قابدەش ءجۇمادىلوۆ: سيقىمباي. اڭگىمە

استانا. قازاقپارات -«مەنى دۇنيە ءجۇزى، اسىرەسە، ءوزىمىزدىڭ سەلو جاقسى بىلەدى».

وسى ءبىر سويلەمدى قايدان وقىپ ەدىم، اپىر-اۋ؟

ءيا، بۇل ءسوزدى سەرۆانتەس ءوزىنىڭ سانچوسىنا ايتقىزعان ەكەن عوي. شايقىلىقپەن ايتىلسا دا، وسىندا ءبىرتالاي شىندىق بار. مەن مۇنى ءۇش جىل اسكەر قاتارىندا بولىپ، اۋىلعا ورالعان كەزىمدە ايقىن سەزىندىم.

شىركىن، تۋعان اۋىل-اي دەسەيشى! سونشالىق نەگە قىمباتسىڭ دەۋشى ەدىم، ول سىردى ەندى اڭعارعاندايمىن. كەشە عانا كوز الدارىندا شاڭ بۇرقاتىپ، شاپقىلاپ جۇرگەن قارا سيراق بالانى مۇنداعىلار ۇمىتتى دەيسىز بە؟ ۇمىتقان جوق.

ال، بۇل اۋىلدىڭ ادامدارىن مەن جەتى تۇندە داۋىسىنان تانيمىن. ءوزىڭدى بارماقتايىنان بىلەتىن جانداردىڭ ورتاسىندا سەزىنۋ قانداي جاقسى ەدى؟! جانە ەڭ عاجابى، سولاردىڭ بىرەۋىمەن جۇزدەسە قالساڭ بولعانى، قاي-قايداعىڭ ەسكە ءتۇسىپ، نە ءبىر قىزىق حيكايالاردىڭ مازداپ قويا بەرەتىنى بار-اۋ. مىنە، تاعى ءوز ۇيىمدە وتىرمىن.

شەشەممەن، تۋعان-تۋىسقاندارىممەن كورىسىپ، ماۋقىمدى باسقاسىن، اۋىلدىڭ اماندىعىن سۇراي باستادىم. اپام اۋىلدىڭ كارى-جاسىن تۇگەل امانداپ، ساناپ كەلدى دە، ءمۇدىرىپ قالدى.

-ءيا، ايتپاقشى، سۋايت قايناعا ناۋقاس. الدە كارىلىك جەڭدى مە، جاقىندا جاتىپ قالدى، بەيشارا... «سۋايت قايناعا» دەگەنى -سيقىمباي اتام عوي. لەپىرگەن كوڭىلىم ويسىراپ كەتتى. داستارقان جيىلىپ، جۇرت تاراعان سوڭ، شەشەمنىڭ «دەم ال» دەگەنىنە قاراماي، تۇپ-تۋرا سيقىمباي شالدىڭ ۇيىنە بەت الدىم. قارتتى كورگەنشە اسىعىپ كەلەم.

شوقشا ساقالدى، ەكى كوزى كۇلىمدەپ تۇراتىن قۇيتاقانداي سارى شال كوز الدىمنان كەتەر ەمەس. مەيلى، جۇرت ونى «سيقىمباي سۋايت» دەپ اتاي بەرسىن، مەن ءۇشىن ونىڭ ورنى وزگەشە. مەن قارتتاردى جانىمداي جاقسى كورەم. قارت بولعاندا، اڭگىمەشى، ەرتەگىشى، شەجىرە قارتتاردى، سول ءبىر وقىماي قالعان «اكادەميكتەردى» ۇناتام. ونداي قارتتار انا ءبىر جىلدارى ءبىزدىڭ اۋىلدا الدەنەشەۋ ەدى. سودان قالعانى وسى سيقىمباي عانا.

