ابىلاي حاننىڭ كۇيشىلىك ونەرى - شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق- قا شولۋ
موڭعوليالىق مالشى قىستاۋىنا سارلىقتىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزدى - ulgiinews.mn
موڭعوليانىڭ بايان- ولگەي ايماعىنداعى التاي سۇمىنىنىڭ مالشىسى ب. ءتومورچۋلۋۋن قىستاۋىنا سارلىقتىڭ (قوداس) ءمۇسىن ەسكەرتكىشىن تۇرعىزدى، دەپ حابارلايدى ulgiinews سايتى.
«التاي سۇمىنىنىڭ قىزىلقيا ءوڭىرىنىڭ مالشىسى ب. ءتومورچۋلۋۋن 1990 -جىلعى جەكەشەلەندىرۋدەن كەيىن مال ءوسىرىپ، سارلىق سيىرىنىڭ سانىن 1000 عا جەتكىزگەن. جاقىندا ءوز قاراجاتىمەن «1000 سيىر فەستيۆالىن» ۇيىمداستىرىپ، سارلىق سيىردىڭ قۇرمەتىنە ارناپ قىستاۋىنا اتالمىش ءمۇسىن ەسكەرتكىشتى تۇرعىزعان. ب. ءتومورچۋلۋۋن - سارلىق سيىرىن وسىرۋدەن ايماعىمىز بويىنشا الدا كەلە جاتقان مالشى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن وعان 2010 -جىلى «مەملەكەتتىك جاقسى مالشى» اتاعى بەرىلگەن بولاتىن. قازىرگى كۇنى ايماقتا 155,6 مىڭ باستى سيىر تۇلىگى بار بولسا، ونىڭ 79 پايىزىن سارلىق قۇرايدى»، - دەپ جازادى اتالعان سايت.
قىتايدىڭ «ورتالىق حالىق راديوسى» (CNK): ابىلاي حان تۋرالى تاريحي ەسسە - قازاق حالقىن تانۋدىڭ ايناسى
قىتايلىق kazakcnr.com سايتىندا بەلگىلى تاريحشى جاقىپ مىرزاقاننىڭ قىتايدا جارىق كورگەن «ابىلاي حان» اتتى تاريحي ەسسە كىتابى تۋرالى جازىلعان، تالداۋ ماقالا جارىق كوردى.
قازاق تاريحىنا قاتىستى وزەكتى تاقىرىپتى قاۋزاعان ماقالانىڭ اۆتورى نۇرلان سارسەنبايەۆتىڭ جازۋىنشا، قىتايداعى قانداستارىمىز قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن باعالانعان، بەلگىلى تاريحي تۇلعالار تۋرالى بايانداعان، «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» اتاۋىمەن 12 كىتاپتى بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىندا جارىققا شىعارعان. وسى تاريحي ەسسەلەرگە بەلگىلى تاريح عالىمى، جازۋشى جاقىپ مىرزاقان العى ءسوز جازىپ، باس رەداكتور مىندەتىن اتقارعان. بۇل كىتاپتار ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قۇندى مۇراسىنا اينالدى. سونداي-اق، وسى كىتاپتاردىڭ ىشىندە جاقىپ مىرزاقاننىڭ قازاق تاريحىندا ورنى ەرەكشە، ءىرى تۇلعا تۋرالى جازعان «ابىلاي حان» اتتى ەسسە كىتابى دا بار ەكەن.
«...ءتول تاريحىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ايالاپ، تاريح اتتى ۇلان- عايىر اسىل ارنانىڭ سۋىرتپاعىن سۋىرىپ، ۇلتىمىز مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا كەسەك ۇلەس قوسقان كورنەكتى جازۋشى، بەلگىلى تاريحشى جاقىپ مىرزاقاننىڭ «قازاقتار»، «تاريحي ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر» ، «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت- ساناسى» سياقتى بىرنەشە شوقتىعى بيىك ايتۋلى كىتاپتارى تاريح اتتى اسىل ارنامىزدىڭ بوستىعىن تولتىردى.
ونىڭ «ابىلاي حان» اتتى تاريحي ەسسەسى ۇلى تۇلعا ابىلايدى ءارى سول زامانداعى اتى اڭىزعا اينالعان ارىستاردى جۇيەلى زەرتتەۋ مەن تانۋدا وزىنە ءتان سونى سوقپاقپەن كەلگەن، ءتىپتى جالپى قازاق تاريحىن تانۋعا قوسىلعان قۇندى ەڭبەك. «ابىلاي حان» اتتى بۇل ەڭبەكتىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر، ويتكەنى ابىلايدى تانۋ، زەرتتەۋ، قورىتىندى شىعارۋدا تاريحي دايەكتەرگە وي جۇگىرتىپ، اقيقاتتى ىزدەپ تابۋدىڭ ماشاقاتتى بارىسى ەكەندىگى داۋسىز.
