وتەجاننىڭ «سوعىستىڭ سوڭعى جازىن» ەسكە الۋ
ادەبيەت سالاسى بويىنشا سوعىس تۋرالى جازبالارى ءۇشىن جازۋشى- پۋبليتسيست سۆەتلانا الەكسيەۆيچ بيىل نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى بوپ جاريالاندى. بۇل حاباردىڭ مەنى تاڭداندىرعانى سونشا، ەسىمە بىردەن «سوعىستىڭ سوڭعى جازىن» جازعان جانە سول ءۇشىن تاۋقىمەتتەن باسقا ەش سىي كورمەگەن قازاق اقىنى وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ نۇرلى بەينەسى ورالدى.
بارىمىزگە بەلگىلى وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ اقىندىق تاعدىرى وتە ءساتتى باستالعان. «جۇلدىز» جۋرنالىنا تۇسكەن العاشقى توپتاماسىن وقىپ ون جەتى جاستاعى جاس تالاپكەردى ايتۋلى اقىنىمىز، كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» باسپاعا دايىنداعان قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ «قازاقتىڭ پۋشكينى» دەپ جاريالاپ، اقتوبە وبلىسىنداعى بايعانين اۋىلىنان الماتىعا شاقىرىپ العان.
سودان 1964 -جىلعا دەيىن قازاق پوەزياسىندا ماحاببات ليريكاسىنىڭ تەڭدەسى جوق كلاسسيگى وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ ءداۋىرى ورنايدى. ارينە، وندا ءبارى دە بولادى: ساعاتتاپ ولەڭ وقىعان پوەزيا كەشتەرى دە، كوڭىل كوتەرۋدەن باسقا قايعىسى جوق دوس-جاران وتىرىستارى دا، ءتۇرلى قارسىلاستارمەن، ونىڭ ىشىندە وقىپ جۇرگەن فاكۋلتەتىنىڭ باسشىلىعى دا بار، قىزۋ ايتىستار دا. اقىر اياعىندا مۇنىڭ ءبارى جاس «كلاسسيكتىڭ» وقۋدان شىعىپ كەتۋىمەن تىنادى.
ءدال سول كەزدەرى ورىس ءتىلدى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ جۇلدىزى جانىپ، قازاقتىڭ ادەبي قاۋىمى ەندى وتەجاندى «ەسەنيندەي تالانتتى بولسا دا، كىتاپتى كوپ وقىماعان» دەپ پىش-پىش اڭگىمە تاراتا باستايدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ادۋىن اقىن ارىپتەستەرىنە تاس رەنجىپ، استانانى تاستاپ اۋىلىنا كوشىپ كەتەدى. ءبىراق بىرنەشە جىلدان كەيىن الماتىعا قايتا ورالعاندا، وتەجان تۋعان جەرىندە بوسقا جۇرمەگەنىن كورسەتىپ، «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» دەگەن باللادالار جيناعىمەن قايتىپ كەلەدى. ءبىراق بۇل جيناقتان ول قانشاما تاماشا ۇزىندىلەر جاريالاسا دا، تەك تۇسىنبەۋشىلىك پەن قابىلداماۋشىلىققا ۇرىنادى. سەبەبى وتەجاننىڭ اقىندىق پوزيتسياسى سول كەزدەگى يدەولوگيالىق ۇستانىمدارعا قايشى كەلە بەردى.
بىرىنشىدەن، ەگەر سوعىس تاقىرىبىن جىر ەتكىڭ كەلسە، ول مايدانداعى سوعىس بولۋعا ءتيىس، ەكىنشىدەن، ول جەڭىمپاز سوعىس بولۋى كەرەك، ۇشىنشىدەن، وندا كوپ ۇلتتى كەڭەس حالقىنىڭ بىرلىگى سۋرەتتەلىپ جانە سونىڭ ىشىندە ورىس ۇلتىنىڭ ۇلىلىعى ايگىلەنۋگە ءتيىس. ال وتەكەڭ بولسا وسى مىزعىماس قاعيدالاردىڭ ۇشەۋىن دە بۇزعان.
