اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ قازاق ءتىلىنىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلمەۋى كەرەك - اسقار جۇمادىلدايەۆ
- اسقار اعا، ءسىز، «قازاق تەحنوكراتتىق ەلگە اينالۋ كەرەك» دەگەندى ءجيى ايتاسىز. ءبىز قازىر سول جوعارى تەحنولوگيانىڭ سوڭىنا قانشالىقتى ىلەسە الدىق؟ كەشىككەن جوقپىز با؟
- كەشىگىپ جاتىرمىز. ءبىراق، كوپ كەشىكتىك، جۇرتتىڭ سوڭىندا قالدىق دەپ ايتا المايمىن. بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەم ءجۇرىپ جاتىرمىز.
- قازاقستاندا، تەك قازاق مەكتەبىندە وقىعان جاستاردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن قۇرداستارىنان تومەن دەگەن پىكىر بار. بۇعان نە دەيسىز؟
- ونداي پىكىردى ايتىپ جۇرگەن - مينيستر. ويتكەنى PISA دەگەن ءبىر قوعام بار. مينيستر سونىڭ شەشىمىنە قارايدى دا «ويباي، ءبىز ءبىر جىل قالىپ قويىپپىز، ەكى جىل قالىپ قويىپپىز» دەگەن اڭگىمە ايتادى. ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز.
- ال، قازىرگى جاستاردىڭ عىلىمعا قىزىعۋشىلىعى قانداي؟
- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جيىرما جىلداي جاستار عىلىمعا كەلۋدى قويدى. ءبارى قاشىپ كەتتى. ءبىراق، قازىر عىلىمعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتىر.
- جالپى، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالاي باعالايسىز؟
- ىرعاتىلىس. بىرەسە بىلاي، بىرەسە بىلاي. ويتكەنى، كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىزدىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن وقىتۋ جۇيەسى وتە جاقسى بولاتىن. عىلىمنىڭ ەكى ءتۇرى بار. جاراتىلىس تانۋ جانە يدەولوگيالىق عىلىم. يدەولوگيالىق عىلىمداردىڭ وقىتىلۋى دۇرىس بولمادى. ويتكەنى، ول يدەولوگياعا باعىندى. وندا عىلىم بولعان جوق. ءبارى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ شاشباۋىن كوتەردى. سوندىقتان، رەفورما جاساسا، تەك گۋمانيتارلىق سالاداعى يدەولوگيالىق عىلىمداردى وزگەرتۋى كەرەك ەدى. ال، ماتەماتيكا، فيزيكا سياقتى عىلىمدارعا ەشقانداي رەفورمانىڭ كەرەگى جوق. بۇرىننان قالىپتاسىپ قالعان ورىستىڭ، كەڭەستىڭ سيستەماسى بار. ول نەمىستەن كەلەدى. نەمىستىڭ كلاسسيكالىق عىلىمدارى وتە جوعارى دامىعان. جانە ونىڭ نەگىزى بۇرىن قالانعان. مىنا ورتا مەكتەپتەگى وقۋ، ول وزگەرمەيدى. ەۆكليتتىڭ تەورەماسى وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن بولعان. بىزدەن كەيىنگى ەكى مىڭ جىلدا دا قالادى. پيفاگوردىڭ تەورەماسى ءۇش مىڭ جىل بۇرىن بولعان. ول دا بىزدەن كەيىن سولاي قالا بەرەدى. سينۋس، كوسينۋسىڭ دا سولاي قالا بەرەدى. سوندىقتان، بۇل جەردە رەفورما جاساۋ مۇمكىن ەمەس.
- ءبىلىم سالاسىنا كەلگەن ءار مينيستر وزىنشە رەفورما جاسايدى. وسى رەفورمالاردان وڭ ناتيجە بايقالا ما؟
- قانداي ناتيجە بەرىپ جاتقانىن بىلمەيمىن.