ۇلى تاريحي تۇلعا ابىلايدىڭ ءومىرى مەن ەرلىكتەرى تۇتاس ابىلاي جاساعان ءىرى تاريحي وقيعالار مەن ونىڭ زامانداس حان- سۇلتان، كوسەم، شەشەندەرى جانە حالىقتىڭ قاس باتىرلارىنىڭ ومىرىمەن ساباقتاسىپ جاتادى.
اۆتور 18 -عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ايگىلى حانى ابىلاي ءومىرى جايىندا قىرۋار تاريحي ماتەريالدار مەن اڭىز- اڭگىمە، شەجىرەلەردەن جاندى پايدالانىپ، قاۋىزىن تاستاپ، ءدانىن الىپ، سالىستىرىپ، دالەلدەۋ ارقىلى بايىپتى دا، بايسالدى عىلىمي تانىممەن دەربەس، جاڭا كوزقاراستاردى ورتاعا قويا ءبىلدى. ابىلاي ءومىرىن تانۋ جايىندا جان- جاقتى دالەل كەلتىرىپ، تاماشا تاريحي ءىرى تۇلعا ابىلاي وبرازىن تەرەڭدەي اشىپ بەرەدى. مۇنداي كوركەم تىلمەن جازىلعان تاريحي ەسسەنى جۇيەلى، عىلىمي تولىققاندى ەتىپ جازۋ تەك ۇلكەن وقىمىستى، سۇڭعىلا، ويشىل جاقىپ مىرزاقانداي عالىم اعالارىمىزدىڭ قولىنان عانا كەلسە كەرەك»، - دەپ جازادى اۆتور.
اتالعان ماقالادا تاريحي ەڭبەك جان- جاقتى تالدانعان. اۆتورى كىتاپتا جازىلعان تاريحي وقيعالارعا شولۋ جاساپ، ونىڭ قۇندىلىعىن، تاريحي شىندىعىن، ماڭىزىن ساراپقا سالادى. ال ماقالا سوڭىندا ابىلايدىڭ كۇيشىلىك ونەرى تۋرالى كىتاپتا بايان ەتىلگەن قۇندى دايەكتەر ۇسىنىلعان.
«...كىتاپتىڭ ەڭ سوڭعى «ابىلايدان قالعان ىزدەر» اتتى تاراۋىندا ابىلايدىڭ اق تۋى، ابىلاي جولى، ابىلايدىڭ ادىلدىگى ءسوز بولادى. سونىمەن بىرگە «ابىلاي ايتىپتى» دەگەن شەشەندىك سوزدەرى، ابىلايدىڭ ءوز حالقىنىڭ ءان- كۇي قۇمارلىعىن بويىنا ۇيالاتقان ساناۋلى كۇيشىلەردىڭ ءبىرى ەكەندىگى بۇتارلاپ ايتىلادى. ابىلايدىڭ «اق تولقىن»، «قايران ەلىم»، «الا بايراق»، «بۇلان جىگىت»، «دۇنيە قالدى»، «قورجىن قاقپاي»، «سارى بۋرا»، «شاڭداق جورىق» ت. ب. كۇيلەرى حالقىمىز مۋزىكاسىنىڭ دامۋىنا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس ەكەنىن جان- جاقتى بەينەلەيدى. مەن بۇل شاعىن ماقالادا «ابىلاي حان» اتتى تاريحي ەسسە تۋرالى ءوز كوزقاراسىمدى بايانداپ ءوتتىم. بۇل كىتاپ تۋرالى جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، باعا جازۋ ءالى بىرنەشە عىلىمي ماقالانىڭ جۇگى بولسا كەرەك»، - دەپ قورتىندى جاسايدى.
قازاقستان قىتايعا گاز ەكسپورتىن ارتتىرادى - «فارس» اقپارات اگەنتتىگى
قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ماعزۇم مىرزاعالييەۆ قازاقستان قىتايعا گاز ەكسپورتىن ارتتىرۋعا شەشىم قابىلداعانىن مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى parstoday اقپارات اگەنتتىگى.