اقىن مايدان ەمەس، سوعىس كەزىندەگى قازاق اۋىلىنىڭ اۋىر تۇرمىسىن سۋرەتتەگەن، سوسىن بۇل تۇرمىستا جەڭىمپازدىقتىڭ ەش نىشانى جوق ەكەنىن كورسەتكەن جانە تەك قازاق اۋىلى ىشىندەگى كەڭەس بيۋروكراتياسى تۋدىرعان ىشكى قايشىلىقتاردى اشكەرەلەي بەرگەن. وسى كەزەكتەگى ويىمىزدى ءتۇيىپ جىبەرسەك، «سوعىستىڭ سوڭعى جازىن» سوعىس كەزىندەگى قازاق اۋىلىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى دەپ اتاۋعا بولادى، ءبىراق اۆتور ودان ارىگە بارعان، ول رەسەي يمپەرياسىنىڭ، كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق مەنتاليتەتىن، نەمەسە قازاقى ءدىلىن بۇزىپ، ساياسي شولاق بەلسەندىگە اينالدىرعانىن سۋرەتتەگەن.
ەگەر قازاق بۇرىن ەركىن كەزىندە «جارلىسى مەن بايى تەڭ، جايساڭى مەن جايى تەڭ» بولسا، وتارلاۋ زامانىنان باستاپ جات جۇرتتىق وتارلاۋشى مەن ۇلت جايساڭدارىنىڭ ەزگىسىنە تۇسكەن بەيشاراعا اينالدى.
جانە ەگەر قازىرگى جاستار اراسىنداعى مىقتى اقىنىمىز اقبەرەن ەلگەزەك ولەڭدەرىندە ەشبىر ۇشى- قيىرى جوق مۇڭ جاتاتىن بولسا، ول ەكى-ءۇش عاسىرلىق اعا بۋىننان كەلە جاتقان تاپتاۋ مەن جاسقاۋدىڭ تابى. مىنە «سوعىستىڭ سوڭعى جازىندا» وتەكەڭ وسى باتپان قۇيرىق قۇبىلىسقا، فرانسۋز ويشىلى دەرريدانىڭ تىلىمەن ايتساق، دەكونسترۋكسيا جاسايدى. ىلعي دا اكەسىنىڭ بەدەلىن پايدالانىپ «وزىق» اتالىپ جۇرگەن باسقارما بالاسىنا ارناعان جىرىندا اقىن بىلاي دەيدى:
تارتىپ العان بەدەل مەنەن باعانى،
سول بالانى ۋاقىت ەسكە سالادى.
تۋرا وتىز جىل تولعان ەكەن، مىنەكي،
«ءتورت» پەن «بەستىڭ» اراسىندا اداسىپ،
مەنىڭ باعام جىلاپ كەتىپ بارادى.
ايتپاقشى، ەڭ قىزىعى وتەكەڭ ءوزى جىرلاعان وقيعالاردىڭ كوبىسىن جەتى جاسار بالانىڭ كوزىمەن سۋرەتتەيدى. كەزىندە ەكزيۋپەري «ءبىزدىڭ شىعۋ تەگىمىز - بالالىق شاق» دەپ ەدى عوي. وكىنىشكە وراي، وتەجاننىڭ بالالىق شاعى سۇراپىل سوعىس جىلدارىنا تۋرا كەلگەن. سوندىقتان ول سوعىستا بولماسا دا، سوعىستىڭ ءتۇپ-تۇقيانداعى قازاق اۋىلىنا تيگىزگەن اسەرىنەن جانى شىرقىراعان جانە سونى ونداعان، جۇزدەگەن اۋىل ادامدارىنىڭ بەينەسى ارقىلى جەتكىزە بىلگەن.
