اشىق كۇندە اداسقاندار
داعدارىستىڭ ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى: ەكونوميكالىق، ساياسي، ەكولوگيالىق. ساياسات پەن ەكونوميكالىق داعدارىس ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. الەۋمەتتىك داعدارىس شە؟ ادام ءبىر نارسەدەن قينالعان ۋاقىتتا نەگە سۇيەنەدى؟ كىمنەن سۇيەنىش ىزدەيدى؟
قوعامنان با، تۋىسىنان با، دوس-جاراننان با، اينالاداعى ادامنان با؟ قايسىسىنا كوبىرەك ءۇمىت ارتقان دۇرىس.
بۇدان 20-30 جىل بۇرىن داعدارىس ورتالىقتارى بولدى دەگەندى ەستىدىڭىز بە؟ سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە ادامدار قينالعان ساتتە جاناشىر جانعا ارقا سۇيەگەن جوق پا؟ بۇگىنگى قوعامدا قيىندىق كورگەن جان، جاناشىر ىزدەگەن ادام داعدارىس ورتالىعىنا جۇگىنۋگە ءماجبۇر. ەلىمىزدە قازىر مۇنداي ورتالىقتار وتە كوپ. داعدارىس ورتالىعى، «انالار ۇيىنە» ءۇمىت ارتاتىندار كىم؟ قوعامدى الاڭداتقان ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
«ايقىننىڭ» اشىق الاڭىندا استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ «زورلىق-زومبىلىق نەمەسە زورلىق قاۋپى سالدارىنان قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ادامدارعا ارنالعان داعدارىس ورتالىعى باسپاناسى» ك م م- نىڭ ديرەكتورى عاليحان يحسان ۇلى، «انا ءۇيىنىڭ» باسشىسى بيبىگۇل ماحمەتوۆا، قازاقستان داعدارىس ورتالىعى وداعىنىڭ ءتورايىمى ءزۇلفيا بايساقوۆا باس قوسىپ، تۇيتكىلدى ماسەلە توڭىرەگىندە پىكىر قوزعادى.
«ايقىن»: وركەنيەتتى قوعامدا داعدارىس ورتالىعىن قۇرۋ نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟
عاليحان يحسان ۇلى:
- ءبىزدىڭ داعدارىس ورتالىعى 2013 -جىلدىڭ 1 -قاراشاسىندا استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە اشىلدى. ورتالىقتى قۇرۋداعى باستى سەبەپ - الەۋمەتتىك قيىندىققا تاپ بولعان، ونىڭ ىشىندە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعان ايەلدەرگە ستاسيونارلىق جاعدايدا شۇعىل قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ماقسات - ءزابىر-جاپا كورگەن ايەلدەر مەن بالالارعا قورعان بولىپ، زاڭ جۇزىندە كومەك كورسەتۋ، ۋاقىتشا قيىندىقتا قول ۇشىن سوزۋ. قازىر 38 قىزمەتكەر جۇمىس ىستەيدى. ورتالىق 50 توسەك-ورىنعا ەسەپتەلگەن. كوممۋنالدىق مەملەكەتتىك مەكەمە بولعاندىقتان، تولىقتاي جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى.
بيبىگۇل ماحمەتوۆا:
- «انا ءۇيى» قوعامدىق قورى كۇن سايىن جەتىمدەر ۇيىنە ءتۇسىپ جاتقان جەتىم بالالارعا ارنالىپ اشىلعان. «بارار جەر، باسار تاۋى جوق» ايەلدەر مەن اتا-اناسىز قالعان بالالارعا جاناشىر كاسىپكەرلەردىڭ قامقورلىعى اۋاداي قاجەت. 2013 -جىلدىڭ مامىر ايىندا استانادا تۇڭعىش رەت انالار مەن جاڭا تۋعان نارەستەلەرگە ارنالعان «انا ءۇيى» داعدارىس ورتالىعى اشىلدى.
