سەرگەي سكليارەنكو: قازاقستان - جويىلىپ كەتكەن جولبارىستى مەكەنىنە قايتارعان الەمدەگى بىردەن- ءبىر ەل بولماق
وكىنىشكە قاراي، «ادام» دەپ اتالاتىن وركەنيەت يەسى 21- عاسىرعا دەيىن جولبارىستىڭ 4 ءتۇرىن تولىعىمەن جويىپ، بۇگىنگى تاڭدا وسىناۋ سۇستى دا سۇلۋ اڭنىڭ 3,5 مىڭىن عانا قالدىرىپتى. قولدان جويىلعان مىسىق تۇقىمداس جىرتقىشتاردىڭ تۇرىنە ياۆان جانە بالي، سونداي-اق، وڭتۇستىك قىتايلىق جولبارىستى جاتقىزۋعا بولادى. قۇرىپ كەتكەن جىرتقىشتىڭ ءتورتىنشى ءتۇرى - تۇران جولبارىسى.
جاھاندىق WWF International ۇيىمىمەن كەلىسىمگە كەلگەن قازاقستان ءدال وسى تۇران جولبارىسىن (امۋر جولبارىسىن ءوسىرۋ تاجىريبەسىمەن) بالقاش وڭىرىندە قايتا مەكەندەستىرۋ جۇمىسىن قولعا الدى. دەسە دە، بۇل باعدارلامانىڭ باستاپقى كەزەڭى عانا. الدا قىرۋار جۇمىس كۇتىپ تۇر. وسىعان بايلانىستى جولبارىستى بايىرعى مەكەنى - ىلە- بالقاش رەزەرۆاتىندا ءوسىرۋ باعدارلاماسىنىڭ قالاي ىسكە اساتىنى تۋرالى قازاقستان بيوالۋانتۇرلىلىكتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعى اتقارۋشى ديرەكتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى سەرگەي سكليارەنكونى سوزگە تارتقان ەدىك.
- سەرگەي لۆوۆيچ، رەزەرۆاتتى قالپىنا كەلتىرۋ، ازىقتىق بازانى دايارلاۋ جۇمىستارىنىڭ بارلىعىن ەسەپكە الساق، بالقاش وڭىرىنە ناقتى قاي ۋاقىتتا جولبارىس جىبەرىلگەلى وتىر؟
- جولبارىستى رەينترودۋكتسيالاۋ باعدارلاماسى بىرنەشە جىلدارعا ارنالعان. قازاقستان دالاسىنا ەڭ ءبىرىنشى جولبارىستى اكەلگەنگە دەيىن ەكوجۇيەنى قالىپقا كەلتىرۋ جانە جولبارىستاردىڭ ازىقتىق بازاسىن دايارلاۋ باعىتىندا وتە اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلۋى كەرەك.
سەبەبى، ءدال قازىر ىلە- بالقاش اۋماعىنا جولبارىس اكەلۋ مۇمكىن ەمەس - ولاردىڭ ءومىر ءسۇرىپ كەتۋىنە ەشقانداي جاعداي جوق. نۋلى- توعايلى ورمان دەگەننىڭ وزىندە ونداعى جاي- كۇي دە ءماز ەمەس. ۇشىنشىدەن، ول جەردە جولبارىس ازىقتاناتىنداي قاباننىڭ دا، ەلىكتىڭ دە سانى ازايىپ كەتكەن. سول سەبەپتى، بەلگىلەنگەن اۋماقتىڭ ەكوجۇيەسىن جوق دەگەندە «قاناعاتتانارلىق» قالىپقا كەلتىرۋ كەرەك.
بۇل كەم دەگەندە بىرنەشە جىلعا سوزىلادى. ازىقتىق بازانى ازىرلەۋ دە ءبىرشاما ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. ول اۋماقتاعى قاباننىڭ سانى كەم دەگەندە 10 ەسەگە، ەلىكتىڭ سانى بىرنەشە ەسەگە كوبەيتىلۋى كەرەك. رەزەرۆاتقا بۇقار بۇعىسىن اكەلۋ دە كوزدەلۋدە. ياعني، بۇل رەتتە ازىقتىق بازا رەتىندە قاراستىرىلىپ وتىرعان وسىناۋ اڭداردىڭ وزدىگىنەن كوبەيۋىنە جاعداي جاسالۋى ءتيىس.
