ەكسپەريمەنت: جىنىستىق تاربيە جاسىنا جەتپەي جۇكتى بولۋدى ازايتا ما؟
ي ن ف پ ا بۇل پروبلەمانى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم باعدارلاماسىنا ادامگەرشىلىك-جىنىستىق تاربيە (جىنىستىق ءبىلىم) ساباقتارىن ەنگىزۋ ارقىلى شەشۋدى ۇسىنادى، دەپ حابارلايدى ازاتتىق.
اسەلدىڭ (بويجەتكەننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەسىمى وزگەرتىلدى) سوزىنشە، العاشقى توسەكتەس جىگىتى تانىسى ءارى ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان كۋرستاسى بولعان.
«سەكس ءوزارا كەلىسىممەن بولدى، ويتكەنى ەكەۋمىز دە قالادىق. سوندىقتان الگى جىگىتپەن ارامىزدا ەشقانداي رومانتيكا دا، ونىمەن جۇرەيىن دەگەن جوسپارىم دا بولعان جوق»، - دەيدى اسەل.
العاشقى جاقىنداسۋ كەزىندە ولار جۇكتىلىكتەن ساقتانباعان، بويجەتكەن جىگىتتىڭ بۇل جاعىنان تاجىريبەسى بار دەپ سەنگەن. ءبىراق اسەل جۇكتى بولىپ قالۋدان قاتتى قورىققان، سوندىقتان ماڭايداعى ءدارىحانادان سول كۇنى ساتىپ العان جۇكتىلىككە قارسى ءدارىنى ىشكەن. بويجەتكەن ساقتانباي توسەكتەس بولۋدىڭ قاۋىپتى ەكەنىن سەريالداردان، كينودان بىلەدى، ءبىراق جىنىستىق اۋرۋلار جايلى ويلاماعان. اسەل ول تۋرالى اكە-شەشەسىنەن سۇراماعان، ويتكەنى ولار سەكس ۇيلەنۋ تويىنان كەيىن عانا بولۋى ءتيىس دەپ ساناپ، قىزىمەن بۇل تاقىرىپتى تالقىلاعىسى كەلمەگەن. ول كەزدە اسەل 19 جاستا بولعان.
قازاقستاندا شامامەن ءار التىنشى جاس جىگىت پەن قىز 15 جاسقا تولماي جىنىستىق قاتىناسقا تۇسكەن، ساۋالناماعا قاتىسقان 15 پەن 19 ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى مۇنىمەن «تۇراقتى تۇردە» اينالىسامىن دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇل دەرەكتەر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (ب ۇ ۇ) حالىق سالاسىنداعى قورى (ي ن ف پ ا) قولداۋىمەن قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە جاريالاندى.
كەيىنگى جىلدارى 15-19 جاس ارالىعىنداعى جاس ءوسپىرىم قىزدار اراسىندا بالا تۋعاندار سانى كوبەيىپ كەلەدى. رەسمي ستاتيستيكاعا قاراعاندا، ەگەر 2010-2011 -جىلدارى بالا بوسانۋ كوەففيسەنتى ءار 1000 بويجەتكەنگە شاققاندا 30 بالادان كەلسە، 2015-2016 -جىلدارى بۇل كورسەتكىش 36-عا جەتكەن. بۇعان قوسا، جۇكتى بولىپ قالعان قىزداردىڭ 62 پايىزى تۇسىك جاساتقان. 2016 -جىلى رەسمي ورگاندار 15-18 جاس ارالىعىنداعى قىزدار اراسىندا 1400 تۇسىك تىركەگەن. 2015 -جىلمەن سالىستىرعاندا، بۇل كورسەتكىش 1,3 ەسە كوبەيگەن.
ي ن ف پ ا - نىڭ قازاقستانداعى وكىلى رايىمبەك سيسەماليەۆ پروبلەمانى جاستاردىڭ جىنىستىق ساۋاتىن اشۋ ارقىلى شەشۋگە بولادى دەپ سانايدى، ايتپەسە جىنىستىق ساۋاتسىزدىق قىزدى اۋىر زارداپتارعا سوقتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن اسەلدىڭ تاجىريبەسى كورسەتەدى.
