حالقىمىز «ابىز» دەپ كىمدى اتاعان؟
ول اسىرەسە، بۇگىنگىدەي تەحنولوگيانىڭ قارقىندى دامىعان داۋىرىندە قاتتى بايقالادى. بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ ۇلت پورتالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا وسى جونىندە ايتادى. عالىم "ابىز" ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى تۋرالى ايتىپ، ونى ابايلاپ قولدانۋ كەرەكتىگىن جەتكىزەدى. ءبىز ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىك. بىردە باۋكەڭ ۇيىنە اۋىلدان ءبىر توپ قارت كىسىلەر كەلىپ قالدى. ولارعا سالەم بەرىپ، باۋكەڭە قاراپ، اۋىل شالدارىن كۇتۋگە نە اكەلەيىن، - دەپ سۇراي بەرگەندە: - كىم ايتتى ساعان قارت ادامداردىڭ ءبارىن شالدار دەپ ايتۋدى، - دەپ زەكىپ تاستادى. تىڭدا، بىلمەسەڭ ءبىلىپ ال، دۋراك! - دەپ قارتتارعا بايلانىستى اتاۋ سوزدەردى تاراتىپ ايتا باستادى.
- قازاق شال دەپ كوپ جاساعان، ءوز ءۇي- ءىشى شارۋاسىمەن اينالىساتىن، الەۋمەت ىسىنەن سىرتتاي جۇرەتىن بالا- شاعا قامىندا وزىمەن ءوزى بولعان قارت كىسىنى ايتادى. ال، قاريا دەپ وتباسى مەن ونعا تاياۋ ءبىر شالدىڭ كىندىگىنەن تاراعان اۋىلداعى اعايىن- تۋىستارىنىڭ قامىن ويلاپ، اعايىننىڭ بىرلىگى مەن تىرلىگىنە قورعان بولىپ، اۋىلدى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ اتا- بابا ءداستۇرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، اۋىلىن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ، وسيەت سوزبەن تاربيەلەيتىن كورگەندى قارتتى كاريە دەپ قادىرلەيدى. ال، اقساقال قۇرمەتىنە قاريانىڭ بىرەگەي ساناۋلىلارىنىڭ عانا قولى جەتەدى. اقساقال اتا جولىن جەتە بىلەتىن، اتا- بابا ءداستۇرى مەن تاريحىنان مول حابارى بار، شەجىرە تاراتىپ، ايتىس تارتىستا ەلدىڭ ءسوزىن ۇستايتىن بيلىككە اسەرى بار اقىلدى، ءبىلىمدى، دىنگە، سالتقا بەرىك ساناۋلى كىسىلەردى عانا ايتادى. ەل اقساقالى ايتسا بولدى، ماسەلە شەشىمىن تابادى. سەن بۇل ۇعىمداردىڭ ارا جىگىن جاقسى تانىپ ءبىلىپ الۋىڭ كەرەك، - دەپ ەسكەرتۋ جاساۋى مەن ءۇشىن ومىرلىك ساباق بولدى.
