ءدىني فاناتيزم - قوعامىمىزعا قاۋىپ ءتوندىرۋشى فاكتور

استانا. قازاقپارات - قازاق حالقى دىنگە دەگەن بايىپتى ۇستانىمىمەن ەرەكشەلەنگەن حالىق. ءبىزدىڭ ۇستانعان جولىمىزدا ءدىن مەن سالت-سانا ءوزارا ۇيلەسىم تاۋىپ، ساباقتاسقان.

تاريح بەتتەرىن پاراقتاپ قارايتىن بولساق، قازاق جەرىندە ءدىني نەگىزدەگى قاقتىعىستاردىڭ بولماعانىن كورەمىز.

ال بۇل كۇندەرى ءوز يدەيالارىن ابسوليۋتتى اقيقات رەتىندە ساناۋشى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ اسەرىنەن ءدىني نەگىزدەگى بولىنۋشىلىك كوبەيە ءتۇستى. دەسترۋكتيۆتى توپتاردىڭ كەرى باعىتتاعى يدەيالارى اسەرىنەن قازاقستاننىڭ ءدىني الاڭىندا فاناتتار قاتارى پايدا بولدى.

ءدىني فاناتيزم -  بەلگىلى ءبىر ءدىني قاعيدالارعا باس ۇرىپ، سوعان تاۋەلدى بولۋدى بىلدىرەدى. العاش رەت فاناتيزم ۇعىمىن كاتوليك ەپيسكوپى، فرانسۋز ابسوليۋتيزمنىڭ باستى يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى ج. بوسسيۋە (1627- 1704) ەنگىزدى.

نەمىس فيلوسوفى ك. ياسپەرستىڭ پىكىرىنشە، فانات دەگەنىمىز ءوزىن قانداي دا ءبىر مىندەتكە ارناعان جانە كوزى ودان باسقا ەشتەڭەنى كورمەيتىن جان. ول ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن بەيسانالى تۇردە قولىندا باردىڭ ءبارىمەن تاۋەكەل ەتۋگە دايار.

پسيحولوگ د. ولشانسكي فاناتيزمدى قانداي دا ءبىر سەنىمگە نەمەسە كوزقاراسقا شەكسىز ادال بولۋ جانە وزگە كوزقاراستارعا توزىمسىزدىك تانىتۋ رەتىندە ەسەپتەيدى. ورىستىڭ اتاقتى فيلوسوفى ن. ا. بەرديايەۆ ءوزىنىڭ «فاناتيزم، ورتودوكسيا جانە اقيقات جونىندە» اتتى ماقالاسىندا فاناتتار مەن ورتودوكستار وزدەرىن وزگەشە ويلايتىنداردى اشكەرەۋشىلەر، اقيقاتتى جاقتاۋشىلار رەتىندە ساناعانىمەن، ولار «اقيقاتتى بوستاندىقتان جوعارى قويادى» دەپ جازادى. فيلوسوف سانانىڭ مۇنداي كۇيىن «اداسۋشىلىق» جانە «ءوزىن-ءوزى الداۋ» دەپ ەسەپتەيدى.

ورىس عالىمى ي. بەليايەۆ ادام دۇنيەگە كوزقاراستىڭ ەكى تۇرىندە (پاسسيۆتى-سپيريتوسەنتريستىك نەمەسە بەلسەندى-سپيريتوسەنتريستىك) فاناتقا اينالاتىنىن ايتادى. پاسسيۆتى-سپيريتوسەنتريستىك سيپاتتا وربىگەن فاناتتىق كوزقاراسقا اسكەت ادامداردىڭ ارەكەتى جاتادى. مۇنداي توپتاعى ادامداردىڭ قىزمەتىنىڭ بەلسەندىلىگى ناقتىلى ومىرلىك جاعدايلارعا تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋعا باعىتتالادى. ول ادام ءتان قالاۋلارىنان ءوزىن تىيۋعا، ىزگى بولۋعا تىرىسادى. بەلسەندى-سپيريتوسەنتريستىك دۇنيەگە كوزقاراستاعى جاندار وزدەرىن الەمدى قۇتقارۋشىلار جانە ادامداردى يگىلىككە باعىتتاۋشىلار دەپ بىلەدى. بۇل سيپاتتاعى ءدىني فانات ءوزىنىڭ قالاۋىن، ءوزىنىڭ ويىن، پىكىرىن باسقا ادامدارعا ورىنداتقىسى كەلەدى. وسى ارەكەتىمەن ول باسقالاردى ابسوليۋتتى اقيقاتقا جەتكىزەمىن دەپ سانايدى. مۇنداي فاناتتىق سانا تيپىنەن راديكالدى ويلار ءوسىپ شىعادى.

