جىر الىبى ايتقان ءبىر دەرەك

استانا. قازاقپارات - مەن تاريحشى ەمەسپىن. بۇل تۋرالى جازۋ ويىمدا دا جوق ەدى.

وعان سەبەپ بولعان مىنا جايت.

ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىنان بەرى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى عوي. مىنە، سودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن تومەندە ءسوز بولعالى وتىرعان تاقىرىپ جونىندە جۇزدەگەن ماقالالار شىقتى. ءبىراق سولاردان ءبىز بىلەتىن ءبىر دەرەك قاعىس قالىپ كەلە جاتقانداي. قازىر نە كوپ، گازەت-جۋرنال كوپ.

مۇمكىن، كەزىندە ول سولاردىڭ بىرىندە جارىق كورگەن دە بولار. كوزىمىزگە تۇسپەي قالعان دا شىعار. ولاي بولعان جاعدايدا عافۋ وتىنەمىز. (ساقتىق ءۇشىن ينتەرنەتتى قاراپ شىقتىق، جاريالانباپتى).

دەسەك تە، وي سالاتىن ونداي دۇنيە جارىق كورگەننىڭ وزىندە ونى قايتالاپ ايتۋدىڭ، ءسويتىپ وقىرماندارعا تاعى دا ەسكە سالۋدىڭ ەش ارتىقتىعى جوق دەر ەدىك.

...50 -جىلداردىڭ اياعى مەن 60- جىلداردىڭ باسىندا راديو، تەلەديدارى جوق قيىرداعى قازاق اۋىلدارىندا قىزىقتى وقىلاتىن 3-4 كىتاپ بولدى. ولار: «قازاق ەرتەگىلەرى» مەن «باتىرلار جىرى» جانە تۇرماعانبەت ىزتىلەۋوۆ اۋدارماسىنداعى «رۇستەم داستان» مەن اقىن جامبىل جابايەۆتىڭ تولىق شىعارمالار جيناعى ەدى.

كولحوزدىڭ كۇزگى جيىن-تەرىمى ءبىتىپ، قىستىڭ ۇزاق تۇنگە سوزىلاتىن ايلارى باستالعاندا، ەل كەشكە ءبىر ۇيگە جينالاتىن. ءسويتىپ سوعىم ەتى الدارىنا كەلگەنشە ولار ساماۋىرداعى شايدى سوراپتاي وتىرىپ، مەكتەپ وقۋشىلارى، بىزدەرگە جوعارىداعى كىتاپتاردى رەت-رەتىمەن وقىتاتىن. كەزەك العاشقى اپتادا «باتىرلار جىرىنا» كەلسە، كەلەسى جەتىدە «رۇستەم داستانعا»، ودان ءارى قاراي «قازاق ەرتەگىلەرى» مەن جامبىل اتامىزدىڭ جيناعىنداعى اقىندار ايتىسىنا اۋىساتىن. وسىلايشا 1963 -جىلعى قاراشادان ناۋرىزعا دەيىنگى قىستا 4-سىنىپتىڭ 2-3 بالاسى بىزدەر اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىزگە اتالمىش جيناقتاردىڭ العىسوزدەرىنەن باستاپ، سوڭعى بەتتەرىندەگى الفاۆيتتىك انىقتامالارعا دەيىن تۇك قالدىرماي وقىپ بەرگەنىمىز بار.

مىنا قىزىققا قاراڭىز! سول كىتاپتارداعى دەرەكتەردىڭ ءبىرى ارادا 30 جىل وتكەندە، ياعني، ەلىمىز ەگەمەندىك العان كەزدە ەسىمىزگە تۇسپەسى بار ما؟! ول -  جىر الىبى جامبىل بابامىزدىڭ «سىزدىققا» دەپ اتالاتىن ولەڭى جانە جيناق سوڭىنداعى سول تۋىندىعا بەرىلگەن تۇسىنىك.

وندا بىلاي دەلىنگەن: «...1884 -جىلدار شاماسىندا سىزدىق كەنەسارى ۇلى قىرعىز ەلىنە كەلگەن. ولار ءۇي تىگىپ، مال سويىپ، قۇرمەتپەن قارسى العان. قىرعىز، قازاقتان ورمان اۋىلىنا 17 اقىن جينالعان. سولاردىڭ ىشىندە جامبىل دا بولعان. قىرعىز اعايىندار باسىندا اكەسىنىڭ كەگىن قۋىپ كەلدى دەپ سىزدىقتان سەسكەنىپ، قىسىلسا دا سوڭىنان رايلاسىپ سويلەسكەن. سوندا سىزدىقتىڭ ايتقانى مىناۋ ەدى دەپتى جامبىل حاتشىسى عاليعا: -  مەن سەندەرمەن شابىسقالى كەلگەنىم جوق، تابىسقالى كەلدىم. سەن دە تۋىسقانىمسىڭ. جان اشۋى ۇستىندە اكەمدى ءولتىردىڭ دەپ كىنا قويار جايىم جوق. جالعىز-اق تىلەگىم: اكەمنىڭ سۇيەگىن بەر -  اتالارىما قوسايىن، التىن جۇزىگىن بەر -  قولىما سالايىن، سارىقاسقا ەرىن بەر -  استىما مىنەيىن، بۇيىمتايىم وسى، -  دەيدى.

قىرعىزدار الاشاپقىن بولىپ، ىزدەستىرۋ جۇرگىزەدى. قوناقتار قايتادى-اۋ دەگەن شاقتا كەنەسارىنىڭ التىن جۇزىگى مەن سارىقاسقا ەرىن اكەلەدى.