سوندىقتان دا، قازىرگى ۋاقىتتا جولبارىستارعا ارناپ «ىلە- بالقاش رەزەرۆاتىن» دايىنداۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر. سول سەبەپتى، ەكوجۇيە مەن ازىقتىق بازا ماسەلەسى شەشىلگەندە عانا رەزەرۆات اۋماعىنا العاشقى جولبارىستار جىبەرىلەدى. دەمەك، جولبارىستاردى ناقتى اكەلىنگەنىنە دەيىن بىلمەيمىن، بالكىم، 10 جىلعا دەيىنگى ۋاقىت ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن.
- رەزەرۆات اۋماعىنا قانشا جولبارىس اكەلۋ كوزدەلىپ وتىر؟ كەيبىر باق جازىپ جاتقانداي، 200-گە جۋىق جولبارىس اكەلىنەدى دەگەن اقپارات شىندىققا ساي كەلە مە؟
- ب ا ق- تا جاريالانعان مالىمەت تولىعىمەن شىندىقپەن قيىسپايدى. باعدارلاما پىسىقتالىپ جاتقان ۋاقىتتا 200 جولبارىس تۋرالى اڭگىمەنىڭ شەتى شىققانى راس. ءبىراق، بۇنداي ساندى ايتۋعا ازىرشە ەرتەرەك. الداعى جىلدارى رەزەرۆاتقا قانشا جولبارىس اكەلۋگە بولادى دەگەن ماسەلەگە قاتىستى ايتىلعان «ىقتيمال» ساندار بولاتىن. دەگەنمەن، العاشقى جىلدارى 10 نەمەسە 20 جولبارىس اكەلىنۋى مۇمكىن. وعان قوسا اكەلىنگەن جولبارىستار تەك قانا قورشالعان ۋچاستوكقا جىبەرىلەتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. دەمەك، بەلگىلەنگەن وتە كەڭ اۋماقتى قورشاعان بيىك قورشاۋ سالىنىپ ءبىتۋى ءتيىس.
- ال ول جولبارىستاردى قايدان اكەلۋ كوزدەلىپ وتىر؟
- امۋر جولبارىستارىن رەسەيدەن اكەلۋ جوسپارلانعان. اكەلىنەتىن اڭداردىڭ تاعى ءبىر بولىگى زووباقتاردان جەتكىزىلۋى ىقتيمال. گەنەتيكالىق تۇرعىدا تۇران جولبارىسىنا وتە جاقىن بولعاندىقتان، جىبەرىلەتىندەر - امۋر جولبارىستارى. تۇران جولبارىسى قازاقستان دالاسىندا قۇرىپ كەتكەنىن بىلەسىزدەر. ءبىراق، وسى ەكەۋىندە كوپ ايىرماشىلىق جوق. ونىڭ ۇستىنە جولبارىستاردىڭ وسىناۋ ەكى ءتۇرى كليماتى ۇقساس اۋماقتا ءومىر سۇرۋگە بەيىم. ياعني، قىستىڭ قاتال اۋا رايىنا شىدامدى. ەكەۋىنەن باسقا بىردە- ءبىر جولبارىستاردىڭ ءتۇرى مۇنداي سۋىقتا ءومىر ءسۇرىپ كەتە المايدى.
امۋر جولبارىسى
- جالپى، وسى باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاجەتتى قاراجات قايدان بولىنگەلى وتىر؟
- قازاقستان تاراپى قازىردىڭ وزىندە ىلە- بالقاش رەزەرۆاتىن قۇرىپ، ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. وسى رەتتە، جالپى رەزەرۆاتتىڭ جالعىز عانا جولبارىس ءۇشىن ەمەس، تۇتاس ەكوجۇيەنىڭ قامى ءۇشىن جاسالعالى جاتقانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. بۇل اسا قۇپتارلىق ماسەلە. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قازاقستاندا جولبارىستار تۋرالى اڭگىمە ايتىلماي تۇرىپ رەزەرۆاتتى قۇرۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ جۇرگەن بولاتىن.