«Fars» اقپارات اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ استانادا وتكەن باسپا ءسوز ءماسليحاتىندا قازاقستاننىڭ قىتايعا گاز ەكسپورتىن جىلىنا 10 ميلليارد تەكشە مەترگە دەيىن ارتتىراتىنىن مالىمدەپ: «تۇرىكمەنستاننان باستالىپ، وزبەكستان جانە قازاقستان ارقىلى قىتايعا وتەتىن ترانزيتتىك گاز قۇبىر جولى ىسكە قوسىلىپ، كەلەشەكتە ول 55 ميلليارد تەكشە مەتر گازدى قىتايعا تاسىمالداۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. قازىرگى تاڭدا اتالمىش كولەمنىڭ 10 ميلليارد تەكشە مەترى وزبەكستانعا، 5 ميلليارد تەكشە مەترى قازاقستانعا تيەسىلى» دەدى.
يراندىق اقپارات اگەنتتىگى سونداي- اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قازاقستان گازىن ءارى قاراي تۇرىكمەنستان، اۋعانستان، پاكىستان جانە ءۇندىستان ەلدەرىنە ەكسپورتتاۋ باعدارلامالارىنا دا توقتالعانىن اتاپ وتكەن.
قازاقتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان مۇستافا وزتۇرىكتىڭ دارا ءومىر جولى - ت ر ت
تۇركيا تەلەراديو پورتالىندا الەمگە ايگىلى سپورت شەبەرى، قازاقستاندا تاەكۆاندو مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇستافا وزتۇرىك تۋرالى ماقالا جارىق كوردى.
ماقالا اۆتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءابدىۋاقاپ قارانىڭ جازۋىنشا، قازاق دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، ۇلتجاندى، دارىندى ءبىرتۋار ازامات مۇستافا وزتۇرىك قازاقستان تاۋەلسىزدىك الماس بۇرىن اتامەكەنىمەن بايلانىسقا شىعىپ، وندا تاەكۆوندو سپورتىنىڭ الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە بارىن سالعان. سوندىقتان الەم تاەكۆوندو ۇيىمىنىڭ رەسمي سايتىندا ول قازاق باتىرى دەپ سيپاتتالادى.
«...مۇستافانىڭ اتاسى تولەباي ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا شىعىس تۇركىستاندا شەشەندىگى، قازاق- قىتاي تىلدەرىنە جەتىكتىگى جانە بىلىكتىلىگىمەن تانىمال بولعان تۇلعا. تولەبايدىڭ زايىبى جانگۇداي - كەزىندە شىعىس تۇركىستان قازاقتارى اراسىندا اتاقتى پالۋان جانە زور كۇش يەسى قايىسباي پالۋاننىڭ قىزى. مىنە مۇستافاداعى پالۋاندىق كۇشى وسى ناعاشى اتاسىنان وتكەن دەسەدى. ال تولەباي مەن جانگۇدايدىڭ ۇلى جانە مۇستافا وزتۇرىكتىڭ اكەسى، تۇركيا قازاقتارى اراسىندا كابەن اتىمەن تانىمال ءابدىراحمان تولەباي ۇلى. ول تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوشىن باستاعان جەتەكشى، پالۋان جانە دومبىرانى جاقسى شەرتەتىن ونەرپاز بولعان. كابەننىڭ زايىبى، مۇستافانىڭ اناسى رازيە دە كەزىندە اسقان سۇلۋ جانە ءانشى كىسى بولعان. مۇستافاداعى ءان مەن ونەرگە دەگەن تالانت وسىنداي اتا-انادان كەلگەن بولۋ كەرەك.
مۇستافا 1980 -جىلدارى «جۇلدىزداردى تىلەيسىڭ بە؟» دەگەن ءان جازعان جانە 1987 -جىلى «التاي» اتتى فيلمنىڭ سەناريىن جازىپ، باستى رولدە ويناعان. دەمەك مۇستافا تەك سپورت شەبەرى ەمەس، سونىمەن قاتار تالانتتى ونەر ادامى دا بولعان. مۇستافا وزتۇرىك ىستانبۇلداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، تايۆانداعى ەكسپەريمەنتالدى ۋنيۆەرسيتەتتى جانە سول ەلدەگى حالىقارالىق قاتىناستار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن قوسا ءبىتىردى. وسى ەلدە ءجۇرىپ، كورەيانىڭ كونە سپورت ونەرى تاەكۆوندونى ۇيرەندى. ول جەردە تاەكۆوندو سپورتىنان 6- دان دارەجەسىن يەلەندى. سونىمەن قاتار حالىقارالىق جاتتىقتىرۋشى ماماندىعىن الدى»، - دەپ جازادى اۆتور.