زۋلفيا بايساقوۆا:
- 2001 -جىلعى 26 -ناۋرىزدا داعدارىس ورتالىقتارى وداعىن قۇردىق. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم بولعاندىقتان، قولىمىزدان كەلگەنشە، جاعدايى قيىن وتباسىلارعا كومەكتەسەمىز. «جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىتپاعان» ەلدە داعدارىس ورتالىعى بولماۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، قوعامدا ادامي قۇندىلىقتاردىڭ توقىراۋى وسىنداي ورتالىقتاردىڭ اشىلۋىنا تۇرتكى بولىپ وتىر.
«ايقىن»: ەلىمىزدە زورلىق- زومبىلىق كورگەن جاندار كوپ پە؟ ادامدار قانداي جاعدايدا ورتالىققا كەلۋگە ءماجبۇر بولادى؟
ع. ي.: قوعامدا قيىندىق كورگەن جان جوق دەپ، كەسىپ ايتۋعا تاعى بولمايدى. ءتۇرلى الەۋمەتتىك جاعدايلار انا مەن بالانى ورتالىققا بارۋعا ماجبۇرلەيدى. ءبىزدىڭ ورتالىققا كەلەتىندەر توسەك-ورىن جابدىقتارىمەن، گيگيەنالىق زاتتار، جايالىقتار، بەس رەتتىك تاماق، 3 جاسقا دەيىنگى بالاسى بار ايەلدەر مىندەتتى قوسىمشا بالالار تاماعىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. بولمەلەر جيھازبەن جابدىقتالعان، جەكە جۋىنۋ بولمەسى بار. ورتالىقتا ويىن جانە وقۋ بولمەسى، كىر جۋاتىن ورىن، باسسەينى بار ساۋىقتىرۋ كەشەنى، ەڭبەك تەراپيا بولمەسى، بالالاردىڭ ويىن الاڭقايى، جابدىقتالعان جاتتىعۋ زالى بار.
ب. م.: قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ 19 قالاسىندا 25 «انا ءۇيى» جۇمىس ىستەيدى. سوڭعى ءتورت جىلدا تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراعان 3000 نان اسا ايەلگە كومەك كورسەتتىك. ونىڭ ىشىندە 2400 ى ءوز وتباسىمەن قايتا قاۋىشتى. بۇل - قۋانتارلىق جاعداي.
ءۇش مىڭ ايەلدىڭ اۋىر تاعدىرىنا اراشا ءتۇسۋ ارقىلى 3000 نان اسا بالانى جەتىم ەتپەي، جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزىپ جىبەرۋدەن ساقتاپ قالدىق. تۇسىنگەن ادامعا دۇنيەدە انادان ايىرىلۋدان ارتىق قاسىرەت جوق. ءبىز 3 مىڭداي بالانىڭ اناسىمەن بىرگە قالعانىنا قۋانامىز.
«انا ءۇيى» ايەلدەردىڭ 70 پايىزىنا بالاسىنان باس تارتپاۋعا ىقپال ەتەدى. 2017 -جىلدىڭ توعىز ايىندا ءبىزدىڭ ورتالىقتان 578 ايەل كومەك سۇرادى. ونىڭ ىشىندە 174 ايەل جەكە باس قۇجاتتارىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. 105 بالا ارنايى مامانداندىرىلعان مەديتسينالىق كومەك الدى. 88 ايەل تۇرعىن ءۇي كەزەگىنە تۇرسا، 56 بالا بالاباقشاعا ورنالاستى. 52 ايەل بالاسىنىڭ زاڭدى اكەسى ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى. ەڭ قۋانىشتى جاڭالىق - توعىز ايەل مەملەكەتتىك قوردان باسپانالى بولدى.
ز. ب.: قۇرىلعالى 16 جىل ىشىندە قازاقستان بويىنشا 200 دەي جوبانى جۇزەگە اسىردىق. 12 جىل جۇمىس ىشىندە 150 بايلانىس نومىرىنە 1,5 ميلليوننان اسا تەلەفون قوڭىراۋى كەلىپ ءتۇستى. ءبىر عانا 2016 -جىلى 395840 ادام تەلەفون سوقتى. بايقاپ قاراسام، كەيىنگى كەزدەرى ارىزقوي، ماسەلەمىزدى بىرەۋ شەشىپ بەرسىن دەگەن پسيحولوگيا قالىپتاسىپ كەلە جاتىر.
