باۋىرجان قاراعىز ۇلى، اقىن: ادەبي تانىم وزگەرمەي، ۇلتتىق سانا قالىپتاسپايدى
- وتىرىك ايتۋ - ءوزىڭدى سىيلاماۋ. ءارقاشان شىندىقتى ايتۋ كەرەك. ەڭ قامقور دوسىم - شىندىق. ونسىز ءومىر سۇرە المايمىن. كوكىرەگىمنەن شىندىق نۇرى شاشىراعان سايىن ءبىر ىڭكار راقات كۇيىن كەشەمىن. ءومىر سۇرەمىن. وتىرىك ايتۋدان قورقامىن. ءوزىم ءۇشىن قورقامىن. ويتكەنى اۋەلى ءوزىمدى الدايمىن. بۇ ءدۇنيادا ءوزىڭدى الداعاننان ارتىق قاسىرەت جوق دەپ ويلايمىن. ەلگە وتىرىك ايتۋ - تىپتەن كۇلكىلى. ەل - جاراتۋشىنىڭ ءبىر ەسىمى، سانسىز قاسيەت قاتپارلارىنان تۇراتىن ەڭ ۇلى ەسىم. ادامدى الداساڭ دا، اللانى الداي المايسىڭ عوي. قوش. شىندىق حاقىندا كوپ نارسە ايتۋعا بولادى، وسى جەردەن توقتايىق.
شىعارماشىلىق حال، وي كۇشى مەن ۋاقىت دەمى تۋرالى نە دەۋگە بولادى؟ بىرىنشىدەن، سەندە قانشا شىعارماشىلىق قۋات بار؟! شىعارماشىلىق قۋات دەگەن نە؟! ول قالاي پايدا بولادى؟ وعان تىكەلەي قاتىستى تەرەڭدىك پەن بيىكتىكتى سەزىنە الاتىن رۋح دياپازونىڭ قانداي؟ رۋحىڭدى اسقاقتاتاتىن جان الدىنداعى ارىڭ تازا ما؟! ار الدىنداعى ءومىرىڭ شە؟ تازا بولسا، نەنى ارماندايسىڭ؟! ارمانىڭا جەتەلەگەن مارتەبەلى ۋاقىتتىڭ الدىندا قادىرلىسىڭ بە؟! قادىرىڭدى ارتتىراتىن مىنەزىڭ ءمىنسىز بە؟! مىنەز دەگەن نە؟ مىنە، وسىنداي جاڭبىرشا سىركىرەپ جاۋعان سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەندە «قىزمەت، باسشىلىق شىعارماشىلىق پوتەنتسيالىمدى «جۇتىپ قويدى» دەۋدىڭ ءوزى ابەستىك ءارى ۇيات بولارەدى.
ەكىنشىدەن، شىعارماشىلىق تۇلعا كۇن سايىن ىزدەنىس ۇستىندە بولۋى كەرەك. ىزدەنىس دەگەن نە؟ نەنى ىزدەيسىڭ؟ ىزدەگەنىڭ وسەك، بىرەۋدى كەمسىتۋ نە كەكەتۋ مەن مۇقاتۋ، الەۋمەتتىك جەلىدەگى كوپىرىك سوزگە شومىلۋ، انادان كيىمىم ارتىق، مىنادان يىعىم بيىك بولسا ەكەن دەگەن «سۇمەلەك» ويلارعا سۇيرەتىلگەن بولسا - بەكەرشىلىك. الەۋمەتتىك جەلى الەۋمەتتىڭ الدىندا يميدجىمدى كوتەرەدى، تانىمال ەتەدى دەۋ - بوس اۋرەشىلىك. كوپ زامانداستارىمنىڭ ىزدەنىسى وسىلاي ءوتىپ جاتىر. جۇرەگىم اۋىرادى. ايانىشتى. جانىم اشيدى. شىركىن- اي، كۇنىنە ءبىر رەت ءوزىڭدى تانۋ ءۇشىن، ىزدەنىسكە تۇسەتىن قۇسني الەمگە ەكى ساعاتىڭىزدى ءبولىپ تۇرساڭىز سول جەتكىلىكتى.
الەم وتە جىلدام قارقىنمەن دامۋدا. كەرەمەت جاڭالىقتار اشىلىپ جاتىر. سونى تانىپ- بىلۋگە ۋاقىتىم جەتپەيدى. قالايدا ۋاقىت تابامىن. الەمدى تانۋ - ءوزىڭدى تانۋ. ءوزىڭدى تانۋ - باقىت! باقىتتى ءومىر سۇرۋگە قۇشتارمىن. كىتاپ وقىپ، ولەڭ جازعاندى جانىم سۇيەدى. شىعارماشىلىق جولىندا ەشقانداي قورقىنىشىم جوق. ول ەلگە قىزمەت ەتۋگە كەدەرگى بولمايدى. ولەڭ جازىلعىسى كەلسە، اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا دا جازىلا بەرەدى. تەك ءىشىڭ لاستانباسىن، نيەتىڭ سولماسىن...
