توعجاننىڭ «اباي جولى» رومانىنداعى بەينەسى
«الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنەن ونىمەن تەڭ تۇسەتىن شىعارما تابۋ قيىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ⅩⅩ عاسىرداعى ەڭ ۇزدىك شىعارمالاردىڭ ءبىرى».
اۆتور ەپوپەيادا سۋرەتتەۋ شەبەرلىگىن تانىتقان. ەپوپەيادا ادام وبرازدارىن جاسايتىن شتريح، دەتالدار تولىپ جاتىر. مىنەزدەۋ، مۇسىندەۋ، جيناقتاۋ - ءبارى بار».
جالپى اباي ءۇش ايەل العان كىسى: ءدىلدا، ايگەرىم، ەركەجان. ءبىراق ءبىزدىڭ ايتايىن دەپ وتىرعان ادەمى جاراستىق، ساف ماحاببات، پەندەۋي سارىننىڭ ءىزى دە كورىنبەيتىن ادالدىق اباي مەن توعجاننىڭ سىرلى ءھام نۇرلى قارىم-قاتىناسى جايلى بولماق.
تابيعاتىنان ەرەكشە سەزىمتال، رۋحى تازا، بالا كۇنىنەن حالىق ادەبيەتىنەن سۋسىنداپ، جادىندا تۇتىپ، شىعىس پوەزياسىنان عاشىقتىق عازالدارىن وقىپ، تاربيە العان جاس بوزبالانىڭ سۇلۋلىققا، پاكتىككە، اسەمدىككە قۇلاۋى - توعجانمەن تۇڭعىش تانىسۋىمەن ءدوپ كەلەدى.
بۇل ءبىر اقىنعا، اسقاق تۇلعاعا جاراسىپ كەلىسكەن رومانتيكالىق، عاجايىپ ماحاببات. ەكى جاعى دا ورتەنىپ، جانىپ، لاۋلاپ تۇر. سول كۇيلەردى جازۋشى بىردە اباي، بىردە توعجان تولعاۋ، مونولوگتارى، تەبىرەنىسى، لەبىزدەرى ارقىلى جاس عۇمىردىڭ سالتانات جىرى ەتىپ توگىلتەدى. استارلار، توعىسۋلار، ۇلاسۋلار ءلايلى-ءماجنۇن، قوزى-بايان، تاتيانا-ونەگين بولىپ جالعاسادى. ق ر ۇ ع ا اكادەميگى، پروفەسسور رىمعالي نۇرعالي «تۇپتەپ كەلگەندە، توعجان تازالىعى، سۇلۋلىعى، پاكتىگى ابايدىڭ اسەمدىك مۇراتىنىڭ بيىك نىساناسى سەكىلدەنىپ كەتەدى، ول قانشا ۇسىنسا قولى جەتپەس الىپ تۇعىر، ماڭگى تارقاماس ۇلى ساعىنىش، ورنى تولماس ارمان سەكىلدى» دەپ، اباي مەن توعجان اراسىنداعى ىلكى ىزگىلىكتەردى ءدوپ باسىپ ايتادى.
ءيا، اباي بوزبالا كەزىندە كىم ەدى، قانداي بولدى؟
وقىعان، كوزى اشىق، ويلى، البىرت سەزىمدە. شىعارمادا بوجەي مەن مايباساردىڭ داۋى كەزىندە قۇنانبايدىڭ شارۋاسىمەن جۇرگەن اباي توعجاندى سۇيىندىكتىڭ وتاۋىندا كورەدى. بۇل اباي مەن توعجاننىڭ العاش كورىسۋى بولاتىن.
«قاقتاعان اق كۇمىستەي جازىق ماڭدايى، ءسال جاساۋراعان بوتا كوزدەرى، قارلىعاشتىڭ قاناتىن ەسكە تۇسىرەتىن قيعاش قاستارى، ۇشى ۇلبىرەپ تۇرعان ەكى بۇيرەك بەتى، شەبەر قولىنان شىققانداي جۇمىر يەگى، اققۋ مويىنى مەن قاز ومىراۋى» مىنە، اۋەزوۆتىڭ ارتىق-كەم دەمەي، القالىنى العا تارتۋى بىزگە وسىنداي سۋرەتتەۋمەن كەلىپ جەتتى. راسىندا دا سولاي...
توعجان اتاستىرىلىپ قويعان. تاعدىردىڭ جازعانىنان قيعاش وتكەن ادام بار ما؟ وسىدان سوڭ ماحابباتتىڭ ماشاقاتىن اباي دا كورەدى. اقىلعا سالىپ، بۋىنعا بۋادى. داتىنە قۋات ايتقان اقىلگوي ابايدىڭ ىشىنە سۇلىك بولىپ جابىسقان سول ءبىر مۇڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس» بوپ ورىلەدى. انگە اينالىپ، اممەگە تارايدى...
ايتتىم سالەم، قالامقاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس،
ساعىنعاننان سەنى ويلاپ،
كەلەر كوزدەن ىستىق جاس.
سەنەن ارتىق جان تۋماس،
تۋسا تۋار ارتىلماس،
ءبىر وزىڭنەن باسقاعا،
ىنتىقتىعىم ايتىلماس...