كومەككە مۇقتاج بولسا، ءبىر ءجون. قيىندىقپەن كۇرەسۋدىڭ ورنىنا «ماعان جاعداي جاسا» دەيتىندەر دە كوبەيدى. قوعامعا مەشەل بولعىسى كەلەتىندەر دە كوپ. «دايىن اسقا تىك قاسىق» بولعىسى كەلەدى. وتباسىلىق ومىردە قيىندىقتار كەزدەسپەي تۇرمايدى. سول قيىندىقتى بىرىگىپ جەڭە ءبىلۋدىڭ ورنىنا، وڭاي جەردەن «نان» تاپقىسى كەلەدى. ماعىناسىز «بوستاندىققا» ۇمتىلاتىندار كوپ. وسى ماسەلەنىڭ ءبارى بۇگىنگى قوعامدى الاڭداتىپ تۇر. سويلەسىپ، سىرلاسىپ كەڭەس ايتساڭ، كوپشىلىگى ۋاقىتشا قيىندىققا توزگىسى كەلمەيتىنىن ايتادى. باقىتتى عۇمىر كەشۋگە ەكەۋىنىڭ دە مىندەتى بار ەكەنىن ەسكەرمەيدى. ەڭ وكىنىشتىسى - وسى.
«ايقىن»: ورتالىق الەۋمەتتىك احۋالدى رەتتەي الا ما؟
ع. ي.: ورتالىققا كەلگەن ساتتەن ايەلدەرمەن ارنايى پسيحولوگ جۇمىس ىستەيدى. قورقىنىش، اگرەسسيا، ۇرەيدەن ارىلتۋ ءۇشىن جەكە پسيحولوگيالىق سەسسيالار وتكىزەدى. وتباسىلىق پروبلەمالاردى شەشۋگە جانە ولاردى قايتالاۋدان ساقتانۋعا، كيكىلجىڭنىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى. بىزگە كەلگەندەردىڭ كوبى ءوز قۇقىقتارىن بىلە بەرمەيدى، نە تالاپ ەتۋگە قاۋقارسىز. زاڭدى بىلسە، قورعانسىز بولماس ەدى. جوعالعان قۇجاتتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە، وتىنىشتەرىن راسىمدەۋگە، جۇمىسقا تۇرۋعا، بالالارىن بالاباقشا، مەكتەپكە ورنالاستىرۋعا جاردەمدەسەمىز.
ب. م.: «انا ۇيىنە» كەلەتىندەردىڭ دەنى - ويناپ ءجۇرىپ وت باسقاندار، نەكەسىز بالا تۋعاندار. «بالانىڭ اكەسى» ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەيتىندەر كوپ. سونداي جاعدايدا بەيشارا قىزدار قايدا بارىپ مۇڭ شاعادى؟ كەي ەركەكتەر اليمەنت تولەۋدەن، جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشادى. ايەلدىڭ تۋىستارى مەن جاقىندارى «ەلگە قارابەت بولدىق» دەپ جالعان نامىسقا تىرىسىپ، ۇيدەن قۋىپ جىبەرەدى. ءبىزدىڭ ورتالىققا كەلگەندەردىڭ 6 پايىزى - كامەلەتتىك جاسقا تولماعان ەكىقابات قىزدار. ولار تۋۋعا جاقىن قالعان شاعىندا كەلەدى. 16 پايىزى - بالالار ءۇيىنىڭ تۇلەگى.
ز. ب.: قازاقستاننىڭ 11 ايماعىندا 16 داعدارىس ورتالىعى بار. مۇنداي ورتالىقتاردى ازايتىپ، تاربيەگە، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋعا ءارقايسىسىمىز اتسالىسۋىمىز قاجەت. ۋاقىت وتە كەلە داعدارىس ورتالىقتارى بولماسا ەكەن دەگەن تىلەگىم بار.
