اتوم سالاسىندا مامان تاپشى ما؟
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە ۋران وندىرۋمەن 12 كومپانيا اينالىسادى. ونىڭ 11- ءى - رەسەي، قىتاي، فرانسيا، كانادا، جاپونيا جانە قىرعىزستانمەن بىرلەسكەن كاسىپورىن. ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، وزگە ەلدەرمەن بىرلەسىپ قۇرىلعان كاسىپورىنداردىڭ «قازاتوم ونەركاسىبى» ۇلتتىق كومپانياسىنا تيەسىلى ۇلەسى - 30-65 پايىز.
ازىرگە ىشكى نارىقتا ۋران ونىمدەرىنە سۇرانىس جوق. تالاي جىلدار بويى ايتىلىپ كەلە جاتقان اتوم ەلەكتر ستانساسى (ا ە س) سالىناتىن بولسا، وتاندىق ءونىمدى كادەگە جاراتۋعا مۇمكىندىك تۋار. دەگەنمەن قازاق ۋرانى الەمدىك نارىقتا ءوتىمدى بولىپ تۇر. بۇگىندە ەلىمىزدە وندىرىلگەن ۋراننىڭ ءبارى دەرلىك، وزگە مەملەكەتتەرگە ەكسپورتتالادى.
قازاق ۋرانىنا قۇمارلاردىڭ كوش باسىندا كورشىلەس قىتاي ەلى تۇر. ەۋروپا مەن ءۇندىستان دا - ءبىزدىڭ ۋراندى ەكسپورتتاۋشىلار. الەم نارىعىنداعى ۋران ونىمدەرىنىڭ 80 پايىزىن بەس مەملەكەت وندىرەدى. ولار - قازاقستان، رەسەي، اۋستراليا، كانادا جانە نيگەريا. قازاقستان بارلىق وندىرىلگەن ءونىمنىڭ 39 پايىزىنا يە. بۇل - از ۇلەس ەمەس. وسىدان- اق ەل ەكونوميكاسىندا ۋران ءوندىرىسىنىڭ الار ورنى ەرەكشە ەكەنىن جانە ونىڭ بولاشاعى زور بولماعىن بايقاۋعا بولادى.
ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قانات بوزىمبايەۆ ءبىر سوزىندە «ۋران ءوندىرۋ - ەلىمىزدىڭ اتوم سالاسىنداعى ايرىقشا دامىعان باعىتتىڭ ءبىرى. ۋران - اتوم ەنەرگەتيكاسى ءۇشىن ستراتەگيالىق شيكىزات جانە ونىڭ شەكتەۋلى قورى بار. قازاقستان تابيعي ۋران قورى جونىنەن دۇنيەجۇزىندە ەكىنشى ورىن الادى. ەلىمىزدەگى ۋران قورى 800 مىڭ توننادان استام» ەكەنىن ايتقان بولاتىن.
