اياڭداعان ءۇش شوشقا - (اڭگىمە). بەيسەن سۇلتان ۇلى
مىسالى بىرەۋلەر ورەكەڭدەردىڭ سەكسەن پايىزىنىڭ اتى سەرگەي دەسە، ەندى بىرەۋلەر ورىستىڭ الپىس پايىزىنىڭ اتى الەكساندر ءيا بولماسا يۆان دەپ جاتادى.
اتتى قالاي قويسا دا، ول سول ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى. ال كارى قۇدالارىمىز قىتىكەڭدەر بالاسىنا ات قوياردا ءبىر نارسەنى ۇرىپ كەپ قالادى. سول ۇرعان زاتىنان قانداي دىبىس شىقسا سونداي ات قويا سالادى ەكەن دەگەن ءازىل ءسوز بار بولاتىن. بۇل تىپتەن ويدان شىعارىلعان اڭگىمە.
ال ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ات قويۋىنىڭ ەرەكشە زاڭدىلىعى ۇزاق تاريحي مادەنيەتى بار. وسكەندە جاقسى ادام بولسىن، عۇمىرلى بولسىن دەپ ىرىمداپ، تاڭداپ قويۋعا تىرىسادى. الايدا ەل بولعان سوڭ اۋزىنا تۇسكەن اتتى قويا سالاتىنداردا كەزدەسىپ جاتادى. ءبىزدىڭ اۋىلدا سونداي ءبىر كىسى بولدى. اتى ماسانجۋ. ءوزى بالا كۇنىندە قىتاي جاقتان كەلگەن كىسى ەدى. نازار سالعان ادام بۇل كىسىنىڭ اتى نە ماعىنا بەرەدى ەكەن دەپ ويلاماي تۇرا المايدى. قازاق سويىنىڭ كوبى اراب- پارسى تەكتى بولادى عوي. ال ەشقانداي قازاقشا ماعىناسى جوق ماسانجۋدىڭ اتىن پارسى تەكتى ما دەسەك، ونى اۋىلداعى مولدالار راستامايدى. قاسيەتتى كىتاپتا بۇنداي ءسوز اتىمەن كەزدەسپەيدى دەيتىن. سوسىن باسقالار ونىڭ ەسىمىن قىتايلار قويعان دەۋشى ەدى قالجىڭداپ. ال وزىنەن سۇراسا ءبىز قىتايلارمەن مۇلدە الىس جەردە وتىردىق دەپتى. ايتۋىنشا، ول دۇنيەگە كەلىپ جاتقاندا ءبىر جولاۋشى قاريا كەلىپ قالىپ، سول كىسى مەنىڭ جاسىما كەلسىن دەپ ءوز اتىن قويىپ كەتىپتى. الگى قارتتىڭ ەسىمى ماسانجۋ بولعان كورىنەدى. ونىڭ اتىن قىتاي قويدى دەپ كۇمانداناتىن ماكەڭنىڭ قۇرداستارى كەيىنگى كەزدە قىتايدان كەلگەن، بۇرىن سول تىلدە اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن، ءوزى ءسوز تاپقىش، ءازىلقوي، ءبىر جاعىنان ماسانجۋدىڭ زامانداسى تاسقىننان وسى اتتىڭ قىتايشا ماعىناسى نە دەپ سۇرايدى.
بۇل اتتى قىتايشا قويىلدى دەسەڭدەر ول تىلدە ماكەڭنىڭ ەسىمى مان، سان، جۋ دەگەن ءۇش سوزدەن قۇرام تاپقان. ءبىرىنشى سوزدەگى «ن» ءتۇسىپ قالعان. بۇندا مان ءسوزى - اقىرىن، جۇرۋگە بايلانىستى بولسا اياڭداۋ دەگەن، ال سان - ءۇش دەگەن سيفردى، جۋ - شوشقا دەگەندى بىلدىرەدى. ەگەر وسى ۇشەۋىن قوسىپ، كوركەمدەپ اۋدارساق «اياڭداعان ءۇش شوشقا» دەگەن ماعىناعا سايكەس كەلەدى دەپ «ادمينيستراتورلاردى» كۇلكىگە قارىق قىلىپتى. سودان بۇل ءسوز ەلگە تاراپ، كەيىن باسقالار ونى ماسانجۋ دەمەي، «اياڭداعان ءۇش شوشقا» دەيتىن بولدى. ول كوشەدە كەلە جاتسا زامانداستارى «اياڭداعان ءۇش شوشقا كەلەدى» دەپ مازاق قىلاتىن. وسى ماسانجۋدىڭ اتى قانداي وزگەشە بولسا، جاراتىلىسىدا ەلدەن بولەك بولعانىن كەيىن بىلدىك...