«ايقىن»: الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ تۋۋ سەبەبى نەدە؟
ع. ي.: 2013 -جىلدان بەرى 681 ادام كومەك سۇراپ كەلدى. ونىڭ 229 ى - ايەل، 452 سى - بالا. وكىنىشكە قاراي، كومەگىمىزگە جۇگىنەتىندەر قاراسى ازايماي وتىر. 2013 -جىلى - 9 ادام (2 ايەل، 7 بالا)، 2014 -جىلى - 110 ادام (35 ايەل، 75 بالا)، 2015 -جىلى - 148 ادام (48 ايەل، 100 بالا)، 2016 -جىلى - 174 ادام (64 ايەل، 110 بالا)، 2017 -جىلدىڭ قازانىنا دەيىن 241 ادام (81 ايەل، 160 بالا) ورتالىقتان كومەك سۇراپ كەلدى. بايقاعانىڭىزداي، جىل وتكەن سايىن الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق پروبلەمالار كوبەيىپ بارادى. سونداي-اق ءبىزدىڭ باستامامىزبەن ىشكى ىستەر ورگاندارى ارقىلى كەلگەن 18-58 جاس ارالىعىنداعى تاعدىرلى ايەلدەردى كامەلەت جاسىنا تولماعان بالالارىمەن بىرگە قابىلدادىق. داعدارىس ورتالىعىندا جۇمىسقا تۇرىپ نەمەسە ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرستارىنا جازىلىپ، ماماندىق الىپ، جۇمىسقا ورنالاسادى. سوندىقتان مۇنداعى ءار ادام جۇمىسقا تۇرىپ، ورتالىقتا تۇرۋ مەرزىمى اياقتالعانعا دەيىن جالاقىسىن جيناپ، كەلەشەكتە پاتەر جالداپ تۇرۋعا ارەكەتتەنەدى. وتباسى، تۋعان-تۋىستارىنا ورالاتىندارى دا بار.
قوعامنان، وتباسىنان الىمجەتتىك كورىپ، زورلىق-زومبىلىققا تاپ بولعاندا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ۇلتتىق ءبىرىڭعاي جەدەل تەلەفون جەلىسى - 150 نومىرىنە حابارلاسا الاسىز. ادام ساۋداسىنا قاتىستى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ رەسپۋبليكا بويىنشا ايماقتاعى بولىمشەلەرىنە 24 ساعات بويى حابارلاسۋعا بولادى. سونداي-اق 11616 جەدەل جەلىسىنە شۇعىل تۇردە حابارلاسىپ، كومەك سۇراي الادى. ادام ساۋداسى، زورلىق- زومبىلىق، الىمجەتتىككە دۋشار بولىپ، الداۋ- ارباۋعا ءتۇسىپ قالعان ازاماتتار جەدەل جەلىگە حابارلاسقان جاعدايدا اتى- ءجونى قۇپيا ساقتالاتىنىن قاپەرگە سالامىز.
ب. م.: «انا ۇيىنە» اي سايىن الپىستان استام بالالى ايەل كومەك سۇراپ كەلەدى. جىلىنا ورتا ەسەپپەن - 750-770 بالالى ايەلگە قول ۇشىن سوزامىز. جىلدان-جىلعا كومەك سۇراۋشىلار سانى كوبەيمەسە، ازاياتىن ءتۇرى جوق. شەتەلگە ەلىكتەۋ، ۇلتتىق تاربيەدەن الشاقتاۋ ءومىر ءسۇرۋ داعدىلارىمىزدان جاڭىلىستىرا باستادى.
اتا-انا، اكە-بالا، انا مەن قىز سويلەسپەيتىن، سىرلاسپايتىن بولدى. اسىرەسە، ۇلكەن قالالاردا ادامدار ءومىر سۇرمەيدى. تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن جانتالاسادى. كۇنۇزاققا جۇمىسباستى. ءتىپتى ەكى-ءۇش جۇمىس جاسايتىن اتا-انالار بالا تاربيەسىن - بالا كۇتۋشىگە، قاۋىپسىزدىگىن جەكە كولىك جۇرگىزۋشىسىنە جۇكتەپ قويعان. وتباسىلىق بايلانىس ۇزىلگەن. ماتەريالدىق جاعدايى جاقسى وتباسىلاردىڭ ۇيىندە مەيىرىم، جىلىلىق جوق.
