جەل نەدەن بولادى؟ - احمەت بايتۇرسىن ۇلى

استانا. قازاقپارات - جەلسىز تىپ- تىنىق كۇن بولمايدى. ەرتەڭگىسىن كۇنى تىپ- تىنىق بولىپ تۇرسا، زاۋال اۋا جەل بىلىنە باستايدى.

ماسەلەن، جازدى كۇنى اۋا ءالى تىنىق بولسا، ءالى جەل سوعىپ كەتىپ باسىلا قويادى. مۇنى قازاق بوگەلەكتىڭ جەلى دەيدى. تىپ-تىنىق جەل بىلىنبەي تۇرسا دا، اتقا ءمىنىپ شاپساق قوڭىر سالقىن جەل ەسىپ قويا بەرەدى. تىمىرسىق ىسسىدا قازاق اتىنا ءمىنىپ جولاۋشىلاپ تارتا بەرەدى. اتقا مىنگەن سوڭ قازىر جەل سوعىپ سالقىن بولادى دەيدى.

سول جەل قايدان شىعادى؟ سول جەلدى قانداي كۇش سوقتىرادى؟ مۇسىلماندار جەل كەرەمەتپەن سوعاتىنداي كورەدى. سىراپىل پەرىشتە جەلدى باسقارىپ تۇرادى، جەلدى سوقتىرىپ، سوقتىرماۋ سىراپىلدىڭ قولىندا دەيدى. بۇل راس پا؟ عىلىم نە دەيدى؟

اۋا - سەرپىمدى نارسە. سەرپىمدى نارسە دەپ قىسسا قىسىلىپ، قىسۋدى قويسا جازىلىپ كەتەتىن نارسەنى ايتادى. ماسەلەن، ءتۇتىن - سەرپىمدى نارسەنىڭ ءبىرى. جان-جاعىنان قورشاماسا، ءتۇتىن سياقتى، اۋانى ۇستاپ تۇرۋعا بولمايدى، جان-جاققا تاراپ كەتەدى.

ماسەلەن، ءتۇتىندى جىبەرمەيىن دەسەڭ جان-جاعىن بىتەپ قوياسىڭ عوي. قيمايى ءيا ىس سالعاندا ءتۇتىننىڭ جان-جاعىن بىتەمەسە بولمايدى. اۋا دا سول ءتۇتىن سىقىلدى، جان-جاعىنا تاراپ كەتەدى. نەگە تاراپ كەتەدى؟ ول مىنادان: قاتتى تاس سياقتى نارسەنى بىتەمەي-اق، كەز-كەلگەن جەرگە تاستاساڭ ازايمايدى دا، كوبەيمەيدى دە، ورنىندا جاتادى.

قاتتى نارسە تۇتىنشە جان-جاعىنا تاراپ كەتپەيدى. ۇيتكەنى، تاستىڭ تۇيىرلەرى ءبىر-بىرىمەن مىقتاپ ۇستاسۋلى. ول تۇيىرلەرىن تاراتۋ ءۇشىن وزىنەن دە قاتتىراق نارسەمەن ۇرۋ كەرەك. سۋدى اۋزى اشىق بولسا دا، ءتۇبى اينالاسى بار ىدىسقا قۇيماساڭ، تاراپ اعىپ كەتەدى، ونىڭ سەبەبى، تاستان گورى سۋ تۇيىرلەرىنىڭ ۇستاسۋى السىزىرەك. اۋانى اۋىزى اشىق ىدىسقا دا ۇستاپ تۇرا المايسىڭ، ۇيتكەنى اۋانىڭ ءتۇيىرى بىرىمەن- ءبىرى ۇستاسپايدى. اۋا سەرپىمدى. سەرپىمدىلىگىمەن جان- جاققا تاراي بەرمەسكە امالى جوق. سونىمەن، اۋا ءورىسى توزعاندا سۋسىپ، جەرگە توقتامايتىن مال سىقىلدى بولادى.