دەمەك، بۇل تەك قانا جولبارىستار ءۇشىن اشىلعالى وتىرعان رەزەرۆات ەمەس. «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى» ءدال كەلىپ تۇر دەمەكشى، جولبارىستى ءوسىرۋ باعدارلاماسى رەزەرۆات قۇرۋ جوسپارىمەن تۇسپا- تۇس ءارى ۇيلەسىمدى كەلە قالدى. مەملەكەت قازىرگى ۋاقىتتا رەزەرۆاتتى قۇرۋ باعدارلاماسىنا اقشا ءبولىپ وتىر.
وپەراتسيالىق شىعىندارعا 100 ميلليون تەڭگە بولىنۋدە. بۇعان قوسا، قاتەلەسپەسەم رەزەرۆاتتىڭ ينفراقۇرىلىمىنا 80 ميلليون تەڭگە بولىنگەلى وتىر.
جولبارىستار تاقىرىبىنان تىس ىلە- بالقاش ەكولوگيالىق ءدالىزىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا. بۇرىننان شارۋاشىلىق ماقساتتا پايدالانىپ كەلە جاتقان جەر ۋچاستوكتارى شارۋالاردان تارتىپ الىنبايدى. ول جەردەگى حالىق بۇرىنعىداي مالىن جايىپ، ءشوبىن شابا بەرمەك.
ءبىراق، سول اۋماققا قوسىمشا باقىلاۋ كۇشەيتىلىپ، بۇل ءومىر ءسۇرۋ اۋماعى توزىپ كەتپەس ءۇشىن جاسالادى. سونىمەن بىرگە، تۇياقتى جانۋارلاردىڭ ەميگراتسياسىنا كەلتىرىلەتىن كەدەرگىلەر جويىلۋى كەرەك. «التىن ەمەل» ۇلتتىق تابيعي پاركىنىڭ ەكولوگيالىق ءدالىزى ىلە بالقاش رەزەرۆاتىنا دەيىن سوزىلادى. بۇل ەكوجۇيەلەردىڭ بىرىگۋىنە مۇرىندىق بولادى. ول اۋماقتاعى براكونەرلىككە قاتاڭ قاداعالاۋ جۇرگىزىلەدى.
تىڭ وزگەرىستەر جەرگىلىكتى حالىققا ەشقانداي كەرى اسەرىن تيگىزبەيدى. ماسەلەن، جۋىقتا بالقاش اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن باقاناس اۋىلىنىڭ حالقىمەن كەزدەسۋ وتكىزىلىپ، وسى ماسەلە ەلمەن بىرگە كەڭىنەن تالقىلاندى.
حالىقتىڭ ءبارى ءبىر اۋىزدان ەكولوگيالىق ءدالىز بەن رەزەرۆات قۇرۋعا كەلىسىمدەرىن بەرىپ وتىر. ەشكىم قارسى شىققان جوق. جولبارىستى ءوسىرۋ - بۇل نەگىزگى ماقسات ەمەس. جولبارىستار وسىناۋ ۇلكەن ماقساتتاردىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.
- دەپۋتاتتار وتكەن جىلدىڭ 7 -جەلتوقسانداعى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا جولبارىستاردى ءوسىرۋ بويىنشا ەكى ماسەلەگە نازار اۋدارعان ەدى. ماجىلىسمەندەردىڭ ءبىرى «جولبارىستار جەرگىلىكتى حالىققا قاۋىپتى ەمەس پە؟» دەسە، ەكىنشىسى «كۇنىنە 5-6 كەلى ەت جەيتىن جولبارىستى ءوسىرۋ قازاقستانعا قانشالىقتى ءتيىمدى؟ بۇل بيۋدجەتكە اۋىر سالماق سالماي ما؟» دەگەن ماسەلەنى ايتقان ەدى. وسىنداي ۋاجگە قاتىستى نە دەر ەدىڭىز؟
- ارينە، سۇراقتاردىڭ كوتەرىلۋى ورىندى. بىرىنشىدەن، ەت تۋرالى كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمى بار. بۇعانعا دەيىن ازىقتىق بازانىڭ قالپىنا كەلتىرىلەتىنىن ايتقان بولاتىنمىن. ناقتى سانى بويىنشا توقتالسام: ءبىر جىلدا ۇلكەن جولبارىس 50-60 قابان اۋلاپ جەيدى. دەمەك، بۇل جەردە بيۋدجەتتىڭ مۇلدەم قاتىسى جوق.