قىزىقتى اڭگىمە-ەرتەگىلەردى كوپ ءبىلۋ جونىنەن ونىڭ الدىنا تۇسە قوياتىندار بار ما ەكەن؟ ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزدىڭ دوسى بولاتىن ول. قايران قارت قىزىق كىسى ەدى-اۋ. جاستارمەن قۇرداسىنداي ويناي بەرەتىن. جاڭا تۇسكەن جاس كەلىننىڭ مىقىنىنان ۇستاي الىپ، شورشىتىپ تۇسىرەتىن دە، سوعان ءوزى ءماز-مەيرام بولىپ، راحاتتانا كۇلەتىن-دى.

- بالالارمەن ويناپ نە جەتتى، ءتاڭىر العىر؟ - دەپ كەمپىرلەر اشۋلانا قالسا، - ويىندا ورەلىك بولعان با؟ جاس كەزىم ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى، - دەيتىن سيەكەڭ. «سۋايت» دەپ اتالعانىمەن ول اۋىل اراسىنىڭ وسەكشىسى ەمەس... ونىڭ كەسەك-كەسەگىمەن ويدان شىعاراتىن اڭگىمەلەرى ءبىر جاعى فانتاستيكامەن استاسىپ جاتاتىن. جاسىنان قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىن كوپ ايتقاندىقتان، ءوزى دە سوعان بەيىمدەلىپ، جانىنان ەرتەگى شىعارۋعا قۇمار-دى. بالا كەزىمىزدە ونىڭ حيكايالارى ءبىزدى جيۋل-ۆەرننىڭ نەمەسە گەربەرت ۋەللستىڭ روماندارىنان كەم قىزىقتىرعان ەمەس. بەرتىنگە دەيىن سيقىمباي شارۋادان قالعان جوق. اسىرەسە، سوعىس كەزىندە كولحوز جۇمىسىنىڭ جۋان ورتاسىندا ءجۇردى. جاسى ەلۋدەن اسىپ كەتسە دە، ەڭبەككە تارامىس، مىقتى ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا، سيقىمبايدىڭ قاراۋىندا كولحوزدىڭ ۇيدەي-ۇيدەي بىرنەشە وگىزدەرى بولاتىن. قاردىڭ شەتى جىلت ەتىپ كەتىسىمەن، ول وگىزدەرىن پارلاپ جەگىپ جەر جىرتۋعا شىعار ەدى. سونان جاز بويى پىشەن باسىندا سۇيرەتكىمەن شوپ تارتاعىن-دى. سيراعىمىز شىت-شىت جارىلىپ، سول وگىزدەردىڭ بۇيداسىنا جارماسىپ ءبىز دە جۇرەتىنبىز. ءبىر ۇيدەگى ءبىر ازامات سانالعانىمىزبەن، ءبىزدى جۇمىس باسىنا ىنتىقتىراتىن بريگاديردىڭ ايقاي-سۇرەڭى ەمەس، سيقىمباي اتامىزدىڭ قىزىق حيكايالارى ەدى.

جازعى تىمىق ءتۇن. ۇلكەندەر جاعى ۇيقىعا ەرتە جانتايادى. ءبىر-ءبىر بوستەگىمىزدى جامباسىمىزعا توسەپ، سيقىمبايدى قورشاي ءبىز دە جايعاسامىز. ۇيقى كەلمەيدى. اسپانداعى سامساعان جۇلدىزدارعا قاراپ، كوز ىلمەستەن، قارتتىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، قيالعا باتامىز.

- اتا، انا جۇلدىزدار جەرگە ءتۇسىپ كەتپەي قالاي تۇر؟ - دەيدى ءبىر بالا استرونومعا سۇراق قويعان گازەت تىلشىسىندەي قادالىپ. - ە، بالام-اي، ول وڭاي عوي، - دەيدى سيەكەڭ ويلانباستان، - ءبىر-ءبىر ساباق جىپكە عانا ءىلىنىپ تۇراتىن كورىنەدى. باياعىدا مەن ونىڭ ءبىرازىن ءتۇسىرىپ تە العام. - ايتىڭىزشى، قالاي ءتۇسىردىڭىز؟ - دەپ شۋ ەتە تۇسەمىز.