ءدىني اعىمدارداعى سانانى باقىلاۋ ءادىستەرى ءدىني فانات تۇلعاسىن ءوسىرىپ شىعاراتىن العىشارت بولىپ تابىلادى. ويتكەنى ادام بالاسى ومىرگە بەيىمدەلە باستاعان ساتىندە بىردەن فانات بولىپ كەتپەيدى. ونىڭ ۇرانشىل، ءتوزىمسىز سەنۋشى بولىپ كەتۋىنە حاريزماتيكالىق ليدەرلەردىڭ جالىندى سوزدەرى، ولاردىڭ بەرگەن باعىت-باعدارى، كىتاپتارى ت. ب. اسەر ەتەدى ءدىني فاناتيزمگە ەلىككەن جانداردىڭ بويىندا پسيحولوگيالىق جاعىنان وزگەشىلىكتەر بولادى. ناقتىراق ايتقاندا ول تۇلعالارعا ءمىنەز اكسەنتۋاتسياسى قۇبىلىسى ءتان. مىنەز اكسەنتۋاتسياسى دەگەنىمىز - ادام بويىنداعى مىنەز- قۇلىقتىڭ قانداي دا ءبىر سيپاتىنىڭ باسىم ءتۇردە كورىنىس بەرۋى جانە بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ دارالىق ەرەكشەلىگى رەتىندە بايقالۋى. فانات ادامدارعا ءتان مىنەز اكسەنتۋاتسياسى تيپتەرىنە مىنالار جاتادى:

ءبىرىنشى تيپ -  دەمونستراتيۆتى. بۇل اكسەنتۋاتسياداعى ادام ءاردايىم نازاردا بولۋعا جانە ەل ىقىلاسىن ءوزىنە اۋدارۋعا ۇمتىلادى. ونىڭ بارلىق قىزمەتى وسى ماقساتقا باعىتتالعان. ءمىنەزدىڭ بۇل انومالياسى نەگىزىندە, ءدىندى قۇرال ءرەتىندە پايدالاناتىن جانە جاريالايتىن، ءبىراق ىشكى جان- دۇنيەسى ونىڭ نەگىزگى تالاپتارىن ورىندامايتىن فانات ءوسىپ ءجەتىلەدى.

ەكىنشى تيپ - شيزويدتى. ەموتسيالارىن ءالسىز بايقاتاتىن جانە كوپ جاعدايدا تۇنجىراعان كوڭىل- كۇيدە جۇرەتىن جابىق ادامدار وسى توپقا جاتادى. مۇنداي مىنەز نەگىزىندە، دىنگە بەت بۇرعان، دەسە دە تەك ءوزىنە عانا كوڭىل اۋداراتىن ادام ءوسىپ جەتىلەدى. ولار ءوز ارەكەتتەرىنىڭ اينالاداعى ادامدارعا قالاي اسەر ەتەتىنىن اڭعارا بەرمەيدى.

ءۇشىنشى - ەلىگۋشى تۇلعا ءتيپى. مۇنداي ادامدار كوزقاراستارىنداعى قاتالدىعىمەن، كەنەتتەن كەلگەن اگرەسسيۆتى قارسىلىقتارىمەن جانە جىلدام رەاكتيۆتى ارەكەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ءتورتىنشى تيپ - كەكشىل تۇلعا ءتيپى. مۇنداي تيپ ادىلدىككە ۇمتىلۋىمەن جانە كەك الۋ جوسپارىمەن، كەكشىلدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسى تيپ نەگىزىندە فاناتتىق تۇلعانىڭ ءوسىپ جەتىلۋى وتە قاۋىپتى.