جول ەكىگە جارىلعاندا اباي مەن توعجاننىڭ جۇرەگىندە ءبىر-بىرىنە دەگەن قيماستىق سەزىمنىڭ بولعانى ايدان انىق. «...اكەسىنىڭ ءبىتىپ بولمايتىن شارۋالارىمەن جۇرگەندە دە وي تورىندە ۇنەمى توعجان تۇرىپ الاتىن. «ارىلماس، ايىقپاس بۇل نە اۋرۋ» دەپ ءوزى دە تاڭ قالاتىن بولدى».
بۇل «اباي جولى» رومانىنداعى ءبىز دىتتەپ وتىرعان ماسەلەگە انىقتاۋىش رەتىندە قىزمەت ەتەتىن نەگىزگى تۇستار. اباي مەن توعجاننىڭ مۇڭلى ماحابباتى... توعجان دا ابايدى قۇلاي ءسۇيدى. ۇزاتىلار شاعىندا ەل اعالارىنان رۇقسات سۇراي وتىرىپ، ابايمەن قوشتاسۋ زارىن شىعارعان ەكەن. بۇل مۇڭعا تولى ءان ەلدىڭ اۋزىندا وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنا دەيىن ايتىلىپ كەلگەن. بەرتىندە ول جۇرتتىڭ جادىنان جوعالا باستاعان سىڭايلى.
تەك «كەرتاۋدىڭ ات بايلادىم ارشاسىنا،
سالەم دە توبىقتىنىڭ بارشاسىنا» دەگەن جولدار عانا كوپتىڭ ەسىندە قالعان كورىنەدى. ءادىلجان ۇمبەت دەگەن قىزىلوردالىق ازامات ءوزىنىڭ شاعىن ماقالاسىندا توعجانعا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەر كەلتىرە كەتەدى.
«وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارىنا دەيىن داريا بويىندا توعجان ەسىمدى قارت انا ءومىر سۇرگەن ەكەن. ول اپامىز دا سول سەمەي جۇرتىنىڭ تۋماسى بولعانعا ۇقسايدى. سىردىڭ جىگىتىنە ۇزاتىلعان. وسى جەردە ۇرپاق ءوسىرىپ، ۇلكەن شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتكەن. ءبىر قىزىعى، ول اپامىز وتكەن ءومىرى جايىندا ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتا قويماعان ەكەن. قىزىلوردا وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن توعجان انامىز ءجۇز جاسقا جۋىق عۇمىر كەشكەن. عاسىرلىق ومىرىندە اعايىن- تۋىستىڭ ارداقتىسىنا اينالا ءبىلدى. اق جاۋلىقتى اجەمىز ءبىر قاۋىم ەلدى ۇيىتىپ، كوپتىڭ اقىلمان اناسىنا اينالعان. ارينە، عاسىرعا جۋىق عۇمىر كەشكەن اپامىزدىڭ جاسى اباي دانامىزبەن قاتارلاس. ياعني زامانداس بولعان. 40-جىلداردىڭ سوڭىنا تامان قازاقتىڭ زاڭعار قالامگەرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» شىعارماسى جارىققا شىققانى بەلگىلى.
سول ەپوپەيانى سىر بويىنداعى توعجان انامىزعا وقىپ بەرگەن ەكەن. ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىنىڭ ادامدارى جايلى جازىلعان كىتاپ انامىزدى ەرەكشە تولقىتقانعا ۇقسايدى. كوز جاسىنا ەرىك بەرىپتى. بالكىم، وتكەنى ەسكە ءتۇستى مە ەكەن؟ ول كەزەڭدە سەمەي مەن سىردىڭ اراسى - ءبىرشاما قاشىق جەر. قازىرگىدەي جۇيتكىپ جاتقان تەحنيكا جوق. توعجان انامىز سوندا قالعان تۋعان-تۋىسقاندى ويعا العان بولار؟» ەگەر راسىندا دا سولاي بولسا، عاداۋاتتىڭ بۇعاۋىنان وتكەن عالامات سەزىم وسى اباي مەن توعجاندا عانا بولسا كەرەك. اباي قىرىق بەسىنشى قارا سوزىندە ايتادى: «ادامشىلىقتىڭ الدى - ماحاببات، عادەلەت سەزىم». ەڭ ءبىرىنشى جالعىز اللاعا دەگەن ماحاببات بولسا، كەيىنگىسى جاۋھار جىرلى جەر الەم ماحابباتى.
سول توعجاندى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنداعى ناقتى بەينەسى مىناداي بولعان: «سىلدىرلاعان شولپىسى، الدەقانداي بىلدىرلاعان تىلمەنەن توعجاننىڭ كەلەرى مەن كەتەرىن پاش ەتەدى. قۇلاقتاعى اشەكەي سىرعاسى، باستاعى كامشات بوركى، بىلەك تولعان نەشە بىلەزىكتەرى - بارشاسى دا بۇل وڭىردەن ابايدىڭ كورمەگەن ءبىر ءسانى سياقتى. تولىقشا كەلگەن، اپپاق ءجۇزدى، قىرلى مۇرىن، قارا كوز قىزدىڭ ءجىپ-جىڭىشكە قاسى دا ايداي بوپ قيىلىپ تۇر. قارلىعاش قاناتىنىڭ ۇشىنداي ءۇپ-ۇشكىر بوپ، سامايعا قاراي تارتىلعان قاس، جۇرەككە شابار جەندەتتىڭ جەبەسىندەي».
بەيسەن سۇلتان ۇلى