سەبەبى، ازىقتىق بازا قالپىنا كەلتىرۋ وسى ماسەلەنى وزدىگىنەن شەشىپ تۇر. ياعني، جولبارىستار جابايى اڭداردى اۋلاپ ءومىر سۇرەتىن بولادى. وعان دەيىن اۋماقتى كۇزەتۋ جۇمىسى رەتكە كەلتىرىلىپ، بيوتەحنيكالىق شارالار قولعا الىنادى. قابانداردى قىسقا قاراي جەمدەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى. دەمەك، بۇل اڭشىلىق شارۋاشىلىقتاردىڭ ايىن وڭىنان تۋعىزايىن دەپ تۇر. قاباننىڭ سانى بۇگىنگىدەن 10 ەسەگە ارتسا، ولار بارلىعىنا دا جەتەدى. ياعني، بۇل باعىتتا جولبارىستار ءۇشىن ەشقانداي شىعىن شىقپايدى. ەستە ساقتاۋ كەرەك - ازىقتىق بازانىڭ تولىققاندى دايىن بولعانىنا كوز جەتكىزبەيىنشە ەشكىم رەزەرۆاتقا جولبارىستى اكەلمەيدى.
ال ادامعا شابۋىلداۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ تۋرالى ايتارىم... ەگەر ازىقتىق بازا تولىعىمەن قامتاماسىز ەتىلسە، البەتتە جولبارىستىڭ ادامعا شابۋ قاۋپى بولمايدى. ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قاۋپى مەن كۇدىگىن سەيىلتۋ ءۇشىن جولبارىستى رەينترودۋكسيالاۋ باعىتىندا ۇلكەن قورشاۋ سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان بولاتىن.
ەلدىمەكەنى جوق اۋماقتى قورشاپ، باستاپقى كەزدە بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا جولبارىستاردى جىبەرىپ كورۋ كوزدەلىپ وتىر. ياعني، جولبارىستىڭ بارلىعى قورشاۋدان شىقپايدى. قورشاۋدىڭ بيىكتىگى قانشا جانە ونىڭ قانداي ماتەريالدان سالىناتىنى ازىرگە ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. ءبىر بىلەرىم، بۇل جۇمىس قازىرگى ۋاقىتتا ءىس-شارالار جوسپارىنا ەنگىزىلىپ، بارلىق جوسپاردىڭ انىق ەسەبى 2018 -جىلدا تولىعىمەن بەلگىلى بولادى دەپ وتىرمىز.
وسىلايشا، 2018 -جىل دايىندىق جۇمىستارىنا ارنالىپ، ىلە- بالقاش رەزەرۆاتى قۇرىلىپ، ورماندى قانداي جولمەن قىسقا ۋاقىتتا قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا قوسىمشا عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. 2019 -جىلدان باستاپ باعدارلامانى بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلەدى.
- جالپى، الەمدە ءبىر كەزدەرى قۇرىپ كەتكەن، ءبىراق كەيىن سول اڭداردىڭ تىرشىلىگىن وسىنداي جولمەن قالپىنا كەلتىرگەن مەملەكەتتەر بار ما؟ ناقتى جولبارىستاردى ەجەلگى قونىسىنا قايتارعان الەمدىك تاجىريبەلەردى اتاي الاسىز با؟
- ءۇندىستان سەكىلدى ءبىر- ەكى ەلدە ونداي تاجىريبە بار. ءبىراق، ول شاعىن عانا اۋماقتاردا جۇزەگە اسىرىلعان. جالپى، ەگەر جۇزەگە اسىرا بىلسە - جولبارىستاردى قايتا قالپىنا كەلتىرگەن بىردەن- ءبىر مەملەكەت - قازاقستان بولماق. بۇل قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس الەم ءۇشىن بىرەگەي جاڭالىق بولايىن دەپ تۇر. الەمدە ەكوجۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ تاجىريبەسى جوق. بىرىنشىدەن، وسىنشاما ۇلكەن اۋماقتىڭ ەكوجۇيەسىن قالپىنا كەلتىرىپ، جولبارىس سەكىلدى ءىرى اڭدى قايتا ءومىر سۇرە الاتىنداي جاعداي جاساپ بەرە الساق - ءيا، بۇل الەمدىك تاجىريبەدەگى تۇڭعىش باستاما بولادى. ياعني، قازاقستان تاراپى الەمدىك اۋقىمداعى تاپسىرمانى قولعا الدى.