ز. ب.: جاسوسپىرىمدەر كوبىنە ءوز-وزىنە قول سالۋعا بەيىم كەزىندە كومەك سۇرايدى. بالالار وتباسىنداعى ۇرىس-كەرىس، مەكتەپ، كوشە، اۋلادا كورگەن الىمجەتتىك ارەكەتتەرگە ءجيى شاعىمدانادى. جىل وتكەن سايىن قىلمىس ءتۇرى كوبەيىپ، قىلمىسكەرلەر جاسارىپ كەلەدى. ادام ساناسىنا سىيمايتىن قاتىگەزدىكپەن جاسالاتىن قىلمىستاردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. كەيدە جاڭالىقتار ەمەس، قىلمىستىق حرونيكا كورىپ وتىرعانداي بولامىز. تەلەديدار، اقپاراتتىق ناسيحات تەك باي بولۋ، شالقىپ ءومىر ءسۇرۋ دەگەن يدەولوگيانى عانا ناسيحاتتايتىنداي. وزبىرلىق، قيىندىق نەدەن تۋادى؟ سالدارىن ەمەس، سەبەبىن ىزدەۋىمىز كوبىرەك. شىن مانىندە، سالدارىمەن كۇرەسۋىمىز كەرەك.
ب. م.: كوبىنەسە باقىتسىز جاعدايعا اۋىلدان شىققان قىزدار دۋشار بولادى. ولار ۇلكەن قالالارعا جۇمىس ىستەۋگە، نە بولماسا ءبىلىم الۋعا كەلەدى. «اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا» جوق بولعاندىقتان، «بوستاندىق» دەگەن وسى ەكەن دەپ جاماندىققا ۇرىنادى. باستى قاتەلىك - كۇتپەگەن، جوسپارلاماعان جۇكتىلىك، بوسانعانعا دەيىن «جىگىت ءالى دە بولسا، ماعان ۇيلەنىپ قالار» دەپ ۇمىتتەنۋ.
بوس قيالمەن جۇرگەندە بوساناتىن كۇن دە جاقىندايدى. تۇسىك تاستاۋعا كەش، تىعىرىقتان شىعاتىن جالعىز جول - بوسانۋ. باسقا تاڭداۋ جاساۋعا ءبارى كەش. «ادامنان جاسىرعانىڭدى اللادان جاسىرا المايسىڭ». ءبىز پەريناتالدى ورتالىقتان بالانى اناسىندا قالدىرۋدى وتىنەمىز. بالانى تۋا سالا جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزبەسە ەكەن دەيمىز. ءسويتىپ، بالامەن بىرگە «انا ۇيىنە» كەلۋدى ۇسىنامىز. انا ءوز-وزىنە كەلگەنشە، جىلعا جۋىق بالاسىمەن «انا ءۇيىن» پانالايدى. تاماعى، مەديتسينالىق كومەگى، جاتىن ورنى بارلىق جاعداي جاسالعان. ونىڭ ۇستىنە بىزدە جاس ايەلدەرمەن پسيحولوگتار جۇمىس ىستەيدى. پسيحولوگتار جاس ايەلدى انالىق ءومىردىڭ قىر- سىرىنا، جاۋاپكەرشىلىككە، وتباسىلىق ومىرگە بەيىمدەيدى.
ز. ب.: بالالار، اتا-انالار فيزيكالىق، پسيحولوگيالىق زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعان جاعدايدا شاراسىز كۇيگە تۇسەدى. جۇمىسىندا، قوعامدا ساتسىزدىكتەرگە دۋشار بولسا، كىمگە ايتارىن بىلمەيدى. اسىرەسە، نەكەسىز، جوسپارسىز بالا تۋاتىندار بارلىق قيىندىقتان قۇتىلۋدىڭ توتە جولى - سۋيتسيد دەپ ويلايدى. ولار اتا-اناسىنا، قوعامعا رەنجىپ، ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ رەتىن تاپپايدى. اقىرى، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋمەن اياقتالادى.