اتالعان ماقالادا جازىلعان دەرەكتەر بويىنشا، مۇستافا وزتۇرىك قازاقستان مەن تۇركيا اراسىندا العاشقى رەسمي بايلانىستاردىڭ ورناتىلۋىنا مۇرىندىق بولعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وزتۇرىكتى جانە ونىڭ قاسىنداعى تۇركيانىڭ ەكى ۇلكەن گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ەردوعان سالعىربويى مەن يرفان سەزەردى قابىلدايدى. قازاقستان جەتەكشىسى سول تىلشىلەر ارقىلى تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزالعا سالەم جولداپ، ونى قازاقستانعا شاقىرادى. كەيىن تۇرعىت ءوزال مۇستافاعا تەلەفون سوعىپ، تۇركيا- قازاقستان بايلانىستارىنا ۇلەس قوسقانى ءۇشىن العىسىن بىلدىرگەن.
«قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن مۇستافا وزتۇرىك الماتىعا كەلىپ، تاەكۆوندو مەكتەبىن اشتى. كوپتەگەن شاكىرت تاربيەلەدى. قازاقستان تاەكۆوندو فەدەراتسياسىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ ەسىل ازاماتى بەلگىسىز جاعدايدا 1995 -جىلى 15 -ناۋرىز كۇنى قازاعا ۇشىراپ، دەنەسى ىستانبۇلدا (تۇركيا)، اكەسى جاتقان بەيىتكە جەرلەندى.
الايدا تاۋەلسىز قازاقستاندا جوعارى ادامي قاسيەتتەرىمەن تانىمال بولعان مۇستافا وزتۇرىكتى قازاق حالقى ەشقاشان جادىنان شىعارعان جوق. 2000 -جىلى الماتى قالاسىندا مۇستافا وزتۇرىك اتىنا كوشە بەرىلىپ، ەسكەرتكىش بەلگى قويىلدى. 2004 -جىلى مۇستافا وزتۇرىكتىڭ 50 جاسقا تولعان مەرەيتويى قارساڭىندا الماتى وبلىسى تالعار اۋدانى بەساعاش اۋىلىندا ەسكەرتكىشى اشىلدى. ال 2014 -جىلى قازاقستاننىڭ ەلورداسى استانا جانە مادەني استاناسى الماتى قالالارىندا مۇستافا وزتۇرىكتىڭ 60 جىلدىعى دا، قازاقستان- تۇركيا دوستىعى دا تويلاندى. ەلىنە، حالقىنا قىزمەت ەتكەن مۇستافا وزتۇرىك سىندى ازاماتتار ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس. ول تۋعان حالقىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى جاساماق»، - دەپ جازادى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءابدىۋاقاپ قارا.
قىتاي بيلىگى قازاقتىڭ ۇلتتىق ات سپورتىن دامىتۋدى قولعا الدى - «جەنمين جيباو» (People Daily)
قىتاي استاناسىندا ات سپورتىن قولداۋ، دامىتۋ ماقساتىن كوزدەگەن شىڭجاڭ ات سپورتى قوعامىنىڭ رەسمي قۇرىلۋ سالتاناتى ءوتتى، دەپ حابارلايدى kazakh.people.com سايتى.
«شىڭجاڭ ات سپورتى قوعامى - ق ح ر شىڭجاڭ ولكەلىك سپورت باس قوعامىنا قاراستى ارناۋلى سپورتتىق قوعام. بۇل قوعام ات سپورتىن جاقسى كورەتىن جانە ات سپورتىنا جانكۇيەر بولىپ، ونى دامىتۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ، قولداۋ كورسەتەتىن توپتار مەن جەكە تۇلعالاردىڭ ەرەكشە ۇسىنىسىمەن قۇرىلعان. سوڭعى جىلدارى ات سپورتى كلۋبى شىڭجاڭدا قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءتۇرلى قارجى كوزدەرىنىڭ قولداۋ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋىنا وراي ات سپورتى كلۋبتارىنىڭ، بايگە الاڭدارىنىڭ جاعدايى جاقسارعان. شىڭجاڭدا شامامەن 890 مىڭ جىلقى بار. ۇزاق جىلداردان بەرى، بايگە، قىز قۋۋ جانە كوكپار سەكىلدى قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورت ويىندارى كوپشىلىكتىڭ ۇناتىپ كورەتىن ويىندارىنا اينالعان. ال مەملەكەتتىك دارەجەدەگى الامان بايگە ون جىلدان بەرى ءۇزىلىسسىز وتكىزىلىپ كەلەدى. شىڭجاڭداعى ات سپورت ءتۇرى ۇلتتىق ءداستۇرلى سيپاتقا يە»، - دەپ جازادى سايتتا.
اۆتورى باقىتجول كاكەش