- قازاقستاندا ەكوجۇيەنىڭ بۇزىلماۋىن جانە جولبارىستاردىڭ قامىن باقىلاپ وتىراتىن ناقتى ۇيىم قۇرىلۋى مۇمكىن بە؟
- ازىرگە ونداي ۇيىمدى قۇرۋ تۋرالى ءسوز ايتىلعان جوق. جاقىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيتسە- ءمينيسترى ەرلان نىسانبايەۆتىڭ، WWF وكىلدەرىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتىرىس ءوتىپ، جۇمىس توبى قۇرىلعان بولاتىن. ول جۇمىس توبى تۇراقتى تۇردە جينالىس وتكىزىپ، باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ءجىتى باقىلاۋىنا الادى.
دەمەك، كەز كەلگەن كوزدەن، حالىقارالىق دونورلاردان اقشا بولىنە قالسا، جوبانىڭ ۇيلەستىرۋشىسى تەحنيكالىق جۇمىستى جۇرگىزە بەرەدى. ودان كەيىن قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى بەلگىلى ءبىر قۇرىلىم قۇرىلىپ تا قالۋى مۇمكىن. البەتتە، ۇلكەن ۇيىم بولماۋى دا ىقتيمال. ونىڭ قاجەتتىلىگى جوق. ءار ءتۇرلى ۆەدومستۆولاردىڭ كەلىسىلگەن جوسپارى بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلەدى.
ەڭ باستى قۇرىلىم - تەك قانا جولبارىستار ءۇشىن ەمەس، جالپى رەزەرۆاتتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قۇرامىندا ءار ءتۇرلى 64 قىزمەتكەر بولاتىن ۇيىم قۇرىلادى. ياعني، جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن دە جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلادى.
- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءومىر ءسۇرىپ كەتە الۋى ءۇشىن رەزەرۆات اۋماعىندا جيىنى قانشا جولبارىس بولۋى كەرەك؟
- جولبارىستار توپتاسىپ، كوبەيە الاتىن دارەجەدە بولۋى ءتيىس. دەمەك، شارتتى تۇردە ايتار بولساق، 40-50 جولبارىس بولۋى كەرەك. وسى مولشەردەگى جولبارىستار توبى ءومىر ءسۇرىپ كەتۋگە قاۋقارلى. ءبىراق، قايتالاپ ايتايىن، وعان دەيىن ءالى ءبىراز ۋاقىت كەرەك.
- سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت!
تۇران جولبارىسىن اعىلشىندار كاسپيي جولبارىسى دەپ بىلەدى. مىسىق تۇقىمداس جىرتقىشتىڭ بۇل ءتۇرى كەزىندە تاياۋ شىعىستىڭ 13 ەلىندە، قاپ تاۋلارىندا، ورتالىق ازيا مەن تۇركيانىڭ سولتۇستىك- باتىس جاعىندا تىرشىلىك ەتكەن ەكەن. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا تۇران جولبارىسىنىڭ سانى الدەقايدا كوپ بولعان دەگەن ماعلۇمات بار.
سوڭعى جىرتقىشتىڭ ولتىرىلگەنى ناقتى ۋاقىتى تۋرالى ءارتۇرلى بولجامدار ايتىلادى. كەيبىر عالىمدار سوڭعى تۇران جولبارىسىن 1970 -جىلى كورگەندەر بار دەگەن پىكىردە. ال قازاقستاندا سوڭعىسى 1949 -جىلى اتىلعان دەگەن دەرەك بار.