- اتاكەم ءۇيىنىڭ ۇلكەن سارى اتانىنا ءمىندىم. قولىما قايىڭدى سايدان ۇزىن قۇرىق كەسىپ الدىم. سونان سوڭ بەرىكقارانىڭ باسىنا شىعىپ تۇرىپ، قۇرىعىمدى كوككە قاراي سەرمەپ-سەرمەپ قالىپ ەدىم، جۇلدىزدار باۋىرساقتاي ساۋ-ساۋ ەتە ءتۇستى.

- قويىڭىزشى، اتا، قازىر نەگە تۇسىرمەيسىز، ەندەشە؟ - ە، بالام، قازىر ونداعىداي زور اتان قايدا، ونداعىداي ۇزىن قۇرىق قايدا، بەرىكقارا دا قازىر الاسارىپ كەتكەن جوق پا؟ سيقىمباي جۇمىستى جانىن سالىپ ىستەيدى. كەيدە بۇلقان-تالقان بوپ تارىلىپ تا جۇرەدى. وگىزدەردى شىقپىرتىپ، جەتى اتاسىنان تۇك قالدىرماي سىباپ الادى. ءتىلى توتيايىنداي اشتى.

- اتا، نەگە بوقتاي بەرەسىز؟ - دەپ سۇرايمىز قىزىق كورىپ. - بوقتاماسام، كۇشىم تۇسپەيدى، - دەيدى سيەكەڭ قارقىلداي كۇلىپ. وگىزىنىڭ باسىن جەتەلەۋگە تالاسا بەرگەن سوڭ، ءبىزدى سيقىمباي كەزەكپەن ەرتەتىن قاسىنا. سۇيرەتكىدە جەنتەكتەلگەن پىشەندى قابىرعامىز مايىسىپ، ماياعا زورعا اپەرەمىز. اندا-ساندا سيەكەڭنىڭ بەلىنىڭ كىلت ەتە تۇسەتىنى بار. ءشوپتى ايىرلاپ كوتەرە بەرىپ: «ءۇيباي-اي، ءۇيباي-اي» دەپ، سەگىز كوزىن باسىپ وتىرا كەتەدى. ءوز ايتۋىنشا، بۇل كىنارات كۇرەستەن بولعان. باياعىدا اتاقتى قاجىمۇقاننىڭ وزىمەن كۇرەسەم دەپ، بەلدەمەسىن تايدىرىپ الىپتى... ايتىپ وتىرسا، سيقىمبايدىڭ باسىنان كەشىرگەن وقيعالارى كوپ-اق. جاس كەزىندە ول قىزىل اسكەر قاتارىندا دا بولىپ، اق اتاماندارعا قارسى سوعىسقان. ونىسى راس. تەك سونى تىم ءوسىرىپ ايتادى. ءتىپتى سيەكەڭ ءبىر جولى اتامان اننەنكوۆتىڭ وزىمەن جەكپە-جەك شايقاسقان كورىنەدى. بىردە ەكەۋىنىڭ دە قاراۋىنداعى اسكەرلەرى قىرىلىپ، سوپايىپ وزدەرى قالادى. - امال قانشا، جەكپە-جەك اتىسۋعا تۋرا كەلدى، - دەيدى سيەكەڭ ناسىبايىن اتىپ قويىپ.

- اننەنكوۆ ەكەۋىمىز ەكى تاستى پانالاپ، كۇنى بويى اتىستىق. ويپىر-اي، ءيتتىڭ بالاسىنىڭ مەرگەنى-اي، قامشىمنىڭ سابىن قىلتيتسام-اق، وقپەن قيىپ تۇسەدى. مەن دە ەسەمدى جىبەرگەم جوق، باسىنداعى پاپاعىنىڭ جۇلىم-جۇلىمىن شىعاردىم، بىلەم... اقىرى، كەشكە تامان ەكەۋىمىزدىڭ دە وعىمىز تاۋسىلدى. ءۇستىمىزدى قاعىپ، تاستىڭ قالقاسىنان تۇرا كەلىستىك.