اۋا جىلجىمالى بولسا، قالاي جىلىسادى؟ اۋا بۇلاي جىلىسادى. جىلى اۋا جوعارى شىعادى. سالقىن اۋا تومەن تۇسەدى. ول نەلىكتەن؟ ول مىنادان: قىزعان نارسەنىڭ تۇلعاسى ۇلعايىپ، كوپ ورىن الادى، سۋىعان نارسەنىڭ تۇلعاسى سەمىپ از ورىن الادى. ماسەلەن، قازانداعى ءسۇت قايناسا تاسىپ توگىلە باستايدى.

ۇستىنە قاتىندار مۇزداي سۋ قۇيسا، سالقىنداڭقىراپ باسىلا باستايدى. اۋا دا سونداي: قىزسا اۋا دا سۇتشە ورىندى كوپ الا بەرەدى. ورىندى كوپ العانمەن اراسى سيرەيدى، ءبىراق سالماعى ارتپايدى. سالقىن اۋا تىعىزىراق. سيرەك اۋادان تىعىز اۋا ارينە، سالماقتىراق بولادى. سالماقتى نارسە استىنا ءتۇسىپ، جەڭىل نارسە ۇستىنە شىعادى. ماسەلەن، اعاش سۋدان جەڭىل، سونىڭ ءۇشىن اعاش سۋ بەتىندە جۇزەدى، باتپايدى.

سۋ مايدان اۋىر، سونىڭ ءۇشىن ەرىگەن ماي قۇيعان ىدىستىڭ ىشىنە سۋ قۇيساڭ ماي بەتىنە شىعىپ، سۋ استىنا كەتەدى. ەت اسقاندا استىندا جاتقان ەتتىڭ مايى سورپانىڭ بەتىنە شىعاتىنى دا سونان. قىزعان اۋانى سالقىن اۋا سىعىپ، ەتتىڭ مايى سورپانىڭ بەتىنە شىققانى سىقىلدى جوعارى شىعارادى. جەردىڭ بەتىن كۇن جىلىتادى، ءبىر جەردى كوبىرەك، ءبىر جەردى ازىراق جىلىتادى. كوبىرەك جىلىنعان جەردەگى اۋا جوعارى كوتەرىلمەسكە امالى جوق. جىلى اۋا جوعارى كوتەرىلگەن سوڭ، ورنى بوس قالادى. ونىڭ بوساعان ورنىنا قاراي ەكىنشى جەردەگى سىبايلاس سۋىق اۋا جىلىسادى، ۇيتكەنى اۋا جىلىسقاق، سەرپىمدى ەكەنىن كوردىك.

سۋىق اۋا اۋىر بولعان سوڭ، جەردىڭ بەتىمەن جىلىسادى. اۋانىڭ جىلىسقانىن جەل دەيمىز. مىنە، جەلدىڭ سوعاتىن سەبەبى وسى. جەل تابيعاتتىڭ زاڭىمەن امالسىز سوعادى. ونى ەشكىم يا سوققىزىپ، يا قويعىزا المايدى. كۇن ءالى جىلىنىپ، ءالى سالقىنداپ تۇراتىنىن ءبىز بىلەمىز. سونىڭ ءۇشىن جەل دە ءالى سوعىپ، ءالى تىنىپ تۇرادى.

جەلدىڭ سوققانى كەرەمەت ەمەس، قايتا سوقپاعانى كەرەمەت بولار ەدى. نەگە دەسەڭ، كۇن جەردى قىزدىرماي، جەردىڭ ءبارىنىڭ سۋىقتىعى بىردەي بولسا عانا جەل بولماس ەدى، مۇنداي نارسە بولىپ كورگەن ەمەس. كۇن قىزدىرىپ تۇرسا دا، ءار جەردىڭ جىلىلىق، سۋىقتىعى تۇرلىشە بولىپ تۇرسا دا، جەل سوقپاسا كەرەمەت سوندا دا بولار ەدى. ءسۇيتىپ اۋا قىزىپ، ءبىر جەردە جوعارى شىعادى، ءبىر جەردە سالقىنداپ تومەن تۇسەدى. قىزعان اۋا سالقىن جاققا قاراي جونەلەدى، سالقىن اۋا ىسسى جاققا قاراي جىلىسادى.