وتاندىق ا ە س سالۋ ماسەلەسى تالقىلانىپ كەلە جاتقانىنا ءبىرتالاي ۋاقىت بولدى. ا ە س قۇرىلىسىن باستاۋ مەرزىمى مەن ونىڭ ورنالاساتىن جەرى دە بىرنەشە مارتە وزگەردى. دەگەنمەن ەلىمىزدە ا ە س ءتۇبى سالىنادى دەگەن ءۇمىت بار. ويتكەنى ۋراننىڭ مول قورىن تەك ەكسپورتتاپ قانا قويماي، ونى وتاندىق ا ە س- تە پايدالانىپ، ەل ەكونوميكاسىنا سۇبەلى ۇلەس قوسساق دەگەن تۇپكى ماقساتىمىز ايقىن. بۇل ءۇشىن بىزگە ءبىلىمدى دە بىلىكتى ماماندار قاجەت. ساراپشىلار قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىندا ماماندار تاپشىلىعى ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇرعانىن ايتادى. وعان نە سەبەپ؟
بۇل ماسەلە تەك بۇگىن عانا كۇن تارتىبىنە شىعىپ وتىرعان جوق. ەلىمىزدىڭ اتوم سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتى جۇيەنى جەتىلدىرۋ ءۇشىن كاسىبي ماماندار دايىنداپ، بار مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ماسەلەسى بۇعان دەيىن دە تالاي رەت ايتىلعان. دەگەنمەن ءالى كۇنگە وڭ شەشىمىن تاباتىن ءتۇرى جوق. 2020 -جىلعا دەيىنگى قازاقستاننىڭ اتوم سالاسىن دامىتۋ باعدارلاماسىندا دا، باسقا دا ءبىرقاتار مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا، «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ تۇجىرىمداماسى مەن 2015-2019 -جىلدارعا ارنالعان يندۋستريالدىق- يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىندا بۇل ماسەلە ايتىلادى. بيىل ەلىمىزدە تومەن بايىتىلعان يادرولىق وتىن بانكى اشىلىپ، ءوز جۇمىسىن باستادى. يادرولىق قالدىقتاردى ساقتاۋ ماسەلەسى دە ارا- تۇرا ايتىلىپ قالادى. دەمەك، اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنىڭ بولاشاعى زور. سول سەبەپتى، سالاعا مامان دايىنداۋ الداعى ۋاقىتتا دا كۇن تارتىبىنەن تۇسەتىن ماسەلە ەمەس. ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ- دىڭ تەوريالىق جانە يادرولىق فيزيكا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ءادىلحان ابىلدايەۆ اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنا ماماندار دايارلاۋ جايىنداعى ويلارىمەن بولىسكەن ەدى.
ماماندار قايدا دايارلانادى؟
يادرولىق فيزيكا ماماندارىن الماتىداعى ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ مەن استاناداعى گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ- دە دايىندايدى. ساتبايەۆ اتىنداعى ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتە يادرولىق فيزيكا ماماندىعى جوق. ول جەردە ءبارى - قولدانبالى فيزيكا- نىڭ اينالاسى. بۇگىندە يادرولىق فيزيكا ماماندارىن دايىنداۋعا بازا جەتكىلىكسىز. ارينە، مۇلدەم جوق دەي المايمىز. دەگەنمەن كوبى ەسكىرىپ كەتتى. ءتىپتى يادرولىق فيزيكادان ستۋدەنتتەرگە جۇرگىزىلەتىن زەرتحانالىق جۇمىستاردا قىرىق جىل بۇرىنعى قۇرىلعىلار پايدالانىلادى. جاڭادان الىنعان قۇرىلعىلار وتە از.
قازاقستان - ۋران وندىرۋدەن الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى مەملەكەت، بۇل جاعىنان، ءبىرىنشى ورىندى بەرمەي كەلەمىز. ەلىمىزدە تومەن بايىتىلعان يادرولىق وتىن بانكى اشىلدى، ا ە س سالۋ جوسپارىمىزدا بار. دەمەك، بىزگە الداعى ۋاقىتتا وسى سالادا كوپتەگەن مامان كەرەك بولادى. وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا، نەگىزىنەن، قايسى ماماندىقتارعا كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك؟ قانداي مامانداردى كىم دايىندايدى جانە قانشا مامان دايىنداۋ كەرەكتىگى جونىندە كۆاليكاتسيالىق ءتىزىم بار. سونىڭ ىشىنە «يادرولىق فيزيكا» دەگەن ماماندىق كىرەدى.