رەفورما دەگەن اشەيىن كوسمەتيكا عوي. بىرەۋ ەرنىن قىزىلعا بويايدى، بىرەۋ كوككە بويايدى. ءبارى دە سول سياقتى اڭگىمە. ءتۇرى عانا. ىشىندە ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. قازىرگى PhD باياعى ءبىزدىڭ اسپيرانتۋرا. ايىرماشىلىعى تەك قانا وعان اقشا قوسىلدى.
ەرتەڭ اسپيرانتۋراعا وسىلاي اقشا قوسىلسا، وعاندا PhD سياقتى جۇگىرىپ كەتەدى. سوندىقتان، رەفورما جاساپ جاتىرمىز دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز.
- ساعاديەۆ رەفورماسىندا قوعامنىڭ قارسىلىعىن تۋعىزعان - ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى. ءبىراق، قوعام قانشا قارسى بولعانىمەن، بۇل جۇيە ەنىپ كەتتى.
- بۇل جەردە ىلعي شاتاسۋ بار. جۇرتتىڭ ميى اشىپ، نەنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي قالدى. ءبىرىنشى، ۇشتىلدىلىك دەگەن نە؟ سونى انىقتاپ الايىقشى. ەشكىم اعىلشىن تىلىنە قارسى ەمەس. ەڭ ءبىر اقىماق توپ قانا قارسى بولۋى مۇمكىن. اڭگىمە - اعىلشىن ءتىلى قاي ءتىلدىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلەدى. سۇراق وسىندا عانا. مەن ايتام، اعىلشىن ءتىلى قازاق ءتىلىنىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلمەۋى كەرەك دەپ. مينيستر ول قازاق ءتىلىنىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋى كەرەك دەيدى. مىسالى، تاريحتى تەك قانا قازاقشا وقيمىز دەيدى. ال، جاراتىلىستانۋدىڭ ەڭ سۇبەلى عىلىمدارىن (فيزيكا، حيميا، بيولوگيا، ينفورماتيكا) اعىلشىنشا وقيمىز دەيدى. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ەمەي نەمەنە؟ نەگە كەرىسىنشە تاريحتى اعىلشىنشا وقىتپايدى؟ مەن ايتار ەم، كەرىسىنشە تاريحتى اعىلشىنشا وقىتىڭىز. ماتەماتيكا، فيزيكانىڭ ءبارىن قازاقشا وقىتىڭىز. نەگە؟ ءبىز ورىستىڭ بۇكىل پاتشالارىن بىلەمىز. كنيازدارىن بىلەمىز. فرانسۋزدىڭ، اعىلشىننىڭ كورولدەرىنىڭ ءبارىن بىلەمىز. نەگە ورىستار، فرانسۋزدار، اعىلشىندار ءبىزدىڭ قازاقتىڭ حاندارى مەن سۇلتاندارىن بىلمەۋى كەرەك. ءبىلسىن. ودان بىردەمەسى كەمىپ قالا ما؟ بىزدە جەتپىس جىلدىڭ ىشىندە جاقسى ما، جامان با تەرمينولوگيا قالىپتاستى. جاقسى ما، جامان با، مەكتەپكە ارنالعان وقۋلىقتارىمىز بار. سوندىقتان، مەن قازاقستاننىڭ ۆاريانتىندا، كەرىسىنشە، تاريحتى اعىلشىنشا وقىتىپ، انا ءتورت عىلىمنىڭ ءبارىن قازاقشا وقىتىڭىز دەر ەدىم.
رەفورما دەگەن اشەيىن كوسمەتيكا عوي. بىرەۋ ەرنىن قىزىلعا بويايدى، بىرەۋ كوككە بويايدى. ءبارى دە سول سياقتى اڭگىمە. ءتۇرى عانا. ىشىندە ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. قازىرگى PhD باياعى ءبىزدىڭ اسپيرانتۋرا. ايىرماشىلىعى تەك قانا وعان اقشا قوسىلدى.
- بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
- بۇل - ءوز ءتىلىڭدى كەمسىتۋ. شەتەلدەن كەلگەن ادامنىڭ ءبارى نەگە قىزىعادى ساعان؟ قازاقستانداعى ەكزوتيكا ءۇشىن. بىرەۋلەر سەنىڭ ءتىلىڭدى كانديداتتىق قورعاۋ ءۇشىن ۇيرەنەدى. شەتەلدىڭ قايداعى ءبىر اسپيرانتى «ءتىلىڭ كەرەمەت ەكەن» دەسە، سوعان جۇرتتىڭ ءبارى دالاڭداپ جۇرەدى. ياعني، بۇل قازاق ءتىلىن مايمىل سياقتى زووپارككە قاماپ قويۋمەن تەڭ. مايمىل سەكىرەدى، بىردەڭە ىستەيدى. قىزىق. سول سەكىلدى، سەن بيلە، ولەڭ ايت، ءانىڭ قىزىق ەكەن دەيدى. بولدى. ءبىز ءوزىمىز نەگە مەن تراكتوردىڭ ءتىلىن جاساي المايمىن، نەگە روبوتتىڭ ءتىلىن تابا المايمىن دەپ ويلانۋىمىز كەرەك. باس بار عوي. ايتا الماسا، جولىن تاپقان ءجون. ەگەر ءبىز ءتىلىمىز يكەمگە كەلمەيدى دەپ جاۋىپ تاستاساق، نە بولادى؟ ول ەش ۋاقىتتا وسپەيدى.
- اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ كەرەك. دۇرىس. ءبىراق، مەكتەپتەردە ماماندار جەتىسپەيدى. اسىرەسە، اۋىل مەكتەپتەرىندە...
- مۇمكىن. ءبىراق، ونىڭ ءبارى شەشىلەتىن ماسەلە. ەڭ الدىمەن، مەن سىزگە ايتايىن، باستاۋىش مەكتەپ، ورتا مەكتەپ انا تىلىندە بولۋ كەرەك، بارلىعى دا. ءبىرىنشى كۋرس، ەكىنشى كۋرستاعى ساباق تا انا تىلىندە جۇرگىزىلۋى كەرەك. جاڭا كوردىڭ عوي، مەن ماتەماتيكانى اعىلشىنشا ءتۇسىندىردىم، ال، بالالار اعىلشىنشا بىلمەيدى. قازاقشالاپ ايتىپ بەر دەپ سۇراپ جاتىر. ويتكەنى، ولار ءبىرىنشى، ەكىنشى كۋرستىڭ بالاسى. سوندىقتان، ورتا مەكتەپ، باستاۋىش مەكتەپ باعدارلاماسى مىندەتتى تۇردە انا تىلىندە بولۋ كەرەك. 1-2-كۋرس تا انا تىلىندە ءوتۋى مۇمكىن. ءۇشىنشى كۋرستان بالانىڭ اقىلى ابدەن تولىسقاننان كەيىن، فيزيكانىڭ نە ەكەنىن، ترانزيستىڭ نە ەكەنىن، ينتەگرالدىڭ نە ەكەنىن ۇققان سوڭ اعىلشىن تىلىنە كوشە بەرۋگە بولادى.
- بۇل تۇرعىدا جاپونيانىڭ ۇلگىسىن الۋعا بولا ما؟
- جاپونياعا بارىڭىزشى. بۇكىل بالاسى 6 جاستان باستاپ، ءومىر بويى ءوز ءتىلىن وقيدى. جاپوننىڭ ءبىر تاڭعالارلىعى، ءبىز الىپپەنى ءتورت-اق اي وقىساق، ولار ءومىر بويى وقيدى. ويتكەنى، يەروگليف كوپ قوي. ەگەر ونىڭ ءبارى اعىلشىنعا قوسىلىپ كەتسە، يەروگليفتى قايدان وقىپ بىتىرەدى.