ولاردىڭ اراسىندا جاس شاماسى قاتارلاس بولسا دا، ءبىر-بىرىنە ەنە مەن كەلىن بولعان انەش پەن قامقادان باستاپ، كوزىنەن ايىرىلعان بالا ءبي، دون كيحوتشا پايداسىز قيمىل جاساعان ساعىندىق، ءوز نەمەرەسىن ونىڭ جەپ قويعان ەكى تۇينەگى ءۇشىن ايىرمەن شانشىپ اۋىلدان شىعىندىرىپ جىبەرگەن ەسەك مىنگەن قارا كەمپىرگە دەيىن كەڭ قۇلاش ەپيكالىق سارىنمەن گومەرشە سۋرەتتەپ بەرگەن.
جاس كەزدەن-اق ادامدارعا سۇعىلعان
تالاي-تالاي ايىر بارىن ۇعىنعام.
كوز الدىمدا... سوڭعى جىلى سوعىستىڭ،
قۇيتتاي بالا الاشاعا تىعىلعان.
ايىردا ەمەس بارلىق كىنا، حالايىق،
كەمپىردە ەمەس بارلىق كىنا، بار ايىپ.
سوعىس دەگەن قارا كەمپىر قارايدى
تاريحتان ەكى كوزى الايىپ...
مەن مۇندا گرەك وركەنيەتىنىڭ تۇڭعىش جىرشىسى گومەردى بەكەر اتاپ وتقان جوقپىن. مەنىڭشە وتەكەڭ «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» ەپوپەياسىنا (مەن بۇل داستاندار جيناعىنىڭ جانرىن وسىلايشا اتاۋدى ۇسىنامىن) گومەردىڭ «يلياداسىن» پايىمداۋ ارقىلى كەلگەن. ەسىڭىزدە بولسا، ترويان سوعىسى پريامنىڭ بالاسى پاريس گرەك مەنەلايدىڭ ايەلى، ەلەنا سۇلۋدى ۇرلاپ الىپ قاشۋىنان باستالادى.
ءبىزدىڭ قازىرگى لوگيكامىزعا سالساق بۇل ەش نەگىزى جوق سوعىس، گرەكتەر مەن تروياندىقتار اراسىندا بۇرىن ەش قاتىناس بولماعان، ال ءبىراق مۇندا سەزىمدەر قاقتىعىسى، پاريستىڭ ەلەناعا دەگەن ماحابباتى جاتىر. جانە ونىڭ سىرتىندا، نەمەسە استارىندا گرەك قۇدايلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە ارازدىعى تۇر. الايدا جىردى جىرلاۋ بارىسىندا نەگىزگى كەيىپكەرى بوپ احيلل شىعا كەلەدى. سول سياقتى وتەكەڭنىڭ جىر جيناعىندا دا ءيا باستى سيۋجەت، ءيا باستى كەيىپكەر جوق. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءوزى داستان سىرتىندا، باللادالاردا تەك قازاق اۋىلىن مۇز بوپ قارىعان سوعىستىڭ كولەڭكەسى مەن سالدارى جىرلانادى. ەگەر گومەر قۇدايلار مەن ادامداردى ءبىر-بىرىنە تەڭ قىلىپ جىرلاسا، وتەكەڭ ءتىرى جاننىڭ اراسىندا دا ءبارى ءبىر- بىرىنە تەڭ دەگەن تاماشا تۇجىرىمعا كەلەدى. ال بۇل بولسا يەرارحيالىق ساتىعا نەگىزدەلگەن كەڭەستىك بيۋروكراتيالىق بيلىككە قايشى فيلوسوفيالىق تۇجىرىم!
ال ەندى ەگەر قازىرگى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى سۆەتلانا الەكسيەۆيچكە كوشسەك، ول اقىن ەمەس، فيلوسوف ەمەس، جۋرناليست، كوسەمسوزشى-ەسسەيست. جازاتىن جانرىن بەلورۋس جازۋشىسى الەس اداموۆيچ «رومان- وراتوريا» نەمەسە «ۇجىمدىق پروزا» دەپ اتاۋعا بولاتىنىن ايتقان. مۇنداي روماندى قۇراستىرۋشى - بەلگىلى وقيعاعا بايلانىستى ءتىرى كۋاگەرلەردىڭ ايعاقتارىن جيناۋشى جانە رەتتەۋشى. كەڭەس وداعى كەزىندە الەكسيەۆيچ ءوزىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا ارناعان دۇنيەلەرىن شىعارا الماي جۇرگەن، تەك قايتا قۇرۋ كەزەڭى كەلگەندە عانا ونىڭ «سوعىستىڭ ءجۇزى كورىكسىز» («ۋ ۆوينى نە جەنسكوە ليتسو») رومانى ورىس جۋرنالدارىندا 2000000 تيراجبەن شىعىپ، سودان باستاپ اتاعى ارتا بەرگەن.