دەسترۋكتيۆتى ءدىني ۇيىمداردىڭ ءدىني فاناتتاردى ازىرلەۋى بىرنەشە كەزەڭنەن وتەدى. بۇل ءدىني ۇيىمدار ءوز قاتارلارىنا جاڭا مۇشەلەردى تارتقان كەزدە ولارعا «سانانى تازارتۋ» وپەراتسياسىن جۇرگىزەدى. ياعني تۇلعانىڭ وتكەن ءومىرىن تولىق ۇمىتتىرىپ، وعان دەسترۋكتيۆتى ۇيىمنىڭ يدەولوگياسىن ءسىڭىرۋ جۇمىسى باستالادى. تەرىس باعىتتاعى ءدىني ۇيىمعا كىرگەن ازامات جاڭا ورتانىڭ تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداي باستايدى.

تۇلعانى ءوزدەرىنە تولىقتاي ءتاۋەلدى ەتۋ - دەسترۋكتيۆتى ءدىني ۇيىمداردىڭ باستى ماقساتى. ءدىني فانات، ءوزى ۇستانعان ءدىننىڭ نورمالارىنا قايشى كەلەتىن پىكىرلەر مەن ۇستانىمداردىڭ كەز كەلگەنىنە توزىمسىزدىك كورسەتەدى. فانات مەملەكەتتىك زاڭعا دا، بەدەلدى تۇلعالاردىڭ پىكىرىنە دە قارسى شىعادى.

ول اگرەسسيالى ەموتسياعا بەرىلىپ، ءوز يدەياسىن قورعاۋ ءۇشىن پسيحولوگيالىق كۇرەسكە ءتۇسەدى. ءدىني فاناتيزمگە بوي الدىرعان ازاماتتاردىڭ كوزقاراسى مەملەكەتتىڭ ءمۇددەسىنە, ۇلتتىق سانا-سەزىمگە قاراما- قايشى كەلەدى. ولار ءوز ءومىرلەرىنەن پاتريوتيزمدى، ساياسي بەلسەندىلىكتى ىسىرىپ، دەسترۋكتيۆتى ءدىني يدەيالاردى نەگىزگى قۇندىلىققا اينالدىرادى. فاناتتىڭ ماقساتى اينالاسىنداعى قورشاعان ورتانى ءوزىنىڭ ۋتوپيالىق يدەالدارىنا نەگىزدەپ، وزگەرتۋ. ماسەلەن، د ا ي ش ۇيىمى جاقتاستارى «يسلام مەملەكەتىن ورناتامىز» دەگەن جەلەۋمەن سيريا، يراك اۋماعىنداعى قاندى قىرعىن جۇرگىزىپ، سان مىڭداعان ادامنىڭ جارىق دۇنيەمەن قوشتاسىپ، ميلليونداعان ادامنىڭ وتانىن تاستاپ، بوسىپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. دايش مۇنىمەن توقتاماي، سيريا، يراك اۋماعىنداعى ەجەلگى وركەنيەت ەسكەركىشتەرىن دە قيراتىپ، ۆاندالدىق ارەكەتتەرگە باردى.

ءدىني فاناتيزم كەز كەلگەن قوعامدا الاۋىزدىق تۋدىراتىن قاۋىپتى قۇبىلىس. زايىرلى قۇقىقتىق جۇيەدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق قوعامىنداعى دىنگە سەنۋشىلەر بايىپتى ۇستانىمدا بولۋى قاجەت. دەسترۋكتيۆتى ءدىني ۇيىمدار تاراپىنان قازاقستانعا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان فاناتتىق يدەيالار قاتارىنا مىنالار جاتادى:

1.دىندەگى فۋندامەنتالدىق تۇسىنىكتەردى ناسيحاتتاۋ جانە زاماناۋي ءومىر سالتىن مويىنداماۋ. ياعني ءدىننىڭ باستاپقى كەزەڭىندەگى تازا، ساف قالپىنا ورالامىز دەگەن سىلتاۋمەنەن قوعام اراسىندا ىرىتكى تۋدىرۋ؛

2. قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن جوققا شىعارۋ؛

3. ءدىني نەگىزدەگى كەلىسپەۋشىلىكتەر اسەرىنەن وتباسىلىق ينستيتۋتتاردىڭ ىدىراۋى؛

4.قالىپتاسقان زايىرلى مەملەكەتتىك جۇيەگە قارسىلىق جانە ءدىني مەملەكەت ورناتۋدى كوكسەۋ.