كەيدە الدى ارتىنا قاراماي لاق ەتىپ سويلەي سالاتىن سالدىر سالاقتىعىمنان بوي تارتىپ اڭداپ سويلەۋگە تىرىساتىن بولدىم. مىنە، وسى قاريە- يدەولوگتار - اۋىل ادامدارىن، الىس- جاقىن، اعايىن- تۋىستاردىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ ارقىلى قالىڭ قازاقتىڭ رۋحاني ۇيتقىسىنا اينالعان اسىلدارىمىز ەكەنىنە وي جۇگىرتە باستادىم. ۇگىندە گازەت- جۋرنالدار مەن تەلەديدارلاردا اتى شىققان تانىمال اقىن- جازۋشى مەن عالىمداردى پالەنشە ابىز، تۇگەنشە ابىز دەيتىن ابىزدار كۇن وتكەن سايىن بالالاپ كوبەيىپ بارادى. ءتىپتى ايەل كىسىلەردى دە ابىز دەي باستادىق. وسىعان قاراعاندا ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرمەن قاراي وتە سيرەك قولدانىسقا تۇسكەن قاستەرلى ابىز اتاۋىنىڭ ءمان- ماعىناسىن جەتە تۇسىنبەي وتە ءۇستىرت قاراپ جەڭىلدەتىپ العان ءتارىزىدىمىز. ويتكەنى كونسەرۆاتوريانىڭ قوبىز كلاسىن بىتىرگەن ءوزى قارا قوبىزدى قۇيقىلجىتا ارقالانىپ تارتاتىن جاس عالىم اسەم بۇرحان قىزى مۇحامەتجاننىڭ «ابىزدان قالعان اسىلدار» (الماتى «الاش» باسپاسى، 2006 ج. , 182 بەت) دەپ اتالاتىن عىلىمي مونوگرافياسىن وقىساڭ، وسى پىكىرگە ەرىكسىز كەلگەندەي بولاسىڭ.
اسەمنىڭ وي قورىتۋىنا قاراعاندا، ابىزدار ينتۋيتيۆتىك سانا- سەزىمنىڭ يەسى، قورقىت جانە قورقىتقا دەيىنگى ابىزدار دۇنيەتانىمى جاعىنان قاراعاندا ولاردىڭ ءبارى دە تازا تاڭىرلىك ءدىننىڭ جەتەكشى وكىلىنە جاتادى ەكەن. بۇل - تاريحي شىندىق، ەش قوسپاسى جوق سول كەزەڭنىڭ دۇنيەتانىمى ابىزدار تۋىندىسى ارقىلى سينكرەتتى ونەردەن ءوز كورىنىسىن تاپقان، قايتالانباس رۋحاني قۇندىلىقتىڭ وزەگىنە اينالعان بىرەگەي قۇبىلىس. اتاقتى فيلولوگ عالىم ق. جۇبانوۆتىڭ تانىمىندا: «.. . ەسكى كەزدەگى شامانداردى ابىز، - دەپ «رۋ باستىقتارى، رۋ اقساقالدارى، «باقسى- بالگەرلەر مەن قوبىزشى، دومبىراشى، انشىلەردىڭ بارلىعى دا ابىزداردان وربىگەن» ، - دەپ ابىزدىڭ سينكرەتتى ونەر ءورىسىن كەڭەيتىپ، ونىڭ ومىرگە ءورىس جايۋىنىڭ نەگىزى قايدا جاتقانىن نۇسقاي كورسەتۋىنىڭ ەلەۋلى ءمانى بار قۇبىلىس.
ابىز تۇلعاسىنىڭ وتە كونە تاريح قويناۋىندا قالىپتاسىپ جەتىلگەن ءتۇرىن تانىپ بىلمەي، بۇگىنگى ابىز ۇعىمىنىڭ ءتۇپ ماعىناسىنا دەندەي الۋىمىز ەكى تالاي. زامان اعىمىن الدان بولجاپ، كورىپكەلدىك جاساپ، تۇلا بويى سينكرەتتىك ونەرگە تۇنعان، ءسوز سويلەسە توگىلگەن شەشەن، وي ويلاسا كورىپكەل كوسەم، حالقىنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ وزەگىنە اينالعان بىرەگەي كەتپەن تۇياق كەمەڭگەر تۇلعا عانا ابىزدىق دەڭگەيگە جەتە العان. مۇنداي تۇلعانىڭ بولمىسىن ب. ز. ب. داۋىردە عۇمىر كەشكەن ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ بيلىك پيراميداسىنداعى 9 ساتىلى بيلىكتىڭ التىنشى ساتىسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان ابىزدى مەملەكەتتىك جوعارى بيلىك ساتىسىنداعى قىزمەتتەن كورە الامىز. بۇل جايلى ناقتىلى جازبا دەرەك كوزدەرى دە ب. ز. د قىتاي جىلنامالارىندا جازىلعان، رەسمي تۇردە حاتقا تۇسكەن قۇجاتتار قاباتىنان ۇشىراتا الامىز. مىسالى، قىتايداعى ءۇرىمشى قالاسىندا 2005 -جىلى قىتاي تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلىم كورگەن «ەجەلگى ءۇيسىن ەلى» دەپ اتالاتىن عىلىمي ەڭبەكتە ابىز تۋرالى از بولسا دا ساز عانا وتە سيرەك دەرەك كوزدەرى ۇشىراسادى. وسى كىتاپتىڭ 271-بەتىندە « ءۇيسىن ەلىنىڭ بيلىك جۇيەسى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ پيراميداسىنداعى ەڭ نەگىزگى 9 ساتىلى قاباتتان تۇراتىن، ياعني ولاردى 15 لاۋازىمدى ۇلىق بىرلەستىگى ەڭ بيىك بۇكىل مەملەكەتتىك بيلىك ورىندارىن مەڭگەرەتىنى جازىلعان.
ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان ەڭ بيىك شەشۋشى ورىن - ەلباسى ياعني ول كۇنبي دەپ اتالادى، 2- دۋلى (دۇعلۋ) - باس ءۋازىر، 3- قولباسى، 4- تايپا باسشىلارى، 5- دارتۋ ياعني باس جاساۋىل، 6- ورىندا - ابىز (باس باعامدار) 2 ادام تاعايىندالعان، 7-ۇلىس بەگى، 8-وردا بەگى، 9-اتقوسشى (ءامىر ساربازى) . توعىز دارەجەگە بولىنگەن وكىمەتتىك ۇيىمدى ورتالىقتانعان 15 ۇلىق بىرلىگى مەڭگەرىپ، باسقارىپ وتىراتىن بولعان. وسى بيلىك يەلەرىنىڭ ىشىندە ابىزعا قوعام ءومىرىنىڭ دۇنيەتانىمدىق، يدەولوگيالىق ومىرىنە باسشىلىق ەتۋ تاپسىرىلۋى سەبەپتى، ابىزداردىڭ ءوزى ءوزارا «باس اقىلگوي ابىز» (180 بەت) ؛ «ساناتكەر ابىز» (215 بەت) ؛ «تورەشى ابىز» (370 بەت) دەپ اتالىپ، ولار وزدەرىنە ءتيىستى سالاعا باسشىلىق ەتكەن. باس اقىلگوي ابىز - كۇنبيگە كەڭەسشى اقىلگوي بولۋمەن بىرگە كورىپكەلدىك قاسيەتى باسىم، ونەر يەسى، قوعامنىڭ كەلەشەك تاعدىرىن بارلاپ، قانداي تاعدىرعا ۇشىرارىن بولجاپ وتىرعان. ساناتكەر ابىز تابيعاتى شاماسى سينكرەتتى ونەر اتاۋلىنىڭ بەت الىسىن، دامۋ جولىن تانىپ ءبىلۋ جولىندا بويىنا بىتكەن ونەردىڭ كۇشىمەن قالىڭ ءۇيسىن ەلىنىڭ رۋحاني ۇيىتقىسىنا اينالىپ، قاۋىمىن كۇنبي ساياساتىنىڭ ماڭىنا سۇتتەي ۇيىتىپ وتىرۋعا ۇمتىلعان.
