وقىرماندارعا جول تارتتى. ونىڭ «يۋنىە پارتيزانى» (1955)، «پارتيزانى پەرەياسلاۆا» (1958)، «يز كوگتەي سمەرتي» (1960)، «مالچيك ۆ تىلۋ ۆراگا» (1961) اتتى كىتاپتارى قازاقستاندا باسىلسا، تاڭدامالارى توپتاستىرىلعان «يز كوگتەي سمەرتي. زاپيسكي كومانديرا پارتيزانسكوگو وتريادا» دەگەن اتپەن 1962 -جىلى ماسكەۋدىڭ بەدەلدى اسكەري باسپاسى «ۆوەنيزداتتا» جارىق كوردى. ءدال وسى كىتاپتى سول جىلى ۋكرايندىق ارىپتەستەرى كيەۆتىڭ «مولود» باسپاسىنان «ۋ پازۋرىۆ سمەرتى» دەگەن اتپەن ۋكراين تىلىندە باسىپ شىعاردى. وسىلايشا قاسىم باتىردىڭ ەسىمى قازاقستان شەكاراسىنان ەركىن اسىپ، ماسكەۋ اسپانى مەن ۋكراينا ورماندارىن شارلاپ كەتتى.
قاسىم قايسەنوۆتىڭ نەبىر شىتىرمان وقيعالارعا تولى پارتيزان جازبالارىن وقي وتىرىپ، «اۆتور كەي تۇستا تىم اسىرەلەپ جىبەرگەن جوق پا ەكەن؟» دەگەن كۇماندى سۇراقتىڭ ويعا ورالاتىنىن جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىراق ول ەشۋاقىتتا شىندىق شەڭبەرىنەن شىقپاعان. ويتكەنى قاسىم ەستە جوق ەسكى زامانداعى سوعىستى ەمەس، ءتىرى كۋالارى ورتامىزدا جۇرگەن، ءوزى كورگەن، باستان وتكەرگەن سوعىستىڭ شەجىرەسىن جازدى. ماسەلەن، «جاۋ تىلىندا» اتتى كىتاپتىڭ تۇتاس ءبىر تاراۋى «سوعىستان كەيىنگى كەزدەسۋلەر» دەپ اتالادى. وندا پارتيزان جازۋشى ۋكرايناعا بارعان ساپارىندا ءوز جازبالارىنىڭ كوزى ءتىرى كەيىپكەرلەرى س. ا. كوۆپاك، ا. ۆ. تكانكو، ە. د. لوماكو، ي. ۆيترياك، ا. ك. يانتسەليەۆيچ، ۆ. ك. حلوپوۆ، ا. ۆ. كرياچەك، ك. ي. سپيجيەۆوي، گريگوريي سپيجيەۆوي، س. گ. ۆلاسەنكو، ن. ۆورونەتسكايا، ي. ا. پروتسكو، ل. لۋتسەنكو، ۆ. پ. ياكوۆەنكو، س. م. شپيتال، يۆان لوماكو ت. ب. كەزدەسكەنىن جازادى. ءسوز جوق، ولاردىڭ ءبارى دەرلىك پارتيزان جازۋشىنىڭ جازبالارىن «ءمۇلت كەتكەن جەرى جوق پا ەكەن؟» دەپ سىن كوزبەن وقىعانى انىق. ءبىر- ءبىرىن وڭدىرماي سىناپ جاتاتىن سولاردىڭ ەشقايسىسى قاسىمنىڭ جازبالارىنا زارەدەي كۇمان كەلتىرىپ، كۇدىك ارتقان ەمەس.
ءيا، قاسىم باتىر نە جازسا دا، شىعار كۇندەي شىندىقتى جازدى. سوندىقتان ونىڭ جازبالارىن وداق وقىرماندارى سۇيسىنە وقىپ، قۋانا قابىلدادى. سولاردىڭ ىشىندە «دوسى»، بۇرىنعى كومانديرى، باتىردى ءبىر ەمەس، ەكى رەت ءتيىستى نەسىبەسىنەن قاققان ا. تكانكو دا بولدى. ول 1961 -جىلى اۋەلى قاسىمعا، سوسىن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا جولداعان «ەتو بىلو ۆ كارپاتاح» اتتى ماقالاسىندا بىردە پارتيزان وتريادىنىڭ قازاقستاننان شىققان «ۆاسيا» ەسىمدى كومانديرىنە پارتيزان قۇراماسىنىڭ شتابى «بەلايا تانيا» كونسلاگەرىندەگى 700-گە جۋىق تۇتقىندى بوساتۋ تاپسىرىلعانىن، ول بۇل تاپسىرمانى وتە قىسقا مەرزىمدە ورىنداپ، تۇتقىنداردى بوساتىپ، فاشيستەردى الدىنا سالىپ ايداپ اكەلگەنىن جازادى.