يادرولىق فيزيكادان ماماندار دايىندايتىن وقۋ ورنى ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ مەن گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ- دە يادرولىق فيزيكا ماماندىعىنا تەك تەوريالىق جاعىنان عانا دايىنداماساق، قولدانبالى فيزيكادان ءىس جۇزىندە دايىنداي المايمىز. دايىنداۋ ءۇشىن بازا كەرەك، ستۋدەنتتەر پراكتيكاعا بارۋى ءتيىس. سول پراكتيكا كەزىندە كورگەندەرىن وقۋ بىتىرگەندە جۇمىس بارىسىندا قولدانۋ كەرەك. بۇگىندە بىزدە ونداي مۇمكىندىك بولماي تۇر. سەبەبى، ەنەرگەتيكالىق- يادرولىق رەاكتور جوق. رەاكتور بولماسا، ستۋدەنت ونىڭ قۇرىلىسىن، قاي تەتىگىن باسسا ءجۇرىپ، قاي تەتىگىن باسسا توقتايتىنىن قايدان كورىپ، بىلەدى؟ ولاردىڭ كەلەشەكتە رەاكتوردا جۇمىس ىستەپ، ونى باسقاراتىن مامان بولۋى ءۇشىن ناقتى رەاكتور بولۋى كەرەك. دەگەنمەن يادرولىق فيزيكانى وقىتىپ جاتىرمىز. بىزدە بىرنەشە ارنايى كۋرس بار.
رەاكتورمەن جۇمىس ىستەيتىن ماماندار قاجەت
ەنەرگەتيكاعا سۇرانىس جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. جۇزەگە اسىرامىز دەگەن يننوۆاتسيالىق باعدارلامالار بار، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرىپ، ءونىم وڭدەۋ سالاسىنا ءمان بەرەمىز دەپ وتىرمىز. اەس سالۋعا اياقتان تارتىپ تۇرعان نە نارسە؟ تيىمدىلىك جاعىنان اەس ءتۇبى بىزگە كەرەك ەكەنى ايتىلىپ كەلەدى.
ونىڭ تيىمدىلىگىن ەكونوميستەر، ساياساتكەرلەر ايتا جاتار. فيزيك رەتىندە ايتارىم، فيزيكالىق جاعىنان بىزگە قولبايلاۋ بولىپ تۇرعان ەشتەڭە جوق. مامان كەرەك دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، مامانداردى دايىنداۋعا مۇمكىندىك بار. ءبىراق ءبىز دايىنداپ جاتقان مامانداردى اپارىپ «مىنا رەاكتوردى جۇرگىزىڭدەر» دەسە، جۇرگىزە المايدى. مىسالى، «مەرسەدەس» اۆتوكولىگىن ءومىرى كورمەگەن ادامعا «مىنا كولىكتى جۇرگىز» دەسە، جۇرگىزە المايدى عوي. بۇل دا سول سياقتى. رەاكتور كەمىندە ون جىل سالىنادى. ءبىز سول رەاكتورمەن جۇمىس ىستەيتىن مامانداردى قازىردەن دايىنداۋىمىز كەرەك. ءبىراق بىزدە بازا، پراكتيكا كەزىن- دە كورسەتەتىن رەاكتور بولماعاننان كەيىن، ستۋدەنتتەردىڭ قىزىعۋشىلىعى بولمايدى. پراكتيكا جۇزىندە ەشتەڭە كورمەگەن ستۋدەنت رەاكتوردى قالاي جۇرگىزەدى؟
ءبىز تەوريالىق جاعىنان دايىنداپ جاتىرمىز، ءدارىس وقىلدى، ايتىلدى، ستۋدەنتتەر تىڭدادى، ءتىپتى ەسەپتەر دە شىعاردى. سول ستۋدەنتتەرگە «ون جىلدان كەيىن ەلىمىزدە رەاكتور بولادى. مىنە، وسى ستۋدەنتتەر سول رەاكتوردا جۇمىس ىستەيسىڭدەر. قانداي قىزمەتتە بولاتىندارىڭدى سەندەردىڭ قابىلەتتىلىكتەرىڭ شەشەدى. قازىر رەسەيدەگى رەاكتوردى جاساپ جاتقان جەرگە بارىپ، وقىپ، ۇيرەنىپ، سول رەاكتوردىڭ يەسى بولاسىڭدار» دەسە، ولار قۇلشىنىپ وقيدى. قازىر ولاردىڭ الدىندا ماقسات بولماي تۇر. ەڭ الدىمەن، ءالى اەس سالىنعان جوق، ول ون جىلدان كەيىن، الدە ون بەس جىلدان كەيىن تۇرعىزىلا ما، ءالى انىق شەشىلگەن جوق. سوندىقتان مەملەكەتتىك تۇرعىدا ماقساتتى تۇردە ماماندار دايىندالۋى كەرەك. ەگەر رەاكتور ساتىپ الامىز دەپ شەشىم قابىلدانسا، ەرتەرەك قامدانىپ، مامان دايىنداي باستاۋعا ءتيىسپىز.