- جارايسىڭ، - دەپ ايقايلادى اننەنكوۆ الىستان.

- جىگىت ەكەنسىڭ. ومىرىمدە سەندەي جۇرەك جۇتقان ادامدى كورگەن ەمەن... - تەمەكىڭ بار ما؟ سونان سوڭ ەكەۋىمىز تەمەكى تارتىسىپ، ناسىباي اتىسىپ، ءبىراز تۇردىق تا، اتىمىزعا ءمىنىپ، ءوز جونىمىزگە تارتىپ وتىردىق... - ويباي-اۋ، نەگە جىبەرەسىز، باسسالىپ بايلاپ المايسىز با؟ - دەپ سانىمىزدى سوعامىز. - پالە! -دەيدى سيقىمباي، - قارۋى جوق، قۇر قول ادامعا سوقتىعۋ - جىگىتتىككە جاتا ما؟..

ارينە، قارتتىڭ ايتقاندارىنىڭ بارىنە ءبىز دە سەنە بەرمەيمىز. كەيدە «ەي، وسى جەرى قالاي ەكەن» دەپ، كۇدىكتەنىپ تە وتىرامىز. ويتكەنى، ءبىر جولى ونىڭ سوزدەن ۇستالىپ، وتىرىك ايتىپ وتىرعانىن مويىنداعانى بار. ...تاعى سول اق پەن قىزىلدىڭ شايقاسى. ءبىر كۇنى اق باندىلار مۇنىن جالعىز ءوزىن قۋىپ كەپ اكەتەدى. - جالعىز ەدىم، كوپ جاۋعا توتەپ بەرە الماي، قاشا سوعىستىم. ءبىر كەزدە مەنىڭ وعىمنىڭ تاۋسىلعانىن ءبىلىپ، اككى جاۋ قاماپ ۇستاۋعا اينالدى.

«سيقىمبايدى تىرىدەي ۇستاپ اكەلگەن ادامعا ات باسىنداي التىن بەرەم» دەپتى كولچاكتىڭ ءوزى. التىنعا قىزىقپايتىن پەندە بولا ما، ءبارىنىڭ دە كوكەيىن تەسكەن ارمان - مەنى ۇستاۋ. قولعا تۇسسەم ءتىرى قالمايتىنىم بەلگىلى، اتىمدى ءۇستى-ۇستىنە توپەلەپ قاشىپ كەلەمىن. كەش باتىپ، قاراڭعى ءتۇستى. قىرسىققاندا قىمىران ءىريتىن ادەتى عوي، ءبىر ەسكى قىستاۋدىڭ تۇسىنا كەلگەندە، اتىم توبەدەن ۇرعانداي تۇردى دا قالدى. جان دارمەن قارعىپ ءتۇسىپ، قىستاۋدىڭ ىشىنە قويدىم دا كەتتىم. باندالار ەسىك-تەرەزەنى تۇگەل قاماپ الدى. بىرنەشەۋى قىلىشتارىن جالاڭداتىپ ىشكە كىردى. قاراڭعىدا بۇرىشتاردى تىنتكىلەپ، وندى-سولدى سەرمەپ ءجۇر. تۇرا بەرسەم، قارنىمدى جارقىراتاتىن ءتۇرى بار. دەرەۋ بەلبەۋىمدى بورەنەگە وتكىزدىم دە، توبەگە مىسىقشا جابىسىپ، قاتتىم دا قالدىم. ءبىر ۋاقىتتا بىرەۋىنىڭ قىلىشى بەلبەۋدى قيىپ-اق تۇسكەنى. قارا باسقاندا، قالىڭ جاۋدىڭ ورتاسىنا توپ ەتە قالدىم... -اھ، -دەپ قالدىق ءبارىمىز. - سيقىمباي اتا-اۋ، ەندى قايتتىڭىز؟..