«بۇكىل پروبلەمانىڭ ءتۇپ تامىرى جاسوسپىرىمدەردىڭ ساقتانۋ شارالارى مەن ولاردى ەلەمەۋدىڭ نەگە اپاراتىنىن جەتكىلىكتى بىلمەۋىندە، جىنىستىق قاتىناسقا قالاي بولسا سولاي قاراۋىندا جاتىر. وسىنىڭ كەسىرىنەن ءجاسوسپىرىم قىزدار اراسىنداعى بالا تۋۋ ءالى كوپ»، - دەيدى رايىمبەك سيسەماليەۆ.
ي ن ف پ ا ەكسپەريمەنتى «ادامگەرشىلىك- جىنىستىق ءبىلىم بەرۋ» جاسوسپىرىمدەردىڭ سەكسكە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن كۇشەيتپەيتىنىن دالەلدەگەن. رايىمبەك سيسەماليەۆ بۇل تۇجىرىمنىڭ دالەلى رەتىندە جاستارعا ادامگەرشىلىك- جىنىستىق ساباق وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگىن انىقتاۋ ماقساتىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ي ن ف پ ا جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن كورسەتتى. پيلوتتىق جوباعا وسكەمەن قالاسىنداعى ءۇش كوللەدج بەن سەمەيدىڭ ءۇش كوللەدجىنىڭ 1-كۋرسىندا وقيتىن 1166 ستۋدەنت قاتىسقان.
جۇمىس توبى وقىتۋشىلارعا ارنالعان ادىستەمەلىك قۇرال ازىرلەگەن، ساباق ەكسپەريمەنتتىك توپتاردا جۇرگىزىلگەن. ال ەكسپەريمەنتتىك توپتىڭ ناتيجەلەرىن سالىستىرۋ ءۇشىن باقىلاۋ توپتارىنىڭ كەيبىرىنە ونداي ساباق وتكىزىلمەگەن. 2013 -جىلعى قاراشادا - ەكسپەريمەنت باستالعانعا دەيىن العاشقى ساۋالناما جۇرگىزىلىپ، 1166 رەسپوندەنتتىڭ 14 پايىزىندا جىنىستىق قاتىناس تاجىريبەسى بار ەكەنى انىقتالعان. بۇعان قوسا، 50 پايىزدان كوبى ۆيچ جانە وزگە ينفەكتسيالار جۇقتىرىپ الۋدان قورىقپايمىز دەپ جاۋاپ بەرگەن.
رايىمبەك سيسەماليەۆتىڭ سوزىنشە، بۇل - جاستاردىڭ جىنىس جولدارى ارقىلى جۇعاتىن ينفەكتسيالار، قاجەتسىز جۇكتىلىك جانە تۇسىك جاساتۋدىڭ ءقاۋپى سياقتى جىنىستىق قاتىناسقا بايلانىستى قاتەرلەر تۋرالى بىلمەۋىنىڭ كەسىرى. بۇعان قوسا، رەسپوندەنتتەردىڭ كوبى تۇسىك جاساتۋدىڭ قاۋىپتى زارداپتارى تۋرالى «بىلمەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ادامگەرشىلىك- جىنىستىق تاربيە كۋرسىنان وتكەننەن كەيىن كوللەدج ستۋدەنتتەرىنىڭ ۆ ي چ جانە جىنىس جولدارى ارقىلى جۇعاتىن وزگە ينفەكسيالار تۋرالى، پرەزەرۆاتيۆ قولدانۋدىڭ ماڭىزى، جاساندى تۇسىكتەر جانە وزگە ماسەلەلەر جايلى ءبىلىمى ايتارلىقتاي تەرەڭدەگەن.