***
ماسانجۋ 66 جاسىندا تۇرمەدەن بوساپ، اۋىلعا قايتىپ كەلدى. ول ءۇيىنىڭ اۋىلدان بولەكتەۋ وتىراتىنىن پايدالانىپ، ۇزاق ۋاقىت ەلدىڭ مالىن، سول جەردەگى قازاقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ۇندەمەي سۇراپ» كەلگەن ەكەن. اراسىنا بىرنەشە اي سالىپ، جالعىز جارىم جۇرگەن ءىرىقارالاردى بازارعا وتكىزىپ وتىرعان. اۋىلدارستارىنا دا، بازارداعىلارعا دا ساۋداگەر ىسپەتتى كورىنىپ، كەيدە كوپتەپ اكەلىپ تە تۇرىپتى. «ساتاتىن مال بارما» دەپ ادەتتە ەل ءىشىن ارالاعان بولىپ جۇرەتىن. سول جۇرىسىندە وزىنە ۇناعانىمەن باعاسى ۇناماعان جىلقى، تۇيەلەردى كوزدەپ ءجۇرىپ، قولايلى كەزى كەلگەندە «ساتىپ الىپ» كەتىپ وتىرىپتى.
ماكەڭنىڭ ۇزاق جىلعى قاجىرلى «قىزمەتى» اياقاستى اياقتالدى. بىرەۋدىڭ قورادا تۇرعان اتىن ماشيناعا سالىپ اكەتەدى. سول كۇنى تۇندە قار جاۋىپ، ەشكىم جولعا شىقپاي قالادى. ءسويتىپ، ۇزاق جىل تۇزاق باسپاي جۇرگەن سارى ءتىس «ساۋداگەر» اۋا رايىنىڭ «كەسىرىنەن» قىرباق قاردا ىزدەرى ايپاراداي بولىپ تورعا ءتۇستى. ۇزىنقۇلاقتان ەستۋىمىزشە، ماكەڭنىڭ «ولجالارىنىڭ» ۇزىن سانى ۇساعىن قوسپاعاندا، ءىرى سۇيەكتى مالدىڭ ءوزى ءجۇز جەتپىس، ءجۇز سەكسەنگە جۋىقتاپتى. سونىمەن نە كەرەك، قىلمىستىڭ اۋىرلىعىنا بايلانىستى، كوپ ەشكىمنىڭ «قولى» جەتپەيتىن ورتالىق تۇرمەگە 11 جىلدىق «وقۋعا» اتتانىپ كەتە باردى. ات ۇرلاپ ۇستالعان ءتۇنى قاسىندا بولعان ەكى ءىنىسى اۋداننىڭ قاماقحاناسىنان 1-1,5 جىلدان «بىلىكتىلىگىن» اسىرىپ قايتتى.
ە، ۋاقىت شىركىندە توقتاۋ بارما؟ 55 ىندە كەتكەن «ساۋداگەر» 11 جىلىن مۇلتىكسىز اتقارىپ بيىل قايتىپ ورالدى. تۋىس- تۋعاندارىنىڭ بارلىعى امانداسىپ جاتقان- تىن. ماكەڭنىڭ وتباسى دا بۇرىنعى ورنىنان كوشىپ، جۇرت جاڭالاپ، ەل ىشىنە كەلىپ العان بولاتىن. اينالا كورشى- قولاڭداردا تەگىس قالماي «بەت كورىسىپ» بولعان. امانداسا كەلگەننىڭ ءبارى «امان- ەسەن كەلدىڭىز بە، دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟ » دەگەن سىڭايلى جاتتاندى سۇراقتاردان ارى اسا المايدى. «تۇرمەدە سىزگە قيىن بولعان جوق پا، وندا جاتقانداردىڭ ءتارتىبى قالاي بولادى ەكەن؟!» دەگەندەي سۇراقتار كەيبىرەۋلەردىڭ ويىندا بۇلقىنىپ كەلىپ، بۇلاي سۇراۋدىڭ ىڭعايى كەلمەي تۇنشىعىپ قايتاتىن. بۇل جاقتىڭ ەلى اسا ءبىر باسبۇزارلىعى جوق ەل بولعان سوڭ، تۇرمەنىڭ ىشكى اۋراسىن اركىمنىڭ- اق بارىپ ەمەس، ەستىپ بىلگىسى بار.