«ايقىن»: ەلىمىزدە ەر-ازاماتتارعا ارنالعان ورتالىقتار بار ما؟
ز. ب.: ارنايى ورتالىقتار بار. كوبىنە ەر-ازاماتتار قىزمەتىنەن ايىرىلعاندا، ىشىمدىككە سالىنعاندا، وتباسىنان اجىراسقاندا دالادا قالعانداي سەزىنەدى دە، ءوزىن-ءوزى جوعالتىپ الادى. شەتەل ازاماتتارىنان ءزابىر-جاپا كورەتىندەر، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسامىن دەپ قۇلدىققا تۇسكەندەر، شەتەلگە شىعىپ باقىتسىز جاعدايعا دۋشار بولىپ جاتقاندار كوپ. ءبىز ءاربىر ادامنىڭ تەلەفون قوڭىراۋىنا بەي-جاي قارامايمىز. پسيحولوگتار، زاڭگەرلەر كومەكتەسۋگە ءاردايىم دايىن.
ب. م.: «انا ءۇيى» ايەلدەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ، جاڭا ءومىر باستاۋىنا، وتباسىنا ورالىپ باقىتتى عۇمىر كەشۋىنە، بالاسىن بالاباقشاعا ورنالاستىرۋىنا كومەكتەسەدى. قوعامدىق قوردىڭ ماقساتى - جازا باسىپ، ومىردەن تۇڭىلگەندەردى وتباسىمەن تابىستىرۋ، اكەسى كىم ەكەنىن انىقتاپ، ءبۇتىن ءبىر وتباسى قۇرۋ. بالاسى ەكەنىن بىلە تۇرا، جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ مويىندامايتىندار كوپ. ولارعا كوبىنە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ارقىلى كومەكتەسەمىز.
داعدارىس ورتالىعىنا قابىلدانۋ ءۇشىن مىناداي قۇجاتتار قاجەت:
1. قىزمەت الۋشىنىڭ جازباشا ءوتىنىشى.
2. ارنايى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر ( ا ءا ق) ۇسىناتىن ۋاكىلەتتى ورگانعا باعىتتالعان شەشىم.
3. جەكە كۋالىك، بالانىڭ تۋۋ تۋرالى كۋالىگى (داعدارىس ورتالىعىندا جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتتارسىز تۇلعالار دا قابىلدانادى) . داعدارىس ورتالىعىنا كەلگەن كۇننەن باستاپ 72 ساعات ىشىندە مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكەنگە دەيىن ۋاقىتشا قونىستانۋ بولمەسىنە ورنالاسادى.
ز. ب.: وتباسىلىق كيكىلجىڭنىڭ سوڭى اجىراسۋ، ەكىگە ايىرىلىسۋعا الىپ بارادى. دۇرىسى، ۇرىس-جانجالدىڭ الدىن الىپ، وتباسىن ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسكەن - ناتيجەلى. سەبەبى، اجىراسىپ، ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم الشاقتاپ كەتكەن ەرلى-زايىپتىنى تابىستىرۋ - ۇزاققا سوزىلاتىن پروتسەسس. ايتا بەرسەك، سەبەبى كوپ: جۇمىسسىزدىق، ىشىمدىككە اۋەستىك، جالقاۋلىق، ەڭبەك ەتپەسە دە «تەلەديدارداعىداي ءومىر سۇرسەم...» دەپ قيالعا ەرىك بەرەتىندەر دە جوق ەمەس. ەلىكتەۋدەن بۇرىن ەڭبەك ەتۋ كەرەك. «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەپ حاكىم اباي تەگىن ايتقان جوق.
ب. م.: ومىرگە نەكەسىز بالا اكەلۋ نەمەسە بالادان باس تارتۋدىڭ سەبەبى: بالانى اسىراۋعا جاعدايى جوق، وتباسىلىق ومىرگە دايىن ەمەس، جاڭا تۋعان بالانىڭ كۇتىمىن بىلمەيدى. اۋرۋ بولىپ تۋعان بالادان قۇتىلعانشا اسىققانمەن، ونى ەمدەپ ادام قاتارىنا قوسۋدى ويلامايدى. نەكەسىز بالا تۋعان جاعدايدا وسەك-اياڭنان قاشادى. بالانى كەلەشەك ومىرىنە كەدەرگى دەپ تۇسىنەتىندەر قاتتى قاتەلەسەدى. كامەلەتتىك جاسقا تولماعان ايەلدەر اتا-اناسى، اعايىن-تۋىس، دوس-جاراندارىنان قورقادى.