- ءا، سولاي ما، ايتپاقشى قولعا تۇسۋگە بولمايدى ەكەن عوي، - دەدى ول ىڭعايسىزدانىپ، - كەيدە وسىلاي قىزىپ كەتەتىنىم بار. انشەيىن، ادام وسىنداي حالگە تۇسسە، قايتەر ەدى دەگەنىم عوي. ءبىز ءماز-مەيرام بوپ كۇلەمىز. بىزگە قوسىلىپ سيقىمبايدىڭ ءوزى دە كۇلەدى. ونىڭ قىزىق حيكايالاردى جانىنان شىعارىپ ايتاعىنىڭ سوندا بارىپ اڭعارامىز. قالاي دەگەنمەن، ءبىز «اق» پەن «قىزىل» دەگەندى تۇڭعىش رەت سونىڭ اۋزىنان ەستىپ ەدىك. اقتارعا قانىمىز قايناپ، قىزىلدارعا تىلەۋلەس بولىپ وتىراتىنبىز. كەيىن ەرجەتتىك. سيقىمبايدىڭ اڭگىمەلەرىنە كۇلە قارايتىن دا بولدىق. جۇلدىزداردىڭ ساۋىلداپ جەرگە تۇسپەيتىنىنە دە كوزىمىز جەتتى. ءبىراق، ءبارىبىر سيقىمبايدى ۇمىتا العانىمىز جوق. بالالىق شاقتى ەسىڭە الادى ەكەنسىڭ، ول سونىڭ جۋان ورتاسىندا جۇرەدى. سول ءبىر ءسابي جۇرەكتى، اق كوڭىل قاريانى ساعىنباي قالاي تۇرارسىڭ؟ مەن اسكەرگە اتتاناردا قارت ءالى تىڭ ەدى. قول جۇمىسىنا جاراماعاندىقتان، قويمانىڭ كۇزەتشىسى بولىپ ورنالاسقان.

- قويما دەگەن - قويما عوي. مۇندا كولحوزدىڭ بار بايلىعى جاتىر، - دەگەن سيقىمباي، -سول بايلىققا يە بولۋعا ءبىر جۇرەك جۇتقان، الۋەتتى ادام كەرەك بولدى دا، ول ءۇشىن ازامات سوعىسىنىڭ جاۋىنگەرى - مەنەن ىڭعايلى كىسى تابىلمادى... ونىڭ ماڭىنان ءالى دە قاراڭ-قۇراڭ ارىلمايتىن كورىنگەن. باياعى ءوزىمىز سەكىلدى قارا دومالاقتىڭ بىرنەشەۋى شالدى توڭىرەكتەپ جۇرگەن-دى. سول جولى قارت قايتىس بولعان كەمپىرىن ەسكە الىپ، ءبىراز مۇڭايىپ وتىردى. - بايعۇس كەمپىر. و دۇنيەگە بارۋعا نەگە اسىققانىن كىم بىلگەن؟ مەنى جالعىز قالدىرىپ، مۇلدە سورلاتىپ كەتتى عوي ول... بالالارىم كۇتكەن بولادى، ءبىراق ولار ۇلدە مەن بۇلدەگە وراسا دا، ءتۇنى بويى تىزەم جىلىنباي، توڭىپ شىعام. جالعىزسىراپ ءجۇرمىن، بالام. - وسىنى ايتىپ، كوزىنە ىركىلە قالعان جاستى ساۋساعىمەن ىرشىتىپ جىبەرگەنى ءالى كوز الدىمدا. مىنە، سودان بەرى دە بىرنەشە جىل ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە مەن ول قارتتى قانشاما رەت ەسىمە المادىم. جورا-جولداستارىما ونىڭ قىزىق مىنەزدەرىن ايتىپ، قانشا رەت كۇلدىرمەدىم؟..