ارينە، ا. تكانكو وزىمەن دنەپردەن بەرى بىرگە كەلە جاتقان مايدانداس دوسى، كارپاتقا بىرگە تۇسكەن دەسانتشى قارۋلاسى، ۇلكەن ءبىر وتريادتىڭ كومانديرى «ۆاسيانىڭ» كىم ەكەنىن، ونىڭ شىن اتى- ءجونىن سول كەزدىڭ وزىندە- اق جاقسى بىلگەن. ءتىپتى ءوزى قول قويعان ماراپات قاعازىن تولتىرعان كەزدە- اق انىقتاعان. ەگەر ول ءوزى ارادا جىلدار وتە كەلە مويىنداعان شىندىقتى 1944 -جىلى: «بۇل ەرلىكتى جاساعان مەن ەمەس، «ۆاسيا» - ق. قايسەنوۆ ەدى»، - دەپ قاز- قالپىندا قاسىمنىڭ ماراپات قاعازىنا تۇسىرگەندە قازاق باتىرىنىڭ كەۋدەسىندە ونىڭ ەرەن تۇلعاسىنا لايىق التىن جۇلدىز دا جارقىراعان بولار ەدى. وتكەن ىسكە وكىنۋدىڭ قاجەتى جوق. «دوستارى» قيماعان اتاق- ابىروي، قادىر- قۇرمەتتى قاسىم باتىر ەلباسى مەن تۋعان ەلىنەن مولىنان كوردى.
قاسىم جاۋىنا قانشا قاتال بولسا دا، دوسىنا كەلگەندە سونشا مەيىربان بولدى. سوعىستاعى بۇكىل عۇمىرى جورتۋىلدا وتسە دە، اينالاسىنداعىلارعا ۇنەمى قامقورلىق كورسەتىپ، شۋاق شاشا ءجۇردى. مۇنداي جاندار قاسىمنان كورگەن جاقسىلىقتارىن ۇمىتپاي، ورايى كەلگەندە العىستارىن ايتىپ وتىردى. سونداي وقيعانىڭ ءبىرى 1969 -جىلى الماتىدا تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنان ءبولىنىپ، ءوز الدىنا دەربەس ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى اشىلعان كەزدە بولىپ ەدى.
ايتۋلى شاراعا ماسكەۋدەن التىن جاعالى، التىن جۇلدىزدى ءبىر توپ گەنەرالدار كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندە ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، اۆياتسيا گەنەرال- لەيتەنانتى ۆ. د. لاۆرينەنكوۆ تا بار ەدى. ارينە، سول زاماندا قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ماسكەۋدەن كەلگەن بيىك مارتەبەلى قوناقتاردى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى د. ا. قونايەۆ قابىلدايدى. قابىلداۋ كەزىندە كەۋدەسى مەن يىعىندا قوس- قوستان جۇلدىزدارى جارقىراعان گەنەرال لاۆرينەنكوۆ ەسكى دوسى «ۆاسيا» - قاسىم قايسەنوۆتى ىزدەيدى. دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى دەرەۋ قاسىمدى الدىرادى. ەكى دوس ءبىر- بىرىنە ايقارا قۇشاق اشىپ، مارە- سارە بولىپ تابىسادى.
ءبىر- بىرىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن اسپانداعى قىران مەن جەردەگى كوكجالدىڭ دوستىعى سوعىس كەزىندە باستالعان ەكەن. لاۆرينەنكوۆ 1943 -جىلعا دەيىن جۇزگە جۋىق اۋە شابۋىلىنا قاتىسىپ، جەكە دارا جاۋدىڭ 16 ۇشاعىن اتىپ تۇسىرگەن ناعىز سۇڭقاردىڭ ءوزى بولىپتى. ول وسى ەرلىگى ءۇشىن سول 1943 -جىلدىڭ وزىندە- اق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ ۇلگەرگەن.