جوعارى- تومەن دە، جەر بەتىمەن دە جىلجىپ تۇرعان اۋا. اۋا تىنباي دۇنيەنى ماڭگىلىك شىرق اينالادى دا جۇرەدى. جەلدىڭ سەبەبى نە ەكەنىن بىلگەن سوڭ، قالاي قاراي سوعاتىنىن دا تۇسىنۋگە بولادى.

ءبىزدىڭ قازاق دالاسىندا جەل قىستى كۇنى كوبىنەسە ارقادان سوعادى.

ورال، تورعاي حالقى، «جايىق باسىنان جەل تۇردى؛ جايىق باسىنان جەل تۇرسا، جاز دا بولسا قىس بولار» دەيدى. ول نەلىكتەن؟ ونىڭ سەبەبى مىناۋ: ءبىزدىڭ ارقا جاعىمىز سۋىق، كۇن جاعىمىز قىستى كۇنى دە جىلى. جىلى جاقتىڭ اۋاسى قىزىپ، جوعارى شىققان سوڭ، قىسى ىلعي سۋىق بولىپ تۇراتىن مۇز تەڭىز جاعىنىڭ سۋىق اۋاسى وڭتۇستىككە قاراي اۋادى. جازدى كۇنى كۇندىز قىردا ىسسى بولىپ تۇرعاندا، سۋعا جاقىنداعاندا، بەتكە قوڭىر سالقىن جەل تيەدى عوي، ۇيتكەنى قىردا تەز كۇندىز ىسىپ، اۋاسى جىلىپ، جوعارى شىعادى، سۋ جەردەن كەشەل جىلىنادى، ولاي بولعان سوڭ، اۋاسى دا سالقىن بولادى. سۋدىڭ سالقىن اۋاسى قىردىڭ ىسىپ، جوعارى كوتەرىلگەن اۋاسىنىڭ بوس ورنىنا قاراي جىلىسادى.

تەك جەر بەتىندە عانا ەمەس، اسپاندا دا جەل بولادى. نەگە دەسەڭىز، اۋا تەك جەر بەتىمەن عانا جىلىسپاي، اسپانمەن دە جىلىسادى، اسپانعا شىققان جىلى اۋا سالقىن جاققا قاراي اۋادى. اسپانعا ۇشقان ادامدار ايتادى: جوعارىدا جەل ەرسىلى- قارسىلى سوعىپ تۇرادى دەپ. جەلدىڭ ەرسىلى- قارسىلى سوعاتىنىن بۇلتتان بايقاۋعا دا بولادى. ماسەلەن، ءبىر جاقتان جەل سوعىپ تۇرعاندا، ەكىنشى جاقتان قارسى بۇلت ويناپ شىعا كەلىپ، قارسى جەل تۇرعىزادى.

بيىك تاۋلاردا دا وسىنى اڭعارۋعا بولادى. اتلانت مۇحيتىنىڭ ورتاسىندا «نەنەرەب» دەگەن ارالدا بيىك تاۋ بار. سول تاۋدىڭ باۋىرىندا جەل ارقادان وڭتۇستىككە قاراي سوعادى دا، باسىنا ءۇش جارىم شاقىرىم شىققاندا وڭتۇستىكتەن ارقاعا قاراي سوعادى. ونان جوعارى بارساڭ، اياز بولادى. الگى ءۇش شاقىرىم بيىكتە وڭتۇستىكتەن جۇرەتىن جىلى اۋا.

ارالدان وڭتۇستىككە قاراي جىلى جەل ەندى ءۇش جارىم شاقىرىم ەمەس، 5-8 شاقىرىم جوعارىدا جۇرەدى. بۇل وڭتۇستىك جىلى جاقتان سولتۇستىك سۋىق جاققا قاراي جۇرگەن اۋا سالقىنداپ، تومەن تۇسەتىنىن كورسەتەدى.

مىنە، جەلدىڭ قالاي سوعاتىنى: اۋا جەر ءجۇزىن كەزەدى. اۋەلى اۋا ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە جىلىسادى. ىلگەرى-كەيىن جىلىسادى، ەكىنشى، اۋا جوعارىدان تومەن، تومەننەن جوعارى جىلىسادى، جەردەن كوككە شىعادى، كوكتەن جەرگە تۇسەدى، ومىردە تىنىم تاپپايدى.