- ادامگەرشىلىك- جىنىستىق تاربيە جايلى ايتا باستاساڭ بولدى، ەرەسەكتەر جاستاردى جىنىستىق قاتىناسقا ەرتە يتەرمەلەيسىڭدەر دەپ شىعا كەلەدى. ءبىزدىڭ ەكسپەريمەنت بۇل پىكىردى مۇلدە جوققا شىعاردى، ويتكەنى جىنىستىق تاربيە ساباعى وتكىزىلگەن توپقا قاراعاندا، ونداي ساباق وتكىزىلمەگەن توپتا جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسىپ ۇلگەرگەندەر كوبىرەك بولىپ شىقتى. مەن ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى وسى - ءبىز جاستاردىڭ ساۋاتىن اشۋ ارقىلى جىنىستىق قاتىناسقا تۇسۋگە اسىقپاۋ كەرەك دەپ تۇسىندىرەمىز. بۇل جىنىس جولدارى ارقىلى ينفەكسيا جۇقتىرۋ، قاجەتسىز جۇكتىلىك، جاساندى تۇسىك جاساتۋ، جاسىنا جەتپەي بالا تۋۋ سياقتى كوپتەگەن قاتەرلەرگە ۇلاساتىنىن ايتامىز. ولارعا اسىقپاڭدار، ءبارى ءوز ۋاقىتىندا بولادى دەيمىز، - دەيدى سيسەماليەۆ.
ي ن ف پ ا زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنىپ مەكتەپ، كوللەجدەر باعدارلاماسىنا جىنىستىق تاربيە كۋرسىن نەمەسە ءپانىن ەنگىزۋدى تالاي رەت ۇسىنعان. ي ن ف پ ا وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، بيلىك مۇنداي يدەياعا ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى بولماعانىمەن، جاستاردىڭ ادامگەرشىلىك- جىنىستىق تاربيەسى جوبالارىن ىسكە قوسۋعا كومەكتەسپەيدى.
«ءبىز ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە بارىپ ۆيتسە- مينيسترلەر، باستاۋىش جانە ورتا ءبىلىم دەپارتامەنتى ديرەكتورىمەن كەزدەسىپ، سويلەسكەنبىز. ولارۇسىنىمىزدان تىكەلەي باس تارتقان جوق، ءبىراق بۇل باعىتتا ازىرشە ەشقانداي جۇمىس جۇرگىزىلمەيدى. جاڭا ءپان ەنگىزۋ ءۇشىن باعدارلاماعا ساعات قوسپايتىنى تۇسىنىكتى. ءبىراق ءبىز قازىرگى وقۋ پاندەرىن قايتا قاراپ، بالانىڭ جاسى مەن جىنىستىق جەتىلۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋ ارقىلى جانە حالىقارالىق تاجىريبەنى، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى مەن يۋنەسكو-نىڭ ۇسىنىس- كەڭەستەرىن پايدالانا وتىرىپ باعدارلاماعا ادامگەرشىلىك- جىنىستىق تاربيە ساباقتارىن ەنگىزۋگە تەحنيكالىق قولداۋ كورسەتۋگە ءازىرمىز»، - دەيدى ي ن ف پ ا وكىلدەرى.
اجار راحيموۆا - قازاق مەكتەبىندەگى 6-سىنىپ جەتەكشىسى ءارى مەكتەپتە 32 جىل ساباق بەرگەن تاجىريبەلى ۇستاز. ول قازاقستاندا جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى تۇسىكتەر مەن جۇكتىلىك ستاتيستيكاسىمەن تانىسقاننان كەيىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا جىنىستىق ساۋات اشۋ ءپانىن ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى پىكىرى وزگەرگەنىن ايتىپ بەردى.
«مەنەن ەگەر 20 جىل بۇرىن سۇراسا، بىزگە مۇنداي ءپاننىڭ كەرەگى جوق دەر ەدىم. ءبىراق قازىر... بىزگە وقۋشى قىزدار اراسىندا جۇكتىلىك كوبەيىپ بارا جاتقانىن ايتتى، الماتى وبلىسىنىڭ وزىندە عانا 300 جۇكتى قىز بار دەپ ەستىدىم. سوندىقتان مۇنداي ساباق ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىن! بالا مۇنى ءبىلۋى ءتيىس. ءبىراق ساباقتى قىزدار مەن ۇلداردى ءبولىپ وتكىزۋ كەرەك سياقتى»، - دەيدى اجار راحيموۆا.