ءتيىمدىسى - رەسەيلىك رەاكتور
رەاكتوردى رەسەيدەن العان دۇرىس. سەبەبى، مەنىڭ بىلۋىمشە، ەڭ سەنىمدى ءارى ەڭ قاۋىپسىز رەاكتور - رەسەيدىكى. چەرنوبىل جاعدايى مۇلدەم بولەك اڭگىمە. جەمقورلىق، اشكوزدىك دەگەن سول كەزدەرى باستالعان. چەرنوبىل - اشكوزدىكتىڭ قۇربانى. مەنىڭ عىلىمي جۇمىستارىمنىڭ بارلىعى رەسەيمەن بايلانىستى. سول كەزدەرى بۇعان ابدەن كوزىم جەتكەن. رەاكتوردى رەسەيدەن الۋ ماسەلەسى شەشىلسە، جىلىنا جيىرما شاقتى ادامدى جىبەرىپ، وقىتىپ، ۇيرەتە بەرسەك، ون جىلدا 200 ادام دايىن بولىپ شىعادى. سونىڭ ءجۇز ەلۋ- ءجۇز الپىسى باسقا جاققا كەتىپ قالماي، وسى رەاكتوردا جۇمىس ىستەسە دە ۇلكەن ولجا بولار ەدى. ونىڭ اينالاسىندا كۇزەت، پوليتسيادان باستاپ، ەدەن جۋۋشىعا دەيىن قانشا ادام كەرەك بولادى. شىن مانىندە، رەاكتوردى جۇرگىزەتىن 300-گە تارتا مامان كەرەك. سول مامانداردى ون جىلدا دايىنداپ الۋعا بولادى. بىزگە الىپ كەلەتىن رەاكتوردىڭ جاسالۋىنا دەيىن ءوزىمىزدىڭ ماماندار قاتىسسا نەمەسە سونداي تيپتەگى رەاكتورمەن قازىردەن جۇمىس ىستەسە، ول ەرتەڭ دايىن مامان بولىپ شىعادى.
ماتەريالدىق جاعىنان قىزىقتىرۋ كەرەك
الەمدەگى ءبىرىنشى يادرولىق وتىن بانكىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اشىلۋىنىڭ ءوزى - ۇلكەن ولجا.
بۇل - وتە بولاشاعى زور شەشىم. الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ءبارىنىڭ سەنىمىنە كىرىپ وتىرمىز. ولاردىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىعى بار. دۇنيەجۇزىندەگى ۋراننىڭ ءبارىن ەلىمىزدە ساقتاپ، وسى جەردەن تاراتاتىن دەڭگەيگە جەتكەنىمىزدىڭ ءوزى - ۇلكەن جەتىستىك. ەندى بۇل مۇمكىندىكتى پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ادامداردى دايىنداۋىمىز قاجەت. بۇل قازاقتىڭ بەتكەۇستار تالانتتىلارىنىڭ ءبارىن سول جاققا جىبەرۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. بىلۋگە، جۇمىس ىستەۋگە قۇلشىنىسى بارلاردىڭ ءبارىن جىبەرۋگە بولادى، ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى ەرتەڭ- اق سالانى مەڭگەرىپ الادى.