«تورەشى ابىز» - قوعامنىڭ يۋريستپرۋدەنتسياسىنا ءجون سىلتەپ، تورەشىلىك ەتىپ وتىرۋىنا قاراعاندا، قازاقتىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ ءتۇپ توركىنى مەن بيلىك قىزمەتى وسى ابىزدىقتان اۋجە الىپ جاتقانداي. ارينە، بۇلاردىڭ ءبارى دە تاڭىرلىك دۇنيەتانىم نەگىزىنە سۇيەنىپ، قوعامدىق ساناعا سول تۇرعىدان باعىت- باعدار بەرسە كەرەك. ويتكەنى قوعام مۇشەلەرىن رۋحاني تۇتاستىقتا ۇستاپ، وسى ماقساتقا ۇيىتىپ وتىرۋ مىندەتى ولار ءۇشىن ءارى قوعامنىڭ ساياسي- الەۋەتتىك مۇددەسى ءۇشىن شەشۋشى ءارى باستى پارىزى رەتىندە سانالعان. ءۇيسىن تاريحىنىڭ ب. ز. ب. 3-عاسىردان ب. ز- عى 10 - عاسىر اراسىنداعى 1200 جىلدىق تاريحى قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە حاتقا ءتۇسىپ ساقتالىپ، بىزگە جەتتى. مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ 9 دارەجەلى ساتىسى وزگەرىسسىز ءداستۇر رەتىندە جالعاسىن تاۋىپ ابىزدار اتقاراتىن تاڭىرشىلدىك دۇنيەتانىم نەگىزىندە قوعامنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ پارىزى وزگەرىسسىز ساقتالىپ، V- VIII ع- عى تۇرىك قاعاناتى زامانىندا ابىزدىق قىزمەتىن تونىكوك، قورقىت اتا اتقارعان دەپ باتىل تۇردە بولجام جاساۋعا ايرىقشا دالەلدەر جەتەرلىكتەي.
ءاز جانىبەك زامانىندا حاننىڭ ابىزى رەتىندە قىزمەت ەتكەن اسان قايعىنى كورەمىز. حانعا اقىلگوي بولۋمەن بىرگە قازاق قاۋىمىنىڭ كەلەشەگى تۋرالى كورىپكەلدىك پىكىرىن تولعاي وتىرىپ: بۇدان سوڭ قيلى- قيلى زامان بولار، زامان ازىپ، زاڭ توزىپ جامان بولار. قاراعايدىڭ باسىنا شورتان شىعىپ، بالالاردىڭ ءومىرى تامام بولار، - دەپ حانعا ايتقان بولجاۋ سوزىندە بولاشاقتا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن شورتان بەينەسى ارقىلى مەڭزەيتىنى بار. اسانقايعى ابىزدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى ابىلاي حان زامانىنىڭ ابىزى دەپ بۇقار جىراۋدى ايتا الامىز. بۇقار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ اقىلگويى، ءارى كورىپكەل سۇڭعىلا بىلىكتى، ولەڭدى ونەر تۇتىنعان جىراۋ اتالۋى - تاريحي شىندىق. ابىلايدىڭ ابىزى بۇقار جىراۋدان كەيىن، حاندىق بيلىكتىڭ زامانى ءوتىپ، ەل بيلەۋ جۇيەسى وتارشىلدىق قالىپقا تۇسكەن سوڭ- اق قاسيەتى بار، اقىلگوي ونەرپاز، الدىن بولجاي الار كورىپكەل ابىزدار بولسا دا، زامانى وزگەرىپ ءوز بيىگىنە ورلەي الماي قايعىلى ويعا تۇنشىعىپ ارماندا كەتكەن دارىندار دا ومىردەن ءوتىپ جاتتى. وسى قۇبىلىستى ەسكەرە وتىرىپ اباي «ول كەزدە شالا- پۇلا حات تانىعان كىسىسى بولسا - ونى «ابىز» دەيدى ەكەن. ول «ابىز» دەمەك اۋەلدە شامان دىنىندەگىلەردىڭ ءوز مولداسىنا قوياتىن اتى ەكەن» (اباي. الماتى، 1995, 2 توم، 222 بەت) ، - دەپ وي جۇگىرتۋى ارقىلى ابىزدىڭ كونە بولمىسى وزگەرىپ، ۋاقىتىنا قاراي يەۆەنكى تىلىندەگى ەلەرگەن، دەلەبەسى قوزعان شامان دەگەن دەڭگەيگە شەيىن ءتۇسىپ كەتكەن قالىپتى اڭعارتادى.
Massaget.kz