ز. ب.: باستى سەبەپ - اۋەل باستا بالالار ءۇيىنىڭ اشىلۋى. كەيبىر ادامدار مەملەكەتكە ارقا سۇيەپ جامان ۇيرەنىپ الادى. «مەن ءۇشىن ءبارى دايىن تۇرۋى كەرەك» دەگەن تۇسىنىك پايدا بولادى. بالالار ۇيىنەن شىققان سوڭ جاسوسپىرىمدەر ۇيىنە بارادى... تىزبەكتەلگەن تەگىن ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى ادامعا ءوز بەتىنشە ازامات بولۋعا مۇرشا بەرمەيدى.
قارتتار ءۇيى، بالالار ءۇيى، انالار ءۇيى... ەندى كەلىپ داعدارىس ورتالىقتارىنىڭ كوپتەپ اشىلۋىنا تاربيەدەن كەتكەن قاتەلىك، تۇرمىستىق قيىندىق، قىلمىستىڭ كوبەيۋى، قاتىگەزدىك، مەيىرىمسىزدىك سەبەپ دەر ەدىم.
ماسەلەنىڭ توقەتەرى:
ايەل - جار، مەيىرىمدى انا، اقىلشى جان. مەيىرىمدى انامىزدى، ماپەلەپ وتىرعان قىزىمىزدى، سۇيگەن جارىمىزدى قاڭعىتىپ، تەنتىرەتىپ جىبەردىك. «الەم مەن بەسىكتى» قاتار تەربەيتىن انالارىمىزدىڭ داعدارىس ورتالىقتارىندا «داعدارىپ» قالعانى جانعا باتادى. قاتىگەزدىك پەن قىسىم كورىپ وسكەن ۇرپاقتان نە كۇتەمىز؟
پسيحولوگ ماماندار وتباسىندا ايەلدىڭ زورلىق- زومبىلىققا شىداپ جۇرە بەرۋىنىڭ سەبەبىن اتا- انادان العان تاربيەسىمەن بايلانىستىرادى. وتباسىندا جانجالدىڭ ورىن الۋىنا تەك ايەل زاتىن كىنالايتىندار دا كوپ. بالانىڭ كوزىنشە، اناسىن ۇرىپ- سوعۋ ارقىلى اكە قاتىگەز ۇرپاق تاربيەلەپ جاتقانىن ۇمىتىپ كەتەدى. ەركەك ايەلگە ءۇش رەتتەن ارتىق قول كوتەرسە، ونىڭ بويىندا قورقىنىش پايدا بولادى ەكەن. ول قورقىنىش انانىڭ ءوزىن قورعاۋ ينستينكتىن جويادى. بالاعا قورعانۋ قابىلەتى انادان داريتىنى بەلگىلى. اياۋشىلىق سەزىمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي وسكەن بالا وزگە ورتادا قاتىگەزدىك تانىتادى. زۇلىمدىق، اياۋشىلىق سەزىمنىڭ ويانباۋىنا وتباسىنداعى زورلىق- زومبىلىقتىڭ اسەرى كوپ. قىز بالا - اناسىنىڭ، ۇل بالا اكەسىنىڭ ءومىرىن قايتالايدى. «ۇرپاعىم - ءومىرىمنىڭ جالعاسى» دەپ بابالارىمىز تەگىن ايتپاعان.
وتباسى ماسەلەسى قاي ەلدە بولماسىن، قوعام ءۇشىن ماڭىزدى. الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە داعدارىس ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ ماقساتى - جابىرلەنۋشى جاندارعا قامقورلىق كورسەتۋ. قازاق قوعامىنا مۇنداي ورتالىقتار كەيىنگى جىلدارى عانا ەنە باستادى. قيىندىق كورگەن، جاپا شەككەن، ءزابىر تارتقان انالار مەن بالالار ءۇشىن داعدارىس ورتالىقتارى قاجەت- اق. الايدا «جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىتپاعان» قازاق قوعامى ۇرپاق تاربيەسىن، وتباسى قۇندىلىعىن نەگە السىرەتىپ الدى؟ وتباسى قۇندىلىعى عانا ەمەس، رۋحىمىز دا داعدارىسقا ۇشىراپ تۇر. نەگە؟!
گۇلزينا بەكتاس، مايرا جانىسباي