- ءبىراق، ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، جاپونيانىڭ ۇلگىسى بىزگە كەلمەيدى. سەبەبى، جاپونيا - ءبىر ۇلتتى، ءبىز - كوپ ەتنوستى ەلمىز...
- وندا تۇرعان نە بار؟! كوپ ۇلتتى، ءبىر ۇلتتى دەگەننىڭ قانداي قاتىسى بار وعان. ەگەر جاپونعا باسقا ۇلتتار قوسىلسا، ولار وسى جۇيەسىنەن باس تارتادى دەيسىز بە؟ بوس ءسوز. جاپون ەش ۋاقىتتا باس تارتپايدى. بۇل حالىقتىڭ بىزدەن ەرەكشەلىگى - بارلىق باسشىلىققا، مينيسترلىككە - زيالى، اقىل توقتاتقان، تاجىريبەسى مول ازاماتتار كەلەدى. ولار بارلىق ماسەلەنى تالقىلاپ بارىپ، شەشىم قابىلدايدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە اسىعىس قول قويمايدى.
سوناۋ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جاپوندار ۇتىلدى عوي. سول كەزدە امەريكالىقتار بىردەن ءوزىنىڭ ءتىلىن ەنگىزبەكشى بولعان. سەندەردىڭ يەروگليفتارىڭ قيىن، ودان دا ءبىزدىڭ ءتىلدى قابىلداڭدار دەگەن ۇسىنىس بولعان. ءتىپتى، جاپونيانىڭ ءوز حالقىنىڭ ىشىندە دە بۇل باستامانى قۋانا قۇپتاعاندار تابىلعان. ويتكەنى، قيراپ جاتقان ەل. ءبىراق، يمپەراتورى ءولىپ جاتسا دا، كوپشىلىك ءتىلدىڭ ءوز قۇندىلىعىنان اجىراپ قالماعان.
- «بىزدەگى ءۇش تىلدىلىك كونستيتۋتسيانىڭ ەكى بابىنا قايشى كەلەدى» دەيسىز. ال، مينيسترلىك پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ - اتا-انانىڭ جازباشا رۇقساتىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىنىن ايتتى. بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى؟
- كونستيتۋتسيا - ەڭ ۇلكەن زاڭ. وندا مەملەكەتتىڭ ازاماتتارعا ورتا ءبىلىم بەرۋى مىندەتتەلگەن. ەكىنشىدەن، كەز كەلگەن ادام ءوز انا تىلىندە اقپارات الۋعا قۇقى بار دەپ جازىلعان. مىنە، وسى ەكى زاڭدى الىپ قاراڭىز. ءبىز وسى ەكى زاڭدى بۇزىپ وتىرمىز. ويتكەنى مەنىڭ قازاق تىلىندە وقىعىم كەلەدى. نيۋتون زاڭىن قازاق تىلىندە بىلگىم كەلەدى. بولدى، ءسىز ماعان تۇسىندىرۋگە مىندەتتىسىز. ال، بىزگە مينيسترلىك كەلەدى دە ايتادى، اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ ءۇشىن اتا- انادان رۇقسات الامىز دەيدى. ول ماعىناسىز تىرلىك. اتا-انا دەگەن نە؟ قازىر جۇرتتىڭ پىكىرىن ۇيىمداستىرۋ تۇك ەمەس. حالىقتىڭ پىكىرى وزگەرە سالادى. مەكتەپ كەلەدى دە مۇعالىمدى قورقىتادى نەمەسە اكىمشىلىك ايتادى. سوسىن جازا سالادى. وعان ءبارىبىر. ال، بالانىڭ اقپاراتتى الۋ قۇقىعىنا ەشكىم قول سۇعا المايدى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
نۇربيكە بەكسۇلتان قىزى
http://zanmedia.kz