وسىنداي داڭقى دۇرىلدەپ تۇرعان ۇشقىش 1943 -جىلدىڭ تامىزىندا نەمىستىڭ جاڭادان شىعارىلعان ايگىلى «فوككە- ۆۋلف» بارلاۋشى ۇشاعىن تارانمەن ءتۇسىرۋ كەزىندە جاۋ قولىنداعى ايماققا قۇلاپ، تۇتقىنعا تۇسەدى. ۇشقىش ءوزىن بەرليندەگى ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوز الدىندا ماسقارالاۋ ءۇشىن پويەزبەن گەرمانياعا اپارا جاتقاندا قاشىپ شىعىپ، قاسىم باسقاراتىن پارتيزان وتريادىنا قوسىلادى. كوك سۇڭقارى مەن دالا كوكجالى وسىلاي تابىسادى. جاس قىرانعا قاسىم ەرەكشە قامقورلىق كورسەتىپ، ورايى كەلگەندە مايدان شەبىنەن وتكىزىپ، تۇراقتى ارميا قاتارىنا قوسادى.
سول كەزدە مايور شەنىندەگى لاۆرينەنكوۆ كەيىن گەنەرالعا دەيىن وسەدى. ەرلىك جولىن جالعاستىرىپ، ەكىنشى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الادى. «اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى اۋىزدان كەتپەي» ول باسىنا كۇن تۇسكەن قيىن- قىستاۋ زاماندا پارتيزان وتريادىنىڭ كومانديرىنەن كورگەن قامقورلىعىن 1974 -جىلى جارىق كورگەن «ۆوزۆراشەنيە ۆ نەبو» اتتى كىتابىندا زور ريزاشىلىقپەن اتاپ وتكەن. قاسىم باتىردىڭ باسىنان وتكەن وسىنداي قىزعىلىقتى حيكايالاردا ەسەپ جوق.
تۋعان حالقىنىڭ شەكسىز قۇرمەتىنە يە بولعان ەردىڭ ەرەن تۇلعاسى تالاي ادەبي شىعارمالارعا ارقاۋ بولدى. ول تۋرالى عابدول سلانوۆ «كارپات شىڭىندا»، ال كەمەل توقايەۆ «شۇعىل تاپسىرما» اتتى دەرەكتى پوۆەستەر جازدى. اعا بۋىن وكىلدەرىنەن ءا. ءشارىپوۆ، ق. ىسقاقوۆ، ءا. كەكىلبايەۆ، ءا. نۇرشايىقوۆ، ت. كاكىشيەۆ، ك. سالىقوۆ، س. قيرابايەۆ، ق. يسابايەۆ، ن. ورازاليندەر كوركەم شىعارماعا بەرگىسىز كەلىستى ەستەلىكتەر جازدى. قازاقتىڭ ايتۋلى اقىندارى ح. ەرعاليەۆ، م. الىمبايەۆ، س. ماۋلەنوۆ، س. سەيىتوۆ، ع. قايىربەكوۆ، ت. مولداعالييەۆ، ق. مىرزالييەۆ، س. جيەنبايەۆ، م. ايتحوجينا، ك. احمەتوۆا، ت. مەدەتبەك، يران- عايىپتار قايتپاس قايسار اعاسىنا ءورشىل رۋحتى جىرلارىن ارنادى.
قاسىم دا اعالارى الدىندا جولىنان جىعىلعان ەمەس. ءار كەزەڭدە قازاق ادەبيەتىنىڭ الىپتارى مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆتەرمەن ءتۇرلى ساپارلاردا بولىپ، اعالارىنا ىنىلىك ىزەتپەن قۇراق ۇشا قىزمەت ەتتى. الىپتاردان العان ۇلگى- ونەگەسىن كەيىنگى ەستەلىكتەرىندە مولدىرەتە جازدى.
قاسىم قايسەنوۆتىڭ ءوز جايىن «وزگە ەمەس ءوزى ايتقان» شىعارمالارى قازاق، ورىس، ۋكراين تىلدەرىندە جۇزدەگەن مىڭ تيراجبەن شىعارىلىپ، بۇكىل كەڭەس وداعىنا كەڭىنەن تارالعان كەزدە وعان حاس باتىرعا لايىق بيىك تۇلعاسىنا ساي ماراپات كورسەتۋ ماسەلەسى ءجيى كوتەرىلە باستادى. ونداي حاتتار قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى باسشىلارى ن. بەليايەۆ، ي. يۋسۋپوۆ، د. قونايەۆتاردىڭ اتىنا، ك س ر و باسشىلارى ن. حرۋشيەۆ، ل. برەجنيەۆتەن باستاپ، م. گورباچيەۆقا دەيىن جولداندى. حاتتار لەگى الماتىدان عانا ەمەس، ماسكەۋدەن، كيەۆتەن دە اعىلدى. ولاردىڭ ىشىندە ەسىمى ەلگە تانىمال ادەبيەت پەن مادەنيەت قايراتكەرلەرى، قارۋلاس دوستارى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى، گەنەرالدار مەن جوعارى شەندى وفيتسەرلەر دە بولدى. بيلىك جوعارعى ماراپاتىن قيماعان سايىن قاسىمنىڭ حالىق اراسىنداعى داڭقى بيىكتەي بەردى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ەل تىزگىنىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ۇستادى. ەلى سۇيگەن باتىردى ەلباسى دا ەرەكشە قۇرمەتتەپ، ءوزىنىڭ 1995 -جىلعى 9 مامىرداعى ارنايى جارلىعىمەن قاسىم قايسەنوۆكە ازات قازاقستاننىڭ ەڭ جوعارعى ناگراداسى - «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرىپ، ونىڭ بار قازاقتى سىيدىرعان كەڭ كەۋدەسىنە ءوز قولىمەن «التىن جۇلدىزدى» قادادى.
