تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ۇستاز تۇتقان الاش ارىسى - ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى
قازاقتىڭ اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتاعى وقىعان ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - الاش زيالىسى، تالانتتى قالامگەر، قوعام قايراتكەرى، تاريحي تۇلعا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى. اۋمالى- توكپەلى زاماندا ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن اتقارعان كۇرەسكە تولى قىزمەتىمەن دە، شىعارماشىلىق مۇراسىمەن دە ول حالقىنا اياۋلى، ەلىنە قۇرمەتتى.
ءمىرجاقىپ قوعامدا دا، ادەبيەتتە دە حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ءبىرىنشى كەزەككە قويدى. ءوز شىعارمالارىندا تۋعان ەلىن وياتۋعا ۇمتىلدى. الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرى بولدى. ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جولىن ءا دەگەننەن ولەڭنەن باستاعان ءمىرجاقىپ پروزا جانرىنا دا قالام سىلتەيدى. 1910 -جىلى «باقىتسىز جامال» رومانىن جازدى. بۇل قازاق ادەبيەتىندەگى تازا كوركەم پروزا ۇلگىسىندە تۋعان تۇڭعىش رومان بولدى. سونداي- اق الاش قايراتكەرى «ويان قازاق» ولەڭىن جازدى. سول ارقىلى قازاق حالقىنا ۇندەۋ تاستاپ، جىرىمەن جۇلقىلاپ وياتىپ، ولاردى بىلىمگە، ەل ءۇشىن پايدالى ءىس- ارەكەتكە شاقىردى. بۇكىل حالىقتىڭ ەركىندىككە جەتۋىنىڭ باستى شارتى تۇنەك بولىپ تورلاعان قاراڭعىلىق ۇيقىسىنان ويانۋ، ءدۇر سىلكىنىپ، ناداندىقتان ارىلۋ دەپ بىلگەن ول: «ويان، قازاق!» دەپ ۇرانداۋدان تانعان جوق.
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ العاشقى قازاق كونستيتۋتسياسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيگى. ول ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ماتەماتيكادان «ەسەپ قۇرالى» دەگەن 5 كىتاپ شىعاردى. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىن ۇستاز تۇتقان، ازاتتىقتى، اڭساعان ازاماتتاردىڭ قاتارىندا بولعان تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك. ول 1917- 1918 -جىلدارى بيلىككە كەلگەن كەزدە دوسى پروفەسسور تايىر شاعاتايعا تاپسىرما بەرىپ «ويان قازاق!» كىتابىن تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ شىعارعان ەدى. وسى كىتاپقا ەلىكتەپ «ويان، تۇرىك!» دەگەن كىتاپتار دا شىققان.
ءمىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاق!» كىتابى الەم ەلدەرىنە قاتتى اسەر ەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا جاپونيا ەلى دە بار. ءمىرجاقىپ ءوزى دە ولەڭدەرىندە جاپون ەرلىگىن، ۇلتىن جىرعا قوسقان. سوعان وراي كەيبىر ازاماتتار ءمىرجاقىپتى ءوز ىشتەرىنەن جاپوننىڭ رۋحاني ۇستازى دەپ سىيلايدى. جاپوندار ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ەلىكتەپ «ويان، جاپون!» دەگەن كىتاپ شىعارعان. 1997 -جىلى جاپون عالىمى ۋيامو توموحيكو ءوز تىلىندە ءمىرجاقىپتىڭ ساياسي كوزقاراسىناڭ ديسسەرتاتسيا قورعادى.
ءمىرجاقىپتىڭ قوجا احمەت ياسساۋي ەسىمىنە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەردى، ابىلاي حان تۋرالى تاريحي ماعلۇماتتارمەن قاتار، حالىقتىڭ اڭىزدارىن، اقىن، جىرشىلاردىڭ ايتقانىن دا جاقسى بىلەتىنى سۇيسىنەرلىك. ءمىرجاقىپتىڭ قوجا احمەت ياسساۋي مەشىتىنىڭ توزىپ، بۇزىلماي، ساقتالۋىن، «ماڭگىگە قالۋىن» قاجەت دەپ ساناعانى، وسى ماسەلەگە ارنايى توقتالىپ وتكەنى- دە بىلىكتىلىكتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ بەلگىسى.
الاش قايراتكەرىنىڭ ايداۋعا كەتەرىندە قىزى گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزىنا ايتقانى: «ەسىڭ كىرىپ قالدى عوي سەنىڭ، گۇلنارىم. ماماڭا سۇيەنىش بول! ساباعىڭدى جاقسى وقى! ءبىزدىڭ ىستەگەن ءىسىمىز، اق بولادى. سوعان سەنەمىن. مىقتى بولىڭدار!».
1988 -جىلدىڭ 4 - قاراشاسىندا رەسپۋبليكا جوعارعى سوتى قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى ءبىرجولا اقتاپ، شەشىم شىعاردى. ءبىر قىزىعى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءدال گۇلنار قىزىنىڭ تۋعان كۇنىندە، اقتالعان.
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ قابىرىن تاپقان، ءمىرجاقىپتانۋشى مارات ابسەمەتوۆ. ول 1990 -جىلى جانكەشتى ىزدەنۋ مەن ساياحات بارىسىندا رەسەيدىڭ قيىرىنداعى سولوۆكي ارالىنداعى كارەليانىڭ سولوۆەتسك پوسەلكەسىنەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ قابىرىن تاپتى. بىرنەشە زەرتتەۋ- ساراپتاما نەگىزىندە مۇردەسىنىڭ دالدىگى تۇجىرىمدالدى.
ازىرلەگەن التىنبەك قۇمىرزاق ۇلى
http://e-history.kz