ءبىراق سۇيەگىن تاۋىپ بەرە المايدى. «ون ءبىر جىرا» دەگەن جەرگە كومىلگەن ەكەن، بىلەتىن ادام ءولىپ قاپتى دەپ جاۋاپ بەرەدى. - قاپ، بولماس! -  دەپ وتىردى دا سىزدىق سارىقاسقا ەردىڭ باسىن قانجارمەن قاق ايىرا شاۋىپ، جىلىنشىك-جىلىنشىك التىنداردى الدى.

«اكەمدى ءولتىرۋىن بىلسەڭدەر دە، التىنىن الۋدى بىلمەگەن ەكەنسىڭدەر. ۋاقاسى جوق، بۇيىرعان ءناسىپ قوي!» -  دەپ قالتاسىنا سالدى دەيدى.

جامبىل «سىزدىققا» دەگەن ولەڭدى سوندا ايتىپتى. اقىننىڭ اۋزىنان جازىپ العان ادەبي حاتشىسى -  عالي ورمانوۆ».

ەندى وقىرماندارعا ولەڭدى تانىستىرايىق. وندا مىناداي جولدار بار:

«سالەم بەردىم الديار،

ورىن بەردىڭ قاسىڭنان.

سەن ءبىر قالعان كوز ەدىڭ،

كەنەسارى اسىلدان.

سىزدىق اتىڭ جايىلدى.

بۇل وڭىرگە جاسىڭنان.

ايباتىڭدى كورگەندە،

دۇشپاندارىڭ باس ۇرعان.

داڭقىڭدى ەستىپ ءجۇرۋشى ەم،

شارتاراپقا شاشىلعان.

اق ءجۇزىڭدى كورگەن سوڭ،

ەندى ماۋقىم باسىلعان.

اۋىلعا ءجۇر، قوناق بول،

اتاپ الىپ، ات ءمىنىپ،

اعايىنعا بەرىپ قول،

اتتانارسىز، سىدەكە،

اتا جولى دەگەن سول!

ارناپ كەلىپ العانىڭ،

التىن جۇزىك، سارىقاسقا ەر.

اتاڭىزدىڭ ارۋاعىن،

سىيلايدى ەكەن ءبىر تايپا ەل،

ەكەۋىنىڭ قالعانى - «ون ءبىر جىرا» دەگەن جەر».

مۇنداعى نازار اۋداراتىن نارسە -  «ون ءبىر جىرا» دەگەن جەر اتى. ول ولەڭدە دە، وعان بەرىلگەن تۇسىنىكتە دە قايتالانىپ تۇر.

ونى بىزگە جەتكىزگەن سىزدىق سۇلتاننىڭ 1884 -جىلعى قىرعىز ەلىنە كەلگەن ساپارىنا كۋاگەر، سونداعى بولعان وقيعانى كوزىمەن كورىپ، بار اڭگىمەنى قۇلاعىمەن ەستىگەن جامبىل اقىن. ال ايتقان - سونىڭ الدىنداعى جاعدايدان حابارى بار قىرعىزدىڭ ءسوز ۇستاعان قاريالارى.

ايىپتى بولىپ وتىرعان ولار سىزدىق سۇلتاندى الداي المايدى عوي. بىلگەندەرىن جەتكىزگەن. ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ لەبى ەسە باستاعان 90-جىلداردىڭ باسىندا الاش ارداقتىلارىنىڭ اتتارى اشىق ايتىلا باستادى ەمەس پە؟! مىنە، سول كەزدە جۇرتشىلىق اراسىندا كەنەسارى حاننىڭ باسى مەن سۇيەگىن ىزدەپ تابۋ جونىندە قۋاتتى قوعامدىق پىكىر ءورىس العانىنان ەل جاقسى حاباردار.

سوندا وسى جولداردىڭ اۆتورى عىلىم اكادەمياسىنا بارىپ، ەكى عالىمعا جوعارىداعى ولەڭ مەن تۇسىنىكتى اپارىپ كورسەتكەنى بار. ولار مۇنى ەلەپ-ەسكەرەتىندىكتەرىن ايتىپ، ۋادە بەرگەن. ءبىراق جۇمىستارى كوپ بولدى ما، دەرەك اياقسىز قالدى. سودان بەرگى ۋاقىت ارالىعىندا كەنەسارى حاننىڭ قولعا ءتۇسىپ، كوز جۇمعان جەرى توقماق توڭىرەگى، كەكىلىكتاۋ مەن المالى اۋماعى، بوردى سايى دەپ ايتىلىپ، جازىلۋدا. جەرلەنگەن جەرى دە سول ماڭايدا دەگەن جورامال جاسالۋدا.

ال «ون ءبىر جىرا» اۋىزعا الىنبايدى. ءبىز بۇل ءۇشىن ەشكىمگە رەنجىپ نەمەسە بىرەۋدى كىنالاۋدان اۋلاقپىز. ويىمىزدا -  جىر الىبى جامبىل بابامىزدىڭ 1946 -جىلى اتاقتى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ العى سوزىمەن جارىق كورگەن تولىق شىعارمالار جيناعىنداعى جوعارىداعى ولەڭ مەن وعان جازىلعان تۇسىنىكتەگى دەرەك. سول ەسكەرىلسە، زەرتتەۋشىلەردىڭ ەسىندە بولسا دەگەن ءوتىنىش، تىلەك.

جانبولات اۋپبايەۆ، «ەگەمەن قازاقستان»

استانا

سۋرەتتە: جيناقتىڭ 674-بەتىندەگى تۇسىنىك