ءتىلدىڭ جۇتاڭدانىپ بارا جاتقانىنا قاتتى الاڭدايمىن - سەرىك تۇرعىنبەك ۇلى
وسى ورايدا، ءوزىنىڭ ليريكالىق شىعارمالارىمەن قازاق ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ جۇرگەن قالامگەرلەر جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى - بەلگىلى اقىن سەرىك تۇرعىنبەك ۇلى ۇلتتىق رۋح، قازاقى تاربيە تاقىرىبىندا «قازاقپارات» تىلشىسىنە سۇحبات بەردى.
- عۇلامالاردىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، پوەزياداعى رۋح سانا دامۋىنىڭ، قوعامعا ىقپال ەتۋ دەڭگەيىنىڭ ەڭ جوعارعى بيىگىندە عانا تۋىندايدى. راس، ۇلتتىق رۋحتىڭ قالىپتاسۋى جونىندە تالاي اڭگىمەلەر ايتىلدى. ال ادەبيەتتەگى، قالا بەردى، پوەزياداعى رۋح قايسى؟
- پوەزيا جاساۋشى تۇلعانى اقىن دەپ قابىلداساق، ول ءوز كەزەگىندە ۇلتىنا قاتىستى دۇنيەلەردى جىرلاۋ قاجەت. اتامەكەنىڭ، ونىڭ قىر- قاتپارى ولەڭىڭدە جۇرمەسە، اقىندىعىڭ كوك تيىن. رۋح جالپى ادامزاتتىق قۇبىلىس بولسا، پوەزيا - ادەبيەتتىڭ ءارلى تارماعى. كەز كەلگەن ولەڭ جايدان- جاي جازىلا سالمايدى عوي. ويلاناسىڭ. ايتارى بار ولەڭ جازعىڭ كەلسە، ۇلتىڭنىڭ جاعدايىنا قارايسىڭ، جەتە الماي تۇرعان كەمىستىكتەرىن كورەسىڭ دە، ولەڭنىڭ الدىنا ناقتى ماقسات قوياسىڭ. ول جاقسى شىقتى ما، ءالى دە شيكى مە، ونىڭ باعاسىن وقىرمان بەرمەك. باستىسى، سول ولەڭدەگى رۋحتىڭ ءمانىن سەزىنە بىلۋىڭدە. حالىققا جاقىن، قىزمەت ەتەتىن ولەڭ وسىلاي شىعادى. ايتپەسە، كوپ بىلگىشسىماقتار «ولەڭ ەل ءۇشىن جازىلسىن، مەملەكەتكە پايدا اكەلسىن» دەپ ايتۋدان باسقا ارىگە بارمايدى. ەگەر تۋىندىم ادەبيەتتەن الىستاپ، عالامتورعا قامالعان جاستارعا رۋحاني ازىق بولا بىلسە، سول ارقىلى ولاردىڭ بويىنداعى نامىستى وياتىپ السام، مەنەن باقىتتى اقىن بار ما؟ شىن اقىننىڭ باقىتى حالقىنىڭ باعاسىندا جاتىر.
- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «قازاقتى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شەڭگەلىنەن ادەبيەت الىپ شىقتى» دەپسىز. ال قازىرگى تەحنوگەندىك عاسىردا قازاقىلىقتى قالاي ساقتاپ قالامىز؟ ادەبيەت قانداي ءرول اتقارادى؟
- بوستاندىققا جەتۋ جولىندا تالاي تۇلپاردىڭ تۇياعى، قىراننىڭ قياعى توزدى. سول كەزەڭدە تۋعان توپىراقتى تۋلاق ەتپەۋ، اسىل ادامدارىمىزدىڭ ابىرويىن تۇسىرمەۋ مىندەتى تۇردى. تاعدىرشەشتى قيلى ۋاقىتتا ادەبيەت تە وزىندىك سەرپىن بەردى. شىنىندا دا ءبىز ادەبي شىعارمالاردىڭ سەپتىگىمەن كوپ نارسەدەن امان قالدىق. مەن مۇنى سەنىمدى تۇردە دالەلدەپ بەرەمىن. سول ۋاقىتتا رۋحتى اقىندارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز بولماسا، ماڭگىلىك تۇڭعيىققا كەتىپ قالار ەدىك. قازاقتىڭ سالت- داستۇرلەرى، ءتىل مەن ءدىل، ءتول ادەبيەتىمىز ماڭگىلىككە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. مۇنى ەلباسى ءوزىنىڭ باعدارلامالىق ماقالاسىندا قاداپ ايتتى. قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە جويىلىپ كەتۋدەن امان قالۋىن ويلاعان ءاربىر حالىق الدىمەن ءوزىنىڭ بايىرعى رۋحاني- تەكتىك قاسيەتتەرىن مەيىلىنشە جاڭعىرتىپ، وسى ارقىلى زاماناۋي عالامدىق باسەكەلەستىككە توتەپ بەرە الۋ جاعىن ەسكەرگەنى ءجون.
ءبىز بۇگىنگى جىلانداي جۇتىنىپ تۇرعان مىنا عاسىردا قازاقتىعىمىزدى ساقتاپ، ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتپەي، قالاي امان قالماقپىز؟ بۇل سۇراق ءبارىمىزدى مازالايدى. مەنىڭشە، ۇلتتىق كودتى جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلەسىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى جاسالۋى كەرەك. سول ارقىلى جاس ۇرپاق ۇلتتىق رۋحتى بويىنا ءسىڭىرۋى ءتيىس. ءوز باسىم ولەڭدەرىمدە انا ءتىلىمىزدىڭ، ەڭسەسىن ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ جاعدايىن كورسەتۋگە تىرىسامىن. اينالاداعى ساياسي وزگەرىستەر دە ءبىزدىڭ نازاردان تىس قالماق ەمەس. ناعىز اقىن ۇلتتىق رۋحپەن عانا اقىن. ال ولەڭىندە مىنەزى جوق، جاعىمپاز، تەك ماراپات پەن اتاق ىزدەگەن اقىنداردى حالىقتىڭ ءوزى شەتكە ىسىرىپ تاستايدى. ودىراڭداعان وداشىلار قاپتادى. ولەڭدەرىن ءۇش قايتالاساق تا ۇقپايتىن اقىندار بار. ماداقتارىنىڭ ءبارى - شىلقىعان وتىرىك! پايداكۇنەمدىككە توسقاۋىل بولاتىن - رۋح. سونى تۇسىنەيىكشى.
كەڭەس وداعى كەزىندە جۇرتتىڭ كيەر كيىمى ءبۇتىن، ىشەر اسى جەتكىلىكتى بولدى. ەشتەڭەدەن تارشىلىق تارتقان جوقپىز. ال رۋحاني، ءتىل مەن ءداستۇر جاعىنان تەپەرىش كوردىك. يمپەريانىڭ قول استىندا بولسا دا حالىقتىڭ بويىنداعى رۋح كۇشتى ەدى. سول كۇشتىڭ، جوعارىداعى ايتقان مىقتى ادەبيەتىمىزدىڭ ارقاسىندا ەلدىكتى الدىق. اسقاقتىعىمىز بەن قايناعان نامىسىمىز جاستاردى الاڭعا الىپ شىقتى. جۇرتتىڭ جۇرەگىنە جىلۋ بەردى. وڭمەڭنەن وتكىزەردەي وكتەم ءسوز بار ەدى. مىسالى، قازاق تاريحىنداعى قايتالانباس تۇلعالاردىڭ ءبىرى وزبەكالى جانىبەك سوقىر جۇيەنىڭ استىندا تۇرىپ- اق، ۇلتتىق يدەيانى، مۇرانى جۇزەگە اسىردى. ساقتادى. مىنەز كورسەتتى. ءىلياس وماروۆ، نۇرتاس وڭداسىنوۆتاردىڭ ەرلىگىن بۇگىنگى جاستار بىلەر مە ەكەن؟ دىنمۇحامەد قونايەۆ سونداي ازاماتتاردىڭ بەتىن قايتارىپ تاستاماي، كەرىسىنشە، دەم بەرىپ وتىردى. بۇل جەكە باستىڭ ەمەس، بۇتىندەي ءبىر قازاق ۇلتىنىڭ قامى ءۇشىن ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى.
- جۇرت تۇسىنبەيتىن ولەڭدەر قاپتاپ كەتتى دەپ قالدىڭىز. بالكىم، مۇنى پوەزيانىڭ جاڭاشىلدىعى دەپ قابىلداعان دۇرىس شىعار؟
- ارينە، تىڭنان تۇرەن سالىپ جۇرگەن اقىندار جەتەرلىك. ال پوەزيانىڭ قاتپارلارىنا ۇڭىلمەي، ادەبيەتتى لاستاپ جۇرگەندەر قانشاما؟ كەزىندە سوزىنەن گورى وزىنە كوڭىل اۋدارتۋ ءۇشىن، ەرەكشە قۇبىلىس جاسايمىن دەپ، ونىسى جاساندىلىققا اينالىپ، بۇلدىر، تۇيسىكسىز ولەڭدەر جازىپ، اۋرە بولعان اقىنداردىڭ ءبىرازىن بىلەمىن. ءتىلدىڭ جۇتاڭدانىپ بارا جاتقانىنا ءوزىم قاتتى الاڭدايمىن. وزگە ۇلتتاردان اۋىسقان سوزدەرگە دە اۋەس بولىپ بارامىز. سودان كەيىنگى ءبىر ماسەلە - جەڭىل تاقىرىپقا بوي ۇرىپ كەتتىك. بۇلدىرلاتىپ جازاتىندارعا جاقسىلاپ تۇسىندىرسەك، قارا ولەڭنىڭ باعاسىن وزدەرى- اق ۇعىنار ەدى. مەن جيىنداردا، ءتۇرلى ادەبي وتىرىستاردا ۇنەمى وسىنى ايتىپ وتىرامىن. اۋىر، كادىمگى ساعىز شايناعانداي سوزىلا بەرەتىن ولەڭ كوبەيىپ بارادى. قۇر جالاڭ ءسوز، قۇرعاق وي - ولەڭ ەمەس. ول - ادەبيەتتىڭ لايى.