كەيىن ول بەلارۋس پرەزيدەنتى لۋكاشەنكوعا قارسى وپپوزيتسياعا شىعىپ، يتاليا مەن فرانسياعا كوشىپ كەتەدى. ءسويتىپ، ءبىر تاقىرىپتى تىنباي جىرلاۋى ارقىلى 30 جىلدان كەيىن ەڭ جوعارعى ادەبي مارتەبەگە جەتىپ وتىر.
ءبىزدىڭ وتەكەڭ الەكسيەۆيچتەن ارتىق بولماسا، ءبىر مىسقال كەم ەمەس، ءبىراق «سوعىستىڭ سوڭعى جازىنىڭ» بىرنەشە كىتاپشالارى اراسىنا جىلدار سالىپ شىققاسىن، 17 جاسىندا «قازاقتىڭ پۋشكينى» اتالعان وتەجان نۇرعاليەۆ ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى. ويتكەنى ونىڭ ءتۇر-ءتۇسى جوق، ۇلتى جوق، ۇلتتىق قاسيەتتەرى جوعالعان شولاق بەلسەندىلەر ەلىنە اينالعان قازاق اۋىلىن ازالاعان جىر داستاندارى سوۆەتتىك يدەولوگياعا مۇلدە قارسى ەدى جانە ونىڭ وراسان ەركىندىكپەن جازىلعان قارقىنى بيلىك تۇگىل سول كەزدەگى زيالى قاۋىمنىڭ ءوزىن قاتتى شوشىتقان ەدى. ءسويتىپ وتەكەڭ سوڭعى 30 -جىل اراسىندا پەرسونا نون گراتاعا اينالىپ، اقىرى شارشاعاسىن، بۇل دۇنيەدەن ميىعىنان ءبىر كۇلدى دە كەتە سالدى.
ءبىراق مۇراسى ءارى ءتىرى. ونىڭ دالەلى مارگاريتا، بەلا، تاحمينا ەسىمدى قىزدارى ءوز قارجىسىنا شىعارعان ەكى تومدىق جيناعى. ءبىرىنشى تومىنا وسىندا ءسوز بولعان «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» ولەڭدەر جيناعى كىرگەن.
كولەمى - 501 بەت. «كونە سوقپاقتار، سونى سۇحباتتار (وتەجان نۇرعاليەۆ تۋرالى)» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تومىنا وتەكەڭ پوەزياسى جونىندەگى ماقالالار مەن ءوزىنىڭ ءتۇرلى باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتتارى جاريالانعان. كولەمى - 496 بەت. ەكەۋى دە 2012 -جىلى شىققان. ازىرشە بار تىندىرعانىمىز - وسى.
ءىس جۇزىندە وتەكەڭنىڭ شىقپاعان مۇراسى بۇدان، ەڭ كەمىندە، ون ەسە كوپ. كەلەسى جىلدىڭ قاڭتارىندا اقىن وتەجان نۇرعاليەۆتىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە بەس جىل بولادى. بۇل ورنى تولماس قايعى، ەشبىر جالاڭ سوزدەرمەن وتەلمەس شىعىن. ونى تەك وتەكەڭنىڭ مۇراسىن شىعارىپ، ناسيحاتتاۋمەن، شىعارمالارىنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، ىجداھاتتى زەردەلەۋمەن عانا تولتىرامىز. ءتاڭىرىمىز تەك سوعان ادال كوڭىل مەن زەيىندىلىك بەرسىن.
اۋەزحان قودار، مادەنيەتتانۋشى، جازۋشى ءھام اۋدارماشى
