قازاقستاننىڭ قانداي ءالىپبي قابىلدايتىنىن ەۋرازيا مەن تۇركى الەمى كۇتىپ وتىر - شەتەلدەگى قازاق ءتىلدى ب ا ق- قا شولۋ
***
الماتىدا 1991 -جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارى تۇڭعىش قۇرىلتايى - TRT
ت ر ت اقپاراتتىق پورتالىنىڭ «تاريح» ايدارىندا 1991 -جىلى الماتىدا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى تۇڭعىش قۇرىلتايى تۋرالى ماقالا جارىق كوردى.
ايتا كەتەرلىگى، بيىل، ياعني 2017 -جىلى 22-25 -ماۋسىم كۇندەرى استانادا V قۇرىلتاي وتكىزىلگەن ەدى. بيىلعا دەيىن وتكىزىلگەن بەس قۇرىلتاي ىشىندە الماتىداعى تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ ماڭىزى دا، سالماعى دا ورنى دا بولەك. جازبا وسى تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالادى.
قازاقستان 1991 -جىلى 16 -جەلتوقسان كۇنى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەڭ ماڭىزدى العاشقى شەشىمدەرىنىڭ ءبىرى اتاجۇرتقا الەمنىڭ ءار تارابىنا تارىداي شاشىراعان قازاقتى جيناۋ بارىسىندا وسى قۇرىلتايدى شاقىرۋى بولدى. ءسويتىپ ەلباسى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان قازاقستاننىڭ شەتەلدەردەگى وتانداستارىمەن 70 جىلداي ءۇزىلىپ قالعان بايلانىستارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە كىدىرمەستەن كىرىستى. بۇل سونىمەن قاتار ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن جانە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى سىندى الاش جەتەكشىلەرىنىڭ بۇكىل قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ جونىندەگى ۇلى ارمانىن ورىنداۋ ەدى.
«الماتىدا قۇرىلتاي وتكىزىلەتىنى تۋرالى حابار تۇركياعا جەتىسىمەن ونداعى قازاقتار اراسىندا ۇلكەن تەبىرەنىس - تولقۋ بولدى. ولار قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا وشكەندەرى جانىپ، ولگەندەرى تىرىلگەندەي ءبىر قۋانسا، ەندى اتامەكەندە قۇرىلتايدا باس قوساتىندىقتارىنا تاعى ءبىر قۋانىپ قۋانىش ۇستىنە قۋانىش بولىپ جاتتى. ول كەزدە بۇگىندەي قۇرىلتايعا قاتىساتىندىقتارىن الدىنا الا ءتىزىمى جاسالىپ، ۇشاق بيلەتتەرىن جىبەرەتىن مۇمكىنشىلىكتەر جوق ەدى. كىم ءوز مۇمكىنشىلىگىمەن بيلەتىن الىپ بارام دەسە جول اشىق ەدى. ءسويتىپ ىستانبۇلدا تۇركيا قازاقتارى قورىندا كەڭەستەر وتكىزىلىپ، باراتىن ادامداردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش جەتەكشىلەرىنەن دالەلحان جانالتاي اقساقالدىڭ باسشىلىعىندا 104 ادام قازاقستانعا بەت الدى»، - دەپ جازادى ماقالا اۆتورى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءابدىۋاقاپ قارا.
قازاقستانعا العاش تابان تىرەگەن قۇرىلتايشىلاردىڭ تەبىرەنىسى ەرەكشە بولعان. ويتكەنى، بۇل كۇن - ولاردىڭ سانداعان جىلدار بويعى وتانعا، ەلگە دەگەن ساعىنىشى اياقتالىپ اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇن ەدى.
«ونداعى ادامداردىڭ قۋانىش سەزىمىن سوزبەن سۋرەتتەپ جەتكىزە المايمىن. ساعىنىش سەزىمى ەلدى تەبىرەنتىپ جىبەردى. قۋانىشتان كوڭىلىمىز تەڭىزدەي تولقىدى. جەرگىلىكتى باۋىرلاردىڭ دا قۇشاعى ايقارا اشىلدى. قانشاما جىلدان كەيىن زارىعىپ تۋعان جەرگە ورالعان اعايىننىڭ كوز جاسى سەل بولىپ اقتى. سول العاشقى جيىنعا تۇركيادان جاسى جەتپىستەگى قاناعات دەگەن اتامىز دا كەلگەن. الماتى اۋەجايىندا ۇشاقتان جەرگە تابانى تيە سالىپ، ءجاينامازىن جەرگە جايىپ، باسىن ساجدەگە تيگىزىپ «ۋا اللا تاعالا! ساعان مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك، اتامەكەنگە دە قاۋىشاتىن كۇن بولادى ەكەن» دەپ كوز جاسىن توگىپ جاتتى»، - دەپ جازادى اۆتور.
قۇرىلتاي جۇمىستارى كەزىندە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان ەدى. ونىڭ ءتوراعالىعىنا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءبىر اۋىزدان سايلاندى. ونىڭ ورىنباسارلىعىنا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باس حاتشىسى قالداربەك نايمانبايەۆ سايلاندى. قاۋىمداستىقتىڭ ءتورالقا مۇشەلىگىنە تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش باستاۋشى اقساقال جەتەكشىسى دالەلحان جانالتاي سايلاندى. مۇنىڭ ءوزى اتامەكەننىڭ شەتەل قازاقتارىنا دەگەن ىقىلاس قۇرمەتىنىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە جوعارى باعالاندى. سونىمەن قاتار قۇرىلتاي كەزىندە، سەرگەي تەرەشەنكو باسشىلىعىنداعى قازاق ۇكىمەتى ءبىر قاۋلى قابىلداپ، شەتەل قازاقتارىنىڭ قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارىنا يە ەكەنىن جاريالادى. وسى قاۋلىعا ساي، شەتەلدەردەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرى مەن كونسۋلدىقتارى قازاقتارعا قۋالىك قاعازىن بەرە باستادى.
ماقالادا، تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ تۇركيا قازاقتارىنا اسەر- ىقپالى زور بولعاندىعى ايتىلادى. قۇرىلتايدان كەيىن تۇركيا قازاقتارىنىڭ قازاقستانمەن بايلانىستارى قارقىنداپ نىعايا تۇسكەن. ويتكەنى تۇركيا قازاقتارى مەن اتامەكەن اراسىنداعى قارىم- قاتىناستارعا كەدەرگى بولارلىق ەشقانداي سەبەپ قالماعان ەدى. ەكىنشى جاقتان ول ەۋروپا قازاقتارىنىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعىنا دا سەرپىن بەردى.
***
يران مەن تۇركيا ەكونوميكالىق بايلانىستارىن نىعايتۋعا كۇش سالۋدا - «فارس» اقپارات اگەنتتىگى
يران مەن تۇركيا ەكونوميكالىق بايلانىستارىن نىعايتۋعا كۇش سالۋدا. «فارس» اقپارات اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە نەگىزدەلسەك، يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى يسحاق دجاحانگيري بەيسەنبى كۇنى انكارادا تۇركيا پرەمەر- ءمينيسترى بينالي يلديريممەن بىرگە وتكىزگەن باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا، تەھران مەن انكارانىڭ ءوزارا ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا كۇش سالاتىنىن ايتتى. سونداي-اق ميانماداعى روحينيا مۇسىلماندارىنىڭ داعدارىسىن شەشۋ جانە ولاردى قىرىپ- جويۋدى توقتاتۋ، سونىمەن قاتار پالەستينا ماسەلەسى تالقىلانىپ، پالەستينا حالقىنىڭ بارلىق قۇقىقتارعا قول جەتكىزۋ قاجەتتىگى قۋاتتالعانىن مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەكى ەل ءوزارا ساۋدا اينالىمىن جىلىنا 30 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ ءۇشىن باعدارلامالار جاسالعان.
تۇركيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى بينالي يلديريم يرانمەن ساۋدا قاتىناسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتالاردى قولدانۋدىڭ بولاشاقتا ەكى ەلدىڭ ساۋدا قاتىناسىن كەڭەيتۋ جولىنداعى العاشقى قادام بولاتىنىن باسا ايتتى.
«يران مەن تۇركيانىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى دجاحانگيري مەن يلديريمنىڭ كەزدەسۋى اياسىندا عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسىندا ارىپتەستىك جاساۋ تۋرالى 2 مەموراندۋم مەن قورشاعان ورتا سالاسىندا ىنتىماقتاستىق جاساۋ تۋرالى ءبىر قۇجاتقا تۇركيا پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ كەڭسەسى ورنالاسقان چانكايا سارايىندا قول قويدى» دەپ جازادى دەرەككوز.
***
قازاقستان الىپبينە وزگەرىسى ارقىلى باتىس وركەنيەتىنە جاقىنداي تۇسەدى - TRT
قازاقستان الىپبينە وزگەرىسى ارقىلى باتىس وركەنيەتىنە جاقىنداي تۇسەدى. وسى ۇردىستە ورتاعا قانداي ءالىپبيدىڭ شىعاتىنىن ەۋرازيا مەن تۇركى الەمى كۇتىپ وتىر. بۇل تۋرالى ت ر ت اقپاراتتىق پورتالى جازادى.
تۇرىك تىلدەرىندە لاتىن ءالىپبين قولدانۋ جاڭا تاقىرىپ ەمەس. كودەكس كۋمانيكۋس 14-عاسىردىڭ باسىندا قىپشاق- تۇرىك تىلىندە لاتىن الىپپەسىمەن جازىلدى. تۇركيا رەسپۋبليكاسى 1928 -جىلى لاتىپ الىپپەسىنە ءوتتى. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن 1991 -جىلى ازەربايجان مەن تۇرىكمەنستان، 2001 -جىلى وزبەكستان دا وسى الىپپەنى قولدانا باستادى.
ومەر حاليسدەمير اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىسى تۋرگاي دۇدەننىڭ ايتۋىنشا بۇل قولدانىس ءتۇرى الىپپەدەگى ءارىپ سانىن ازايتۋ ءۇشىن ىقپالدى ءادىس بولسا دا، قازاق تىلىندەگى جازۋ مەن وقۋدى قيىنداتۋى مۇمكىن. «الىپپە جاسالعان كەزدە ءبىر داۋىسقا ءبىر ءارىپ پرينتسپىمەن بىرگە تۇرىك حالىقتارعا جاقىنداي ءتۇسۋدىڭ دە ماڭىزدى پرينتسيپ رەتىندە قابىلدانۋى دا پايدالى بولادى. سوندىقتان تۇركياداعى جانە ازەربايجانداعى داۋىستارمەن بىردەي قازاقشا داۋىستار ءۇشىن وسى الىپپەدەگى ارىپتەردى قابىلداۋعا بولادى»، دەپ جازادى دەرەككوز.
ماقالادا، ءالىپبي تاڭداۋ ءبىر جاعىنان قازاقستان ءۇشىن ساياسي تاڭداۋ ەكەندىگى، قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبينە ءوتۋى - ەلدىڭ رۋحاني جانە مادەني دامۋىندا تاريحي بەتبۇرىس اكەلەتىندىگى ايتىلادى.
«تاريح، مادەنيەت جانە توپىراقتارىمەن بىرگە ءتىل ءارقاشان ءبىر ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ نەگىزگى بىرلەستىرەتىن فاكتورى. وسى باعىتتا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇننەن باستاپ پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا كوپ كوڭىل بولگەنىن كورىپ وتىرمىز. قازاقستان الىپپە وزگەرىسى ارقىلى باتىس وركەنيەتىنە جاقىنداي تۇسەدى. ايىرىقشا لاتىن الىپبينە وتكەن باسقا تۇرىك رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستاننىڭ عىلىمي جانە مادەني قاتىناستارىنا دا وڭ اسەر ەتەدى. تۇرىك الەمىنىڭ اقساقالى، دانا كوسەم نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باسشىلىعىنداعى قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبينە ءوتۋى قازاقستاننىڭ الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى اراسىندا ورنىن نىعايتا ءتۇسۋ ماقساتى جانە تۇرىك الەمىندە مادەني بىرلىك ماقساتى باعىتىندا باسقان قادامدارىنىڭ ءبىرى دەپ سانالادى»، دەپ تۇيىندەلگەن ماقالا.
***
موڭعوليادا بۇگىنگە دەيىن قانشا قازاق مينيستر بولدى؟ - Kaznews.mn
جاقىندا عانا موڭعوليانىڭ جاڭادان جاساقتالعان ۇكىمەتىنىڭ مينيسترلەر كابينەتىنە ۇسىنىلعان سول ەلدەگى قانداسىمىز بادەلحان ءقابدىسىلام ۇلى قۇرىلىس، قالا قۇرىلىم ءمينيسترى بولىپ سايلاندى. وسى ورايدا Kaznews.mn سايتى موڭعوليا رەسپۋبليكاسىندا قازىرگە دەيىن مينيسترلىك قىزمەتتى اتقارعان قازاقتاردى ارنايى تانىستىرىپتى.
تىلەيحان ورىن ۇلى - موڭعوليا قازاقتارى اراسىنان تۇڭعىش رەت 1962-1965 -جىلى، 1968-1982 -جىلدارى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلىس ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان. قۇرىلىس سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ۇلانباتىر قالاسىنداعى قۇرىلىس پوليتەحنيكالىق كوللەlجى بۇگىنگى تاڭدا قانداسىمىزدىڭ اتىمەن اتالادى.
ماۋلەت ۇتقان ۇلى - قانداسىمىز 1980-1987 -جىلدارى گەولوگيا، تاۋ-كەن ءمينيسترى، 1987-1991 -جىلدارى تابيعات قورعاۋ ءمينيسترى بولعان. نالايحان شاحتاسىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان ماۋلەت ۇتقان ۇلى وندا جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيالىق جاڭارتۋدى ەنگىزگەنى ءۇشىن «مەملەكەتتىك سىيلىق يەگەرى» اتانعان.
زاردىحان قينايات ۇلى - موڭعوليانىڭ توتاليتارلىق جۇيەدەن نارىقتىق جۇيەگە اۋىسۋ كەزەڭىندە، ياعني 1991-1992 -جىلدارى موڭعوليانىڭ مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن زاردىحان قينايات ۇلى اتقارعان.
ساندالحان رازدىق ۇلى - 1992-1996 -جىلدارى موڭعوليانىڭ كولىك- كوممۋنيكاتسيا جانە ينفراقۇرىلىم ءمينيسترى بولعان. ساندالحان رازدىق ۇلى موڭعوليا پارلامەنتىنە بايان- ولگەيدەن ەكى مارتە سايلانعان.
موڭعول ەلىندە ۆيتسە- مينيسترلىك قىزمەتتى اتقارعان قازاقتار:
تەگىسشىل ادريسا ۇلى - گەولوگيا، تاۋ كەن ونەركاسىپ ۆيتسە- ءمينيسترى،
تولەۋباي نىعارباي ۇلى - قۇرىلىس ۆيتسە- ءمينيسترى،
احمەت جۇپباي ۇلى - مادەنيەت ۆيتسە-ءمينيسترى،
قۇسايىن قالقىما ۇلى - جەڭىل جانە ازىق تۇلىك ونەركاسىپ ۆيتسە- ءمينيسترى،
بولات اجحان ۇلى - تابيعات قورعاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى،
كۇلاندا شوناي قىزى - ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-ءمينيسترى،
ساۋلە ءجانىمحان قىزى - ازىق تۇلىك، اۋىل شارۋاشىلىق جانە جەڭىل ونەركاسىپ ۆيتسە- ءمينيسترى،
ەرجان قابىشاي ۇلى - جول ترانسپورت ۆيتسە- ءمينيسترى،
بادەلحان قابدىسىلام ۇلى - ونەركاسىپ ۆيتسە- ءمينيسترى.
****
بەيجىڭدە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى XIX سەزدى اشىلدى - «رىنمين رىباۋ» (People Daily)
وسى اپتادا قىتاي اقپارات قۇرالدارىنىڭ باستى نازارى 18 -قازان كۇنى بەيجىڭدە اشىلعان قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى XIX سەزدىنە اۋدى. قىتاي كومپارتياسى 19- سەزدىنىڭ اشىلۋىندا ق ك پ و ك باس حاتشىسى شي جينپيڭ ءسوز سويلەدى. ول قىتايلىق ۇلگىدەگى سوتسياليزم دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باسقاندىعىن ءمالىم ەتتى. بۇل تۋرالى «رىنمين رىباۋ» سايتى جازادى.
«پارتيا بارشا قىتاي حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ولاردى ورتا داۋلەتتىلەر قوعامىن قۇرۋعا جەتەلەۋ قاجەت جانە قىتايلىق ۇلگىدەگى سوتسياليزم جاڭا داۋىرگە قادام باسۋ كەزىندە جەتىستىككە قول جەتكىزۋ كەرەك»، - دەپ اتاپ ءوتتى شي جينپيڭ.
ول قىتايدىڭ دامۋدى جالعاستىرۋعا ستراتەگيالىق مۇمكىندىگى بار ەكەنىن، ءبىراق بۇل جولدا ەلدىڭ ەلەۋلى قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنىن مالىمدەدى. «ىشكى احۋالدىڭ دا، شەتەلدەگى جاعدايدىڭ دا ۇنەمى كۇردەلى جاعدايىندا ءبىزدىڭ ەل دامۋدى جالعاستىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق مۇمكىندىكتەرگە يە. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز جارقىن، الايدا سىن- تەگەۋرىندەر دە جوق ەمەس»، - دەپ ايتتى قىتاي باسشىسى.
سونداي-اق، ول قىتاي دامۋدىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندە دە، ەشقاشان گەگەموننىڭ ورنىنا ۇمىتكەرلىك ەتپەيدى جانە ەشقاشان ەكسپانسيالىق ساياسات جۇرگىزبەيدى دەدى. «قىتاي ءوز پايداسى ءۇشىن ەشقاشان باسقا ەلدەردىڭ مۇددەسىن پايدالانبايدى جانە قانداي جاعداي بولماسىن ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىعى مەن قىزىعۋشىلىقتارىنان باس تارتپايدى. قىتايدى الەمدەگى عىلىم جانە تەحنولوگيالار، ءونىم ساپاسى، عارىشكەرلىك، جەلىلىك تەحنولوگيالار، كولىك سالالارىنداعى كوشباسشى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدىرۋ، سونداي-اق «تسيفرلىق قىتاي» مەن «اقىلدى قوعام» قۇرۋ ءۇشىن نەگىزگى قولدانبالى زەرتتەۋلەردى جانداندىرۋ، يننوۆاتسيالارعا، الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيالارعا كوبىرەك ءمان بەرۋ قاجەت»، - دەدى شي جينپيىڭ.
فورۋمعا 2,3 مىڭ دەلەگات قاتىسىپ جاتىر. سەزد 24 قازانعا دەيىن جالعاسادى، وندا سوڭعى بەس جىل ىشىندەگى پارتيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى قارالادى. سونداي-اق، قىتايداعى جانە باسقا ەلدەردەگى قوعامدىق- ەكونوميكالىق جانە ساياسي احۋال تالقىلانادى.
اۆتور: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