قاسىم اعا عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەل ومىرىندەگى ەڭ ۇلكەن قوعامدىق- ساياسي وقيعالارعا بەلسەنە ارالاسىپ، ەلىن ءاردايىم بەرەكە- بىرلىككە، حالقىنىڭ ەكى تىزگىنىن، ءبىر شىلبىرىن بەرىك ۇستاعان ەلباسىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋعا شاقىردى.
قازىر زامان وزگەردى. ەر قاسىمنىڭ ەكىنشى وتانى سانالعان ۋكراينادا ساياساتتىڭ داۋىلى كۇنباتىستان سوقتى. كەشەگى دوس - بۇگىن دۇشپان، كەشەگى باتىر - بۇگىن باسقىنشى اتاندى. سول اتكوپىر اقپاراتتىڭ ىشىندە قاسىمداي ايباتتى ەردىڭ اقجارما كەلبەتىنە كولەڭكە تۇسىرەتىندەرى دە قىلاڭ بەرە باستادى. ءبىز ءدۇيىم جۇرتقا، دەربەس ەلگە اقىل ايتۋدان اۋلاقپىز، ءبىراق كەز كەلگەن تاريحي وقيعا مەن وعان قاتىسۋشى تۇلعاعا سول زامان شىندىعى تۇرعىسىنان باعا بەرىلۋى ءتيىس. ءدال وسى قاعيدانى باسشىلىققا الار بولساق، قاسىم باتىر ءوز وتانىنا ادال قىزمەت ەتتى. ونى قورعاۋدا قاھارماندىقتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتىپ، قازاقتاي ەر حالىقتىڭ داڭقىن اسىردى. ءبىزدىڭ قولىمىزعا قالام العانداعى ماقسۇتىمىز - ءالى تالاي بۋىن وكىلدەرى جىرداي ەتىپ ايتا جۇرەتىن اڭىزعا اينالعان باتىر ءومىرىنىڭ بار اقيقاتىن جاڭا ۇرپاقتىڭ جادىندا قالدىرۋ.
ءبىز ەرلىك داستۇرىندە تاربيەلەنگەن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحى دا كومەسكى تارتا باستادى. كەلەسى بۋىن ءۇشىن ول بەلگىسىزدەۋ سوعىس بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. ءبىراق سالعان ءىزى سايراپ جاتقان وتكەن تاريحتى ەشكىم وزگەرتە المايتىنى انىق. سول تاريحتىڭ سارعىش تارتىپ، شاڭ باسقان بەتتەرىنەن سۇراپىل سوعىس تۋرالى اقيقات شىندىقتى ىزدەگەندەر ونى قايتپاس قايسار باتىردىڭ ارىمەن جازىلعان قاسىم قايسەنوۆتىڭ شىعارمالارىنان تاباتىنى انىق.
«ەجەلدەن ەر دەگەن داڭقى شىققان» قازاق ەلى امان تۇرعاندا تۇلعاسى التايداي بيىك، مىنەزى ەرتىستەي اساۋ، پەيىلى دالاداي كەڭ ەردىڭ ەرى، قاھارمان قاسىم باتىردىڭ ەرەن تۇلعاسى، بيىك رۋحى حالقىمەن بىرگە ماڭگى جاساي بەرمەك!
* * *
اۆتوردان: وسى ماتەريالدى جازۋ بارىسىندا مۇراعاتتىق كومەك كورسەتكەن رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ءارحيۆى، ۆ. ي. ۆەرنادسكيي اتىنداعى ۋكراينا ۇلتتىق كىتاپحاناسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى ۇجىمدارىنا العىسىمدى بىلدىرەمىن.
مۇحتار قۇل- مۇحاممەد
aikyn.kz