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا جەتىسۋ وڭىرىندە تۇسىرىلگەن سۋرەت. سۋرەتتىڭ اۆتورى - ماجار شىعىستانۋشىسى دەرد الماشي.
تۇران جولبارىسىنىڭ قۇرىپ كەتۋىنە ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن اڭشىلىق سەبەپ بولعانى داۋسىز. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى اڭشىلىققا ءبىردى- ەكىلى اڭشى ەمەس، تۇتاس اسكەري بولىمشەلەردىڭ جۇمىلدىرىلۋى جاعدايدى ءتىپتى ۋشىقتىرىپ جىبەرگەن ەكەن. بۇعان قوسا جىرتقىشتاردىڭ ازىعى سانالاتىن تۇياقتى جانۋارلاردىڭ ەسەپسىز اۋلانۋى، يرريگاتسيالىق جوبالار ءۇشىن اڭداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورىندارىنىڭ قۇرىپ كەتۋى تۇران جولبارىسىنىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋعا سەبەپ بولدى. وسىنىڭ سالدارىنان توعايلى ورمانداردىڭ توز- توزى شىعىپ، وزەن- كولدەردىڭ جاعاسىن الىپ جاتقان قامىستى ءارى باتپاقتى اۋماقتار قۇرعاپ قالدى.
الەمدەگى جولبارىستاردىڭ جاپپاي جويىلىپ بارا جاتقانى سەبەپتى، 2008 -جىلى بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ پرەزيدەنتى ر. زەلليك جاھاندىق «جولبارىس باستاماسىن» قولعا الدى. اتالعان باستاما اياسىندا 2010 -جىلى سانكت- پەتەربۋرگتە رەسەي پرەزيدەنتى ۆ. پۋتيننىڭ شاقىرۋىمەن جەر جاھانداعى جولبارىستاردى امان الىپ قالۋ بويىنشا حالىقارالىق فورۋم وتكىزىلدى. فورۋمدا تۇجىرىمدالعان جوسپار بويىنشا 2022 -جىلعا قاراي الەمدەگى جولبارىستاردىڭ سانىن ەكى ەسەگە ارتتىرۋ ماقساتى العان قويىلعان بولاتىن. ءدال وسى فورۋمدا WWF ۇسىنىسى نەگىزىندە قازاقستان مەن رەسەي ورتالىق ازياداعى جولبارىستاردى قايتا ءوسىرۋ باعدارلاماسىنىڭ قولعا الىنعانىن جاريالاعان بولاتىن.
بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزبەكستان، ازەربايجان، گرۋزيا، يران، قىرعىزستان، قىتاي، تاجىكستان، تۇركيا ەلدەرىنىڭ تۇران جولبارىسىن وسىرۋگە بولادى- اۋ دەگەن ايماقتارى زەرتتەلىپ، سارالانعانىمەن، اقىرى، ەكى ورىن، اتاپ ايتقاندا ارال تەڭىزىنىڭ وزبەكستانعا قاراستى اۋماعى مەن قازاقستاننىڭ بالقاش كولىنىڭ ماڭى تاڭدالىپ الىنعان ەدى.
WWF تۇران جولبارىستارىن (نەگىزىنەن امۋر جولبارىستارىنان ءوسىرۋ) قازاقستاندا - بالقاش وڭىرىندە قالپىنا كەلتىرۋ باستاماسىنا قولداۋ ءبىلدىردى. 2017 -جىلدىڭ 8 -قىركۇيەگىندە قازاقستان ۇكىمەتى جولبارىستى ىلە- بالقاش ايماعىنداعى تاريحي تىرشىلىك مەكەنىنە قايتارۋ بويىنشا جوسپارىن جاريا ەتىپ، جولبارىس رەينترودۋكسياسىنىڭ بىرلەسكەن باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندە WWF- مەن مەموراندۋمعا قول قويدى.
قۇجاتتى ق ر پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى - اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسقار مىرزاحمەتوۆ (سول تۇستاعى) پەن WWF International باس ديرەكتورى ماركو لامبەرتيني راسىمدەدى.