الايدا «ۇلكەن تۇرمەنىڭ ىشكى جاعدايى قانداي بولادى ەكەن» دەپ سۇراپ قالايىن دەسە، «بىلگىڭ كەلىپ بارا جاتسا، بارىپ كورىپ كەلسەڭ بولدى عوي!» دەپ شامدانىپ قالا ما دەپ ەشكىم سۇراۋعا باتپادى. ەل بولعان سوڭ ءبارى ءۇنسىز كەلىپ، ءۇنسىز كەتە بەرمەيدى عوي. «ول جاقتىڭ» ءجايىن سۇراپ قالعاندارى بولدى. ماسانجۋ بولسا «تۇرمە دەگەنگە تۇڭىلە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق، تۇرمەدە دە ءتارتىپ بار، نەگىزى قولىنا كوزىر سالىنعاننىڭ ءبارى جامان ادام دەگەن ءسوز بەكەر. الگى بۇرىنعىنىڭ «...جاقسى جىگىت تۇرمەدە» دەگەن ءسوزى بەكەر ايتىلماعان، - دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى. ءتىپتى، بۇل اڭگىمەنىڭ سوڭى تۇرمەنى ماقتاۋعا ۇلاسقان. سودان كەيىن جۇرت اراسىندا ونىڭ ۇرلىق قىلىپ تۇرمەگە بارعانىنا ۇيالعاننىڭ ورنىنا، تۇرمەنىڭ تاماشالىعىن ايتىپ، تامسانىپ وتىرعانىن بايقاپ رەنجىپ جۇرگەندەردە بولدى.
اۋىلدا ونىڭ ءتورت بەس زامانداسى بار ەدى. ولار ءبىر كۇنى جينالا قالىپ، تۇزەتۋگە بارىپ كەلگەن (ول اۋىلدا وسىلاي اتالاتىن - اۆت.) ماسانجۋدىڭ ۇيىنە كىرىپ، «قوش كەلدىڭ» ايتىپ كەلەيىك دەپ اقىلداستى.
- ول اياڭداعان ءۇش شوشقاعا(اۋىزى سولاي ايتىپ ۇيرەنىپ كەتكەن - اۆت.) بارعاندا نە دەيمىز ەي، - دەدى شاكەن اقساقال.
- نە دەيمىزى نەسى، امانداسا كەلدىك دەي سالامىز، دەنساۋلىعىن سۇرايمىز، دەستى قالعاندارى. دەگەنمەن، ونىڭ ۇرى ەكەنىن بىلمەي تۇرعاندا، جاقسى ارالاسقان ءبىرقانشا كىسىلەر ادەتتە قۋاقى، ەلدى ءمۇجىپ، كەمىرىپ سويلەيتىن «اياڭداعان ءۇش شوشقاعا» بۇل جولعى كەزدەسۋدىڭ ءجونى بولەك ەكەنىن ايتتى.