اباي مەن سۇلتانماحمۇت ولەڭدەرىنىڭ باستى تاقىرىبى - ۇلتتىق مۇددە. ولەڭنىڭ ءپالساپالىق ويى، ۇلتتىق بوياۋى مىقتى بولماعان كەزدە، حالىقپەن بىرگە ءومىر سۇرە المايدى. كەيدە ءبىر ولەڭدى ۇستاپ تۇرۋعا ءبىر تارماعى جەتكىلىكتى بولادى. قازاق ادەبيەتىندە الپىسىنشى جىلدارى جاڭا، جارقىن لەپ پايدا بولعان كەزدە ءبىر اقىننىڭ «شۋاقتاپ ءجۇرمىن، شۋاقتاپ تۇرمىن، شۋاقتاپ وتىرمىن» دەگەن شۋماقتارىنا ۇلكەن ادەبي تالاس بولعانى ەسىمدە. بالكىم، ول ەرەكشە ورنەك اكەلەم دەگەن شىعار. كەيىن، ول ولەڭنەن ءبىرجولا كەتىپ، ءوز جولىنا تۇسكەنىن ەستىدىم. مۇنداي اقىندار قازىر دە بار. ماسەلەن، مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرىن جالپاق جۇرت ءسۇيىپ وقيدى. نەگە؟ ويتكەنى، ول تۇسىنىكتى جازدى. جۇمەكەن دە وقىرمانعا ويىن تاماشا جەتكىزدى. كەڭشىلىك تە سولاي. ونىڭ تولعامدارىنداعىداي مىنەز قازىرگى جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن كورىنسە عوي دەيسىڭ.
- ەڭسەلى ەل بولۋدىڭ جولىنا تۇستىك. الەۋەتىمىزدىڭ اسۋى دا، داۋلەتىمىزدىڭ تاسۋى دا جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا عوي. وسى تۇستا قازاقي ءتالىم- تاربيەگە توقتالىڭىزشى. جاستار ەلدىڭ رۋحاني باعىتىنا ءتۇستى مە؟
- قازىرگى تاڭدا بارلىق ءبىلىم وردالارىنىڭ الدىندا «كىمدى وقىتامىز؟» «قالاي تاربيەلەيمىز؟» «قانداي مامان دايارلايمىز؟» دەگەن سۇراقتار ءتىزىلىپ تۇر. ارينە، مامانداردى شەتەلدەردە دايىنداۋعا نەمەسە كوپ اقشا بەرىپ، وزىمىزگە الدىرتۋعا بولادى. بۇل دا ءبىر شەشىم. الايدا، سول تۇلەپ شىققان قىزمەتكەر قازىرگى تاڭدا ەل تۇتاستىعىن، داستۇرلەرىمىزدى، ءتىپتى دەربەستىگىمىزدى ساقتاپ قالۋعا قانشالىقتى ۇلەس قوسا الادى؟ نەگىزگى ماسەلە وسى بولىپ تۇر عوي.
راس، قازىر رۋحاني قۇندىلىقتار ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا قاراعاندا الدەقايدا تومەن تۇر. ۇستىڭە كيگەن قىمبات تونىڭ ءبىر كۇنى توزار. تەمىر تۇلپارىڭ قاڭىلتىرعا اينالار. ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق. ال رۋحاني دۇنيەلەر ماڭگىلىك دەر ەدىم. كەيبىرەۋلەر نارىق زامانىندا سول رۋحاني بايلىقتار تيىن- تەبەنمەن ولشەنىپ كەتپەي مە دەپ ويلايتىن شىعار. ونىمەن كەلىسەمىز. ءبىراق ءبارى ساناعا بايلانىستى. ءارى قاراي تارقاتا بەرسەك، اباي ورناتىپ كەتكەن گۋمانيزم، حالقىنىڭ تاريحى مەن سالت- ءداستۇرىن بىلەتىن، شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەن، ءوزىنىڭ ويى مەن ىستەرىنە جاۋاپ بەرە الاتىن بىلىكتى ماماندار قاجەت. وسى ماقسات كەز كەلگەن وقۋ ورنىنىڭ جاستاردى تاربيەلەۋ ىسىندە باستى نازاردا بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. مىنە، وسى تەتىكتەر ءبىر ارناعا تۇسسە، رۋحاني قۇندىلىقتار دا بىرتە- بىرتە ءوز ۇياسىنا قونادى. قازاق حالقى ءار نارسەگە بايىپپەن قاراعان عوي، بالكىم، «اناۋ جوق، مىناۋ دۇرىس ەمەس» دەپ جاستارعا كىنا تاعا بەرگەن دە وڭدى ءىس ەمەس شىعار. ءسال كۇتەيىك. بارلىعى ءوز ورنىنا كەلەدى ءالى.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت.
اۆتور: باتىر جولاي ۇلى