ەسىك الدىندا مەنى سيقىمبايدىڭ كەلىنى قارسى الدى. قارتتىڭ جاعدايىن سۇراپ ەم، «كىسى تانىمايدى، كۇن ساناپ تومەندەپ بارادى» دەپ ءۇمىتسىز ءۇن قاتتى. ۇيگە كىردىم. سيقىمباي توسەكتە تومارداي عانا بوپ جاتىر ەكەن. وياۋ. قاسىنا بارىپ قولىنان ۇستادىم... قولى ساپ-سالقىن. بەدىرەيىپ ماعان قاراعان كوزىنەن كەنەت ۇرلەگەن قولامتاداي ۇشقىن جىلتىرادى. كۇلىمسىرەدى، تانىعانى عوي. سونان سوڭ مەنى وزىنە قاراي تارتىپ، سۇپ-سۋىق ەرنىمەن ماڭدايىمنان ءسۇيدى.

- ءحالىڭىز قالاي، ءتاۋىرسىز بە؟ - دەدىم داۋىستاڭقىراپ. قارت جاۋاپ قاتقان جوق. الدەنەنى ەسكە ءتۇسىردى مە، شالىقتاپ، كۇلىمسىرەگەن كۇيى ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز جاتتى. مەن قارتتىڭ جۇزىنە سوڭعى رەت كوز توقتاتا قارادىم.

ساقال-شاشى كۇمىستەي بوپ تەگىس اعارعان. ءبىر تال دا قارا جوق. وتىز ءتىسى تۇگەل ءتۇسىپ بولعان شۇيكەدەي شال بەسىكتە جاتقان سابيگە ۇقسايدى. وسىناۋ ءتۇر-سيپاتىنىڭ ءوزى قانداي كورىكتى؟! ءسىرا، ۋاعىمەن كەلگەن كارىلىكتە دە سۇلۋلىق بولعانى عوي. ادام ءومىردىڭ اشى-تۇشىسىن تاعىپ، تىرشىلىكتىڭ ۇزاق ساپارىن اياقتاپ، شىنايى قارتتىققا جەتكەندە، دۇنيەنىڭ كىرىنەن تازارىپ، ءبىر كيەلى دەگدارلىققا، سابيدەي سۇيكىمدى پاكتىككە دە جەتەتىن ءتارىزدى مە، قالاي؟ مەن سيقىمبايدىڭ سۇپ-سۋىق، تارامىس ساۋساقتارىن ايالاي سيپادىم. - ءتاۋىرمىن، - دەدى ول كەنەت اپ-انىق سويلەپ، - ءجاي تۇماۋ عوي... ەرتەڭ-اق تۇرىپ كەتەم. تەرلەسەم بولدى، قۇلان-تازا ايىعام... اكەم توقسانعا كەلىپ ولگەن، وعان ءالى جەتى جىل بار... سەن نەمەنە، ماعان سەنبەي تۇرسىڭ با؟ - جوق، سەنەمىن. جازىلىپ كەتەسىز ءالى-اق...

قارت ماعان باسىن يزەپ، كۇلىمسىرەدى. ومىرمەن ءالى دە قالجىڭداسقىسى كەلەتىن ءتارىزدى، بەينە ساۋ كەزىندەگىدەي كوزىن قۋلانا قىسىپ قويدى. ءومىرىنىڭ اقتىق ساعاتىندا دا ادامداردىڭ كوڭىلىن اۋلاپ جاتىر. سونان سوڭ شارشادى بىلەم، قايتادان السىرەپ قالدى. ءبىر راقىمسىز، قاتال كۇش ونى ءارى قاراي ەرىكسىز اكەتىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. وسىنى سەزگەندە، تىنىسىم تارىلىپ، تاماعىما الدەنە تۇيىلگەندەي بولدى. ءبىراق سىر بەرگەم جوق. بالالىق شاعىمنىڭ دارقان دوسىمەن ءۇنسىز قوشتاستىم دا، شىعىپ كەتتىم.

1963 -جىل.

قابدەش، ءجۇمادىلوۆ

adebiportal.kz