مامانداردى ماتەريالدىق جاعىنان قىزىقتىرۋ كەرەك. باسپانامەن قامتاماسىز ەتىپ، جوعارى جالاقى الاتىن بولسا، جاستاردىڭ وسى سالاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسەدى. قازاق جاستارىنىڭ ىشىندە تالانتتىلارى وتە كوپ. يادرولىق فيزيكا - وتە كۇردەلى سالا. سونى وقىپ، مەڭگەرگەن جاستاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاساۋعا ءتيىسپىز. فيزيكانىڭ قاي سالاسى بولسا دا وڭاي ەمەس. يادرولىق فيزيكا - جالپى فيزيكانىڭ ەڭ سوڭعى تاراۋى. ول سوڭعى بولعاندىقتان، ونى مەڭگەرۋ ءۇشىن وعان دەيىنگىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ، مەڭگەرۋ كەرەك. ءبىر جەرىندە كىشكەنتاي كىلتيپان بولسا، ار جاعىندا نە وقىپ جاتقانىن ۇقپاي قالاسىڭ. سوندىقتان ءاربىر وتكەن ساباققا مۇقيات بولۋ كەرەك.
يادرولىق فيزيكادا وقيتىن جاستاردىڭ ءبارى گرانتپەن قامتىلعان. اقىلى وقيتىن جاستار جوق. الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك گرانتپەن وقىعان جاستاردى جۇمىسپەن قامتىپ، ەل يگىلىگىنە پايدالانۋ جاعى ويلاستىرىلىپ جاتىر. بۇل ەلىمىزگە دە، جاڭا وقۋ بىتىرگەن جاستارعا دا ءتيىمدى بولار ەدى.
قازاقتىڭ تالاپتى جاستارى وتە كوپ
يادرولىق وتىن قالدىعىن دا وزگە ەلگە جىبەرمەي، ۇستاپ قالۋعا ءتيىسپىز. ول دا - جاتقان بايلىق. جەرىمىز ۇلكەن. ءتىپتى ەشكىم بارمايتىن جەردەن قالا، جەردىڭ استىنان سارايلار سالىپ تاستاۋعا بولادى. قوقىستىڭ ءبارى سارايدىڭ ىشىندە تۇرادى. ول جەردە روبوتتار، اۆتوماتتار جۇمىس ىستەيدى. تەك تۇيمەنى عانا باسىپ، مونيتور ارقىلى ءبارىن باقىلاپ وتىرۋعا بولادى. يادرولىق قالدىقتىڭ اينالاسىندا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اشىلادى. ول جەرگە قانشا ماماندار كەرەك. كۇزەتتەن باستاپ، جەلدەتۋ، جىلىتۋ جۇيەسىمەن جۇمىس ىستەيتىندەر، سانتەحنيك، ەلەكتروتەحنيكتەر قاجەت. ينفراقۇرىلىم داميدى. ايدالادان جارقىراعان قالا شىعا كەلەدى. ءبىر ادىم الدىن الا ويلاپ، باسقالاردان بۇرىن قارپىپ قالساق، ەرتەڭ ءبىزدىڭ قولىمىزدان ونى ەشكىم الىپ كەتپەيدى. بولماسا، افريكادا جەر جەتپەيدى ەمەس. يادرولىق قالدىقپەن جۇمىس ىستەپ، ونى باسقارۋ ءۇشىن مي، اقىل كەرەك. يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋعا، يادرولىق قالدىقتاردى ساقتاۋعا قازاقتىڭ ميى، ءبىلىمى جەتىپ تۇر. ويتكەنى قازاقتىڭ تالاپتى جاستارى وتە كوپ. ءبىز سولاردى دۇرىس جولعا باعىتتاپ، ءجون سىلتەپ وتىرساق بولعانى.
گۇلنار جۇماباي قىزى
«ايقىن» گازەتى