كورسەتىلىپ وتىرعان قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ بارلىعى قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق، ءدىني بىرەگەيلىكتى جويۋعا جول باستايدى.

ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ 2014 -جىلى ۇلىتاۋ ءتورىندە بەرگەن سۇحباتىندا قازاق قوعامىن الاڭداتقان ءبىراز ماسەلەلەر جونىندەگى ءوز ويىمەن بولىسكەن ەدى. سول سۇحباتتا پرەزيدەنتىمىز كوپتى تولعاندىرعان ءدىني ماسەلەلەر جونىندە بىلاي دەدى: «دىنگە باس ۇرىپ ءجۇرىپ، ءبىز ونىڭ تەرىس جاعىنا ءتۇسىپ كەتپەۋىمىز كەرەك. بىزگە زيان كەلتىرەتىن ءدىن اعىمدارى بار. قان توگىپ، سوعىسپەن، دىنمەن مەملەكەت ورناتىپ، مەملەكەتتىك ءدىن جاسايمىز دەپ جۇرگەندەر بار. باياعى مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساحابالارى تۇسىنداعى، ابۋباكىر، ومار، وسمان، اليدىڭ كەزىندەگى حاليفاتتى قايتادان ورناتامىز دەگەن ۇمتىلىس «جاۋلاپ الۋ» نيەتىنەن تۋعان بولاتىن. ءبىز بۇدان اجىراپ، ءدىندى شىنايى يماندىلىققا جاقىنداتىپ، ونىڭ جاقسى جاعىن الۋىمىز كەرەك. قۇراننىڭ قاسيەتتى ۇكىمدەرىن ورىنداۋ ءۇشىن كەمتارلارعا كومەكتەسۋ، ءبىر-بىرىمىزگە جانىمىز اشۋ، باۋىرمال بولۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، بالانى تاربيەلەپ ءوسىرۋ، وتاندى، ەلدى قورعاۋ، بىرلىككە شاقىرۋ ارقىلى ءدىندى وركەندەتكەن ءجون. سوندا ءدىننىڭ مەملەكەتكە زور پايداسى، ۇلكەن قامقورلىعى بولادى. ول ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەدى. مىنە، وسىنداي يسلامدى قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك».

ن. نازاربايەۆ وسى ءسوزى ارقىلى بۇقارا حالىقتى ءدىندى دۇرىس تۇسىنۋگە، ءدىندى بۇرمالاۋشىلاردىڭ سوڭىنا ەرمەۋگە شاقىردى.

قازاقستان - تاۋەلسىز جاس مەملەكەت. بىزگە بابالارىمىز سان عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ مىندەت. ول ءۇشىن بىزدەرگە ۇلتتىق بىرلىك پەن تۇتاستىق قاجەت. مەملەكەتتىڭ ءبىرتۇتاستىلىعىنا توندىرەتىن كەز كەلگەن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ كەرەك. 18 كونفەسسيا جانە 3658 ءدىني بىرلەستىگى بار قازاقستان قوعامىنا ءدىني تۇراقتىلىق وتە ماڭىزدى. ءسوز سوڭىن ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ ««قازاقستان 2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق جولداۋىنداعى مىنا ءسوزدەرمەن اياقتاعان ءجون: «ءبىز جاراتۋشىعا دەگەن كىرشىكسىز سەنىمنىڭ اگرەسسيالى جانە قىرىپ-جويعىش فاناتيزممەن الماسۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. سوقىر فاناتيزم ءبىزدىڭ بەيبىتسۇيگىش حالقىمىزدىڭ پسيحولوگياسى مەن دىلىنە مۇلدە جات. ول قازاقستاننىڭ مۇسىلماندارى ۇستاناتىن حانافي مازھابىنا قاراما-قايشى».

ەلنۇر اسكەن ۇلى، جامبىل وبلىسى اكىمدىگى ءدىن پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعى ك م م اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ جانە تالداۋ ءبولىمى ينسپەكتورى، گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى