عالىمدار العاش رەت نەيترون جۇلدىزداردىڭ سوقتىعىسىنان تۋعان تولقىندى تاپتى
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل استرونوميا تاريحىندا جاڭا ءداۋىر باستالعانىن بىلدىرەدى دەپ حابارلايدى Baq.kz اقپارات اگەنتتىگى BBC News باسىلىمىنا سىلتەمە جاساپ. جاڭالىق سونىمەن قاتار عالامدا التىن مەن پلاتينانىڭ وسىنداي سوقتىعىستار كەزىندە پايدا بولاتىنىن راستاپ وتىر.
تولقىن امەريكالىق LIGO جانە يتاليالىق VIRGO وبسەرۆاتوريالارى جۇمىسى كەزىندە تابىلدى. ەندى الەمدەگى بارلىق تەلەسكوپتار نەيترون جۇلدىزدار سوقتىعىسقان كەزدەگى دەتالداردى بىلە الاتىن بولدى.
كاليفورنيانىڭ پاسادەنا قالاسىنداعى LIGO زەرتحاناسى اتقارۋشى ديرەكتورى دەۆيد رەيتتسە «ءبارىمىز كۇتكەن جاڭالىق وسى بولاتىن» دەدى.
تولقىندى تۋعىزعان جارىلىس، ياعني ەكى نەيترون جۇلدىزدىڭ سوقتىعىسى ميللياردتاعان كيلومەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان NGC 4993 گالاكتيكاسىندا، گيدرا شوقجۇلدىزىندا بولعان. باسقاشا ايتساق، ەكى نەيترون جۇلدىز بۇدان 130 ميلليون بۇرىن، جەردە دينوزاۆرلار جۇرگەن كەزدە سوعىلىسقان. قاشىقتىق تىم الشاق بولعاندىقتان ونىڭ جارىعى مەن تولقىنى بىزگە ەندى عانا جەتىپ وتىر.
نەيترون جۇلدىزداردىڭ سوعىلىسا بىرىگۋى
اتالعان ەكى جۇلدىزدىڭ ماسساسى كۇننەن% 10-20 اۋىر، الايدا كولەمى بىرنەشە ەسە كىشى (پەريمەترى - 30 ك م) بولعان. ولار سۋپەرنوۆا تۇرىندە كۇيرەگەن اسا ءىرى جۇلدىزدىڭ قالدىعى نەمەسە يادروسى. بۇلاردى ءولى جۇلدىز نەمەسە نەيترون جۇلدىز دەپ اتايدى. نەيترون جۇلدىز اتالاتىن سەبەبى، جۇلدىز كۇيرەپ ءوز ىشىنە قاراي جۇمىلعان كەزدە جۇلدىزدىڭ اتومدارىندا زاريادتى پروتوندار مەن ەلەكتروندار قوسىلادى دا ناتيجەدە تۇتاستاي دەرلىك نەيتروندار تۇراتىن اسپان دەنەسى تۋادى. نەيترون جۇلدىزداردىڭ تىعىزدىعى وتە زور، ونىڭ ماتەريالىنان جاسالعان شاي قاسىقتىڭ سالماعى ميللياردتاعان توننا بولار ەدى.
LIGO زەرتحاناسى لۋيزيانا شتاتىنداعى ليۆينگستون قالاسى جانىندا ورمان ىشىندە ورنالاسقان عيمارات. ول نەيترون جۇلدىزداردىڭ سوقتىعىسى سياقتى عالامي اپاتتار ناتيجەسىندە تۋاتىن گراۆيتاتسيالىق تولقىنداردى تابۋ ءۇشىن ارنايى جاسالعان. عيماراتتان تىك بۇرىش تۇرىندە ەكى قۇبىر شىققان. قۇبىرلاردىڭ ىشىندە لازەر ساۋلەسى بار. وسى ساۋلەدەگى وزگەرىس ارقىلى گراۆيتاتسيالىق تولقىندى تىركەۋگە بولادى.
ەكى جىل بۇرىن دەتەكتور قايتا جاڭارتىلدى، سودان بەرى ول ءتورت رەت قارا قۇردىمداردىڭ (black hole - چەرنايا دىرا) سوقتىعىسىن تىركەدى.
عالامداعى سوقتىعىستاردان شىعاتىن گراۆيتاتسيالىق تولقىنداردى تاس لاقتىرعاندا سۋ بەتىندە تارايتىن تولقىنعا ۇقساتۋعا بولادى. ول كەڭىستىك- ۋاقىتتىڭ مايىسۋى اتتى قۇبىلىسقا الىپ كەلەدى. ياعني گراۆيتاتسيالىق تولقىن ءوزى باسىپ وتەتىن نارسەنىڭ ءبارىن سوزادى جانە قىسادى (ءبىراق تىم از مولشەردە - ءبىر اتومنىڭ قالىڭدىعىنان از شامادا) .
بۇرىن گلازگو ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەگەن پروفەسسور نورنا روبەرتسون دەتەكتور جۇيەسىن جاساۋعا ۇلەس قوسقان عالىمداردىڭ ءبىرى. «جۇمىستىڭ ناتجەسىنە قاتتى قۋانىشتىمىن. مەن گراۆيتاتسيالىق تولقىندارمەن جۇمىستى 40 جىل بۇرىن گلازگودا ستۋدەنت كەزىمنەن باستاعانمىن. ودان بەرى ۇزاق جولدان وتتىك؛ تابىس تا، ساتسىزدىكتەر دە بولدى. ءبىراق قازىر ءبارى ساتىمەن كەلدى» دەگەن ول BBC گە بەرگەن سۇحباتىندا.
«سوڭعى ەكى جىلدا اۋەلى قارا قۇردىمداردىڭ بىرىگۋىن تىركەگەن ەدىك، ەندى مىنە نەيترون جۇلدىزداردىڭ بىرىگۋىن تىركەدىك. ءبىز تىڭ سالانى اشقانىمىزدى سەزىنىپ وتىرمىن. ءبىز وسى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ كەلدىك» .
ەندى الەمدەگى 70 تەلەسكوپ عالامداعى اسا ءىرى كاتاكليزم مەن ودان تۋاتىن قۇبىلىستىڭ العاشقى دەتالدى سۋرەتىن الا الاتىن بولدى. ول سۋپەرنوۆادان مىڭ ەسە كۇشتى جارىلىس - «كيلونوۆانى» كورسەتە الادى.
گراۆيتاتسيالىق تولقىندار تۋرالى ەينشتەيننىڭ بەلگىلى سالىستىرمالىق تەورياسىندا بولجانعان بولاتىن
گراۆيتاتسيالىق تولقىنداردى تابۋ ءۇشىن تەحنولوگيانىڭ ونداعان جىل بويى دامۋى قاجەت بولدى
گراۆيتاتسيالىق تولقىندار دەگەنىمىز - عارىشتاعى اسا ءىرى سوقتىعىستار كەزىندە ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ مايىسۋى
از ۋاقىتتا جىلدامدىعى وتە تەز ارتاتىن دەنەلەر تولقىنداردى جارىق جىلدامدىعىمەن تاراتادى
كورۋگە بولاتىن تولقىنداردى تۋعىزاتىن قۇبىلىستار قاتارىنا قارا قۇردىمداردىڭ جانە نەيترون جۇلدىزداردىڭ بىرىگۋى جاتادى
LIGO/VIRGO زەرتحانالارىندا لازەر ساۋلەسى L فورماسىنداعى قۇبىر ىشىمەن جۇرەدى؛ تولقىن ساۋلەنى قوزعايدى
تولقىنداردىڭ تابىلۋى عالامدا جاڭا زەرتتەۋلەرگە ءورىس اشادى
عالىمدار نەيترون جۇلدىزداردىڭ قوسىلۋى كەزىندە اسا كۇشتى ەنەرگيا ءبولىنۋى التىن جانە پلاتينا سياقتى سيرەك ەلەمەنتتەردى تۋعىزادى دەپ جورامال جاساپ كەلگەن بولاتىن. بەلفاستتاعى كورولدىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىزمەتكەرى دوكتور كەيت ماگۋاير ەندى بۇل تەوريانىڭ دالەلدەنگەنىن ايتادى.
«الەمدەگى ەڭ ۇزدىك تەلەسكوپتاردى پايدالانا وتىرىپ ءبىز بۇل نەيترون جۇلدىزداردىڭ بىرىگۋى ناتيجەسىندە التىن جانە پلاتينا سياقتى حيميالىق اۋىر ەلەمەنتتەردىڭ عارىشقا اسا ءىرى جىلدامدىقتا لاقتىرىلعانىن بىلدىك. پەريودتى كەستەدە تەمىردەن اۋىرىراق ەلەمەنتتەردىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى كوپتەن كەلە جاتقان داۋدى شەشۋدە بۇل جاڭا ناتيجەلەر ماڭىزدى ۇلەس قوسىپ وتىر» دەيدى ول.