قارسى پىكىرلەر دە بار. ەكى بالانىڭ (ۇلى - 13، قىزى 6 جاستا) اناسى ناتاليا شابەلينا بالالارىنىڭ «ونداي» ساباق وقىعانىن قالامايدى. ول سەكس پەن ونىڭ زارداپتارى تۋرالى وقۋشىلارعا مەكتەپتە ەمەس، ۇيدەگى اكە-شەشەسى ايتىپ بەرۋى ءتيىس، ويتكەنى مۇنداي تاقىرىپتاعى ساباقتاردى وڭاشادا وتكىزۋ كەرەك. سوندىقتان ونىڭ پىكىرىنشە، مەكتەپ باعدارلاماسى اياسىندا وتكىزىلەتىن ساباقتاردان پايدا بولمايدى، ءتىپتى بالانىڭ سەكسكە دەگەن قاجەتسىز قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ، نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن دۇرىس ايىرا بىلمەۋىنە سوقتىرۋى مۇمكىن. ءبىراق ناتاليا اتا-انالار ءۇشىن سەمينار وتكىزۋدى ۇسىنادى.
«مەن ونداي اقپاراتتى ءوز بالاسىنا دەربەس جەتكىزۋگە ءار اتا-انا جاۋاپتى بولۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. ءبىراق ءبىر جاعىنان، كوپ اتا-انا ونى قالاي جەتكىزۋدى بىلمەيدى. سوندىقتان مەن الگى ساباقتاردى اتا-انالارعا وتكىزگەن ءجون دەپ سانايمىن. سول كەزدە اتا-انا بالاسىمەن بۇل تاقىرىپتا قالاي، قانداي فورمادا سويلەسۋ كەرەكتىگىن ءبىلىپ، وسى ماسەلە جاعىنان جالپى تۇسىنىگى بولادى. العان اقپاراتتىڭ قايسىسىن بالاسىمەن تالقىلاۋ كەرەكتىگىن، ال قايسىسىن بالانىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرى مەن وتباسىنداعى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ قويا تۇرۋ كەرەكتىگىن اتا- انا عانا شەشە الادى»، - دەيدى شابەلينا.
سەكسولوگ ءارى پسيحولوگ لاريسا ميروشنيچەنكو - جەتى جىلدان بەرى جىنىستىق قاتىناستار ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن مامان. ول اتا- انالاردىڭ دا، بالالاردى دا ساۋاتىن جەتىلدىرۋ كەرەك دەپ سانايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، سەكس تاقىرىبىن تالقىلاۋدان مۇلدە قاشقاقتاۋ ارقىلى اتا- انالار بالاسىنا كەسىرىن تيگىزەدى.
«ولاردىڭ الگىندەي قىلىعىنىڭ كەسىرىنەن بالانىڭ بۇل قۇپيا دۇنيە ەكەن عوي دەگەن ويى كۇشەيەدى، ال بۇل بالالاردىڭ بۇل تاقىرىپقا ايرىقشا ءمان بەرۋىنە ۇلاسادى. ب ا ق، ينتەرنەت، تەلەۆيزيادا سەكس جاپپاي ناسيحاتتالىپ جاتقان تۇستا بالالاردىڭ جىنىستىق قاتىناستى باستايتىن جاسى بىرتىندەپ تومەندەپ بارادى، ال بالا بولعاندىقتان، ولار زارداپتارىنا جاۋاپ بەرۋگە پسيحيكالىق تۇرعىدان دارمەنسىز كەلەدى عوي»، - دەيدى ول.
لاريسا ميروشنيچەنكو ستۋدەنتتەر ەمحاناسىنداعى جاستار ورتالىعىندا جۇمىس ىستەگەن ءۇش جىلدا جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەردىڭ سەكستەن باسقانى «ويلامايتىنىن»، پروتسەسس پەن ونىڭ زارداپتارىن زەرتتەۋدىڭ ورنىنا، توسەكتەس بولۋعا قالاي كوندىرۋدى، ءوزىنىڭ «سەكسكە جارامدى» ەكەنىن كورسەتۋ جاعىن كوبىرەك ويلايتىنىن بايقاعان.
«بۇل جاستاردىڭ جىنىستىق قاتىناس، جىنىس جولدارى ارقىلى جۇعاتىن ينفەكسيالار مەن قاجەتسىز جۇكتىلىكتەن ساقتانۋ امالدارى تۋرالى اقپاراتتى قابىلداۋىنا توسقاۋىل بولادى. جاسوسپىرىمدەرگە جىنىستىق اقپاراتتى ارينە بەرۋ كەرەك، ءبىراق پسيحيكالىق جانە جاس ەرەكشەلىكتەرىن، اقپاراتتى قابىلداۋعا ازىرلىگىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇل اسىرەسە 13-14 جاستاعى جاسوسپىرىمدەرگە قاتىستى شارت»، - دەيدى پسيحولوگ.
ونىڭ سوزىنشە، جاسوسپىرىمدەرگە جىنىستىق قاتىناستىڭ فيزيولوگيالىق جانە مىندەتتى تۇردە مورالدىق- ەتيكالىق قىرلارىن تۇسىندىرەتىن ساباقتار نەمەسە لەكتسيالار وتكىزۋ قاجەت.
«مەنىڭشە، بۇل تاقىرىپتاعى ساباقتاردى ۇلدار مەن قىزداردى ءبولىپ وقىتۋ قاجەت. جاسوسپىرىمدەر ماسەلەنىڭ مورالدىق- ەتيكالىق قىرلارىن دۇرىس قابىلداۋ ءۇشىن ۇلدارعا ساباقتى ەر ادام جۇرگىزسە، ءتىپتى تاماشا بولار ەدى. ويتكەنى ءقاۋىپسىز سەكس ماسەلەسىن ەتيكالىق تۇرعىدا تۇسىندىرگەندە عانا ناتيجە بولادى عوي. ال قورقىتۋ (جۇكتى بولىپ نەمەسە اۋرۋ جۇقتىرىپ الماس ءۇشىن ساقتانۋ كەرەك) ارقىلى ءتۇسىندىرۋ يدەياسىن بالالار ناشار قابىلدايتىنىن پراكتيكا كورسەتىپ وتىر، - دەيدى لاريسا ميروشنيچەنكو.
سەكسولوگ مامان جاسوسپىرىمدەردىڭ جىنىستىق قاتىناسقا تىم ەرتە ءتۇسۋ سەبەپتەرىن اتاپ بەردى. بويجەتكەندەردى بۇعان ءوزىن كەم ساناۋى، قورعانسىز سەزىنۋى، ايەل ەر ادامعا قىزمەت ەتۋى ءتيىس دەگەن الەۋمەتتىك پىكىردىڭ ىقپالى، وتباسىنان تاپپاعان ەموتسيالىق قولداۋ ىزدەۋ سەبەپتەرى يتەرمەلەۋى مۇمكىن.
لاريسا ميروشنيچەنكونىڭ سوزىنشە، ۇلدار ءۇشىن سەكس قۇرداستارىنىڭ ورتاسىندا بەدەلگە يە بولۋدىڭ، «جىگىتتىك» ستاندارتتارىنا ساي ەكەنىن كورسەتۋدىڭ ءتاسىلى بولۋى مۇمكىن، بۇعان قوسا، فيزيولوگيالىق قاجەتتىلىك تە اسەر ەتەدى.
« ۇلىنا بۇل ماسەلەنى دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، بۇل جاعىنان ونەگە بولا الاتىن، اكەلەر بىزدە وتە از. ۇل بالا سەكسكە قاتىستى سۇراقتارىن اشىق تالقىلاي الاتىن تۋىس ەر ادامدار بولسا ءتىپتى جاقسى»، - دەيدى سەكسولوگ.