- ءيا، وعان كەزدەسەكەنىمىزدە ءسۇت سۇراعان بالاعا ۇقساپ بارماۋىمىز كەرەك، ادەمى ءسوز تاۋىپ، ءبىر تۇقىرتىپ قالايىق، مەنىڭ ءىنىم جەڭىستىڭ ارعىماققا بەرگىسىز كەرەمەت ەكى اتىن سول اكەتىپتى، - دەدى احات شال. سونىمەن ءبارى ويلاسا كەلە، مۇحات مۇعالىمدى ەرتىپ الايىق دەپ، سوعان حابارلاستى. مۇحاتتى اۋىزعا الۋدىڭ ءجونى بار، ويتكەنى، ول ادەتتە ءسوز تاپقىش. مۇحات دا قۋانا كەلىستى. ءتۇس قايتا ءبىر ماشينەگە نىعالعان جەتى كىسى ماكەڭنىڭ ەسىگىنە كەلىپ ساۋ ەتە قالدى. اقساقالدى، كوكساقالدىسى بار، ءبارى ۇيگە كىرىپ جايعاستى. اماندىقتارى تولىق سۇرالدى، ءبارىنىڭ ورتاق ۋادەسى بويىنشا ەكى مينۋتتاي ءۇنسىز وتىرىستى. ماكەڭ قانشا ۇياتسىز بولسادا ەپتەپ ىڭعايسىزدانا باستادى. ءدال وسى ءساتتى كۇتكەن مۇحات ءسوزىن باستادى:
- ءجا ماكە، بۇل ءپانيدىڭ قىزىعى مەن شىجىعى سان ءتۇرلى بولاتىنىن وزىڭدە بىلەسىڭ، سول شىجىعىنىڭ ەڭ نەگىزگى ءبىرى اۋرۋ، ال اۋرۋدىڭ ءتۇرى دە از ەمەس. سانى كوپ اۋرۋدىڭ ءبىر مۇنشاسى ءتاندى قيناپ ادامدى ازاپقا قالدىرسا، ەندى ءبىر مۇنشاسى جاندى قيناپ ازاپقا سالادى. شىنىن ايتقاندا، سەن دە اۋردىڭ، اۋىرعاندا جاندى قيناپ ازاپقا سالاتىنىنا دۋشار بولدىڭ. اۋرۋدىڭ قايسىسى بولماسىن ورتاق ءبىر ەرەكشەلىگى بار، ول - جۇقپالىلىق. اقىن ابايدا ايتقان دەيدى ادەت تە اۋرۋ دەپ. قىسقاسى سەن ۇرلىق دەگەن اۋرۋمەن ۇزاق ۋاقىت سىرقاتتانىپ ءجۇرىپسىڭ. ول سىرقاتىڭدى باياعى قازاقبايشىلىققا سالىپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي، كىسى بالاسىنا ءتىس جارماعان سوڭ اقىرى ءوزىڭدى الىپ تىنا جازدادى. ايتەۋىر، سۋ ىشەرىڭە وراي، بىرەۋلەر سەزىپ قالىپ، ۋاقتىسىندا الدىن الىپ قالدى. كىم قالاي ويلاسادا، مىنا مەنىڭ كوزقاراسىمشا، تۇرمە دەگەن ادامدى ازاپتايتىن جەر ەمەس، ءتاۋباسىنا كەلتىرىپ، ەمدەيتىن ەمحانا. ءيا ءسوزدىڭ قىسقاسى سەن ۇرلىق دەگەن جامان ادەتپەن اۋىرىپ، تۇرمە دەگەن ەمحاناعا بارىپ ەمدەلىپ كەلدىڭ. «اۋرۋىڭ» سالماقتى بولعان سوڭ ونداعىلاردىڭ ۇزاقىراق ەمدەۋىنە تۋرا كەلدى. ءبىز سەن اۋرۋحانادان كەلدى دەگەندى ەستىپ، مىنا ءوزىڭنىڭ زامانداس شال- شاۋقاندار ارنايى جينالىپ، كوڭىلىڭدى سۇراي كەلىپ وتىرعان جايىمىز بار، دەنساۋلىعىڭ قالاي ەندى، تاۋىرلەندىڭ بە»، - دەدى. ماكەڭ نە دەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ، ءيا، ءيا اۋرۋ، اۋرۋ دەي بەردى.
- مۇحات دۇرىس ايتادى، بۇل اياڭداعان ءۇش شوشقا اۋرىرۋىن ۇزاق ۋاقىت جاسىرىپ، اقىرى نە بولدى مىنە، باقانداي 11 جىل ەمدەۋگە تۋرا كەلدى، - دەدى شاكەن قۇرداسى قارقىلداي كۇلىپ. كەزىندە ەشقايسىسىنا ءسوز بەرمەيتىن ماسانجۋ بىرگە جۇرگەن زامانداستارىنان بۇنداي ەستى ءسوز ەستيمىن دەپ ويلاماعان. ول ومىرىندە ءبىر رەت بەتى قاتتى قىزاردى.