- «قازاققا ادەبيەت كەرەك پە؟» دەگەن سۇراقتى ءجيى قويامىن. ءبىزدىڭ قوعام ادەبيەتتى قاجەت سەزىنە مە؟ جالپى، قازاق كىتاپ وقيتىن حالىق پا؟
- وزىڭىزگە قانداي سۇراق قويعىڭىز كەلەدى، ءوز ەركىڭىزدە. وعان ەشكىم كەدەرگى ەمەس. ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. تەك ول جاريالى، وسىلاي قويىلعان كەزدە وعان تىكەلەي جاۋاپكەرسىز. بالكىم، جان باسپاعان بيىكتىككە شىعىپ الىپ، كۇبىر ەتە قالدىڭىز با ەكەن؟ بىلمەيمىن. بۇل سۇراق «قازاققا ءومىر كەرەك پە؟» دەگەن ساۋال سياقتى ەستىلەدى. قازاققا اۋا قانشالىق- تى قاجەت بولسا، ادەبيەت تە سونشالىقتى قاجەت. ادەبيەتسىز ەل - الەۋمەتتىك جەلىدە رۋحاني «سترەپتيز» كورسەتكەن شەشەندەرى مەن كوسەمدەرىنىڭ «كوركەم» اڭگىمەسىنە ماس بولىپ، توپاس تاعدىرىنا تۇنشىعىپ ءولىپ قالار ەدى. مۇنى كەۋدەسىندە جان، موينىندا باسى باردىڭ ءبارى تۇسىنەدى. تۇسىنبەسە دە، جانى شولدەيتىنىنە بەك سەنىمدىمىن.
ءبىزدىڭ قوعام ادەبيەتتىڭ قاجەتتىلىگىن قاتتى سەزىنەدى. كەرىسىنشە، ادەبيەتشىلەر سەزىنبەي جاتاتىن سياقتى. سەزىنبەگەن سوڭ، بۇگىنگە دەيىن ۆارياتسيا جاساۋمەن اۋەستەنىپ كەلىپ، «شىعارمامدى وقىمادى» دەپ ەلدى كىنالايدى. دۇرىس پا وسى؟! قازاق - كىتاپ وقيتىن حالىق. بۇگىندە وقيتىن كىتاپ جازىلىپ جاتىر ما؟! وقيتىن كىتاپ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان با؟! اڭگىمە - وسىندا. جىل سايىن ادەبيەت سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعى سەكىلدى سىيلىقتارعا يە بولىپ، الەم تانىپ، تامسانىپ جاتقان نەبىر ۇزدىك تۋىندىلار- دان قازاقتىڭ قارا بالاسى بەيحابار. كەڭەستىك كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ، عاجاپ شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلگەن جازۋشىلارىمىز بار. وكىنىشتىسى، ولار وتە از. وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ، كوزبەن كورىپ تۇرىپ، «جالپى قازاق كىتاپ وقيتىن حالىق پا؟» دەۋدىڭ ءوزى بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرۋ دەپ تۇسىنەمىن.
ادەبيەتكە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قامقورلىق پەن جۇيەلى جارناما كەرەك. ءبىز وعان قازىرگى ۋاقىتتا مۇقتاجبىز. سەبەبى، قازاق ءتىلدى وقىرماندارىمىز از. ونىڭ ىشىندە كوكىرەك كوزى اشىق- اۋ دەيتىندەرىمىز ءتىپتى از. سوندىقتان الەمنىڭ ۇزدىك تۋىندىلارى دەر كەزىن- دە اۋدارىلىپ وتىرۋ كەرەك. ماسەلەن، سوڭعى ءۇش جىلدا نوبەل سىيلىعىن العان جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى ما؟! شىعارمالارىن ايتپاي- اق قويالىق، «قالاماقى تولەيمىن، تەرەڭىرەك تالداۋ ماقالا جازىپ بەرىڭىزدەر» دەپ تالاي ادەبيەتشىگە ايتتىم. ۇنسىزدىك. ەشكىم جازعان جوق. وقىرماندى كىنالاۋدى قويۋ كەرەك. جازارمان سىلبىر. ادەبيەتشىلەرىمىز اۋىلداعى اڭگىمەدەن اسا الماي ءجۇر. ءالى رۋلىق سانادا. ادەبي، تاريحي تانىم قالىپتاسپاي، ۇلتتىق سانا قالىپتاسپايدى. ايتا بەرسەڭ ءسوز كوپ. سوزدەن ىسكە كوشۋ كەرەك. ءار ادامنىڭ ءوز شىندىعى بار. ول مەنىڭ پىكىرىممەن سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن. بىزدەگى ءار قالامگەر وزىنە ءادىل باعا بەرە الاتىن بولسا، ءبارى باسقاشا بولار ەدى...
- «ءبىز جاڭاشا ولەڭ جازۋدى ولجاستان ۇيرەندىك» دەيدى سەرگەي ماركوۆ. ءسىز ولەڭ جازۋدى كىمنەن ۇيرەندىڭىز؟
- سەرگەي ماركوۆىڭىزدىڭ ولەڭ جازۋدى ۇيرەندىك دەۋىنىڭ ءوزى - قاتەلىك. بۇل ۇيرەنىپ الاتىن دومبىرا نەمەسە سكريپكا ەمەس قوي. ولاردىڭ ءوزىن ۇيرەنۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تالانتتى قۇيما قۇلاعىڭ بولۋ كەرەك. سول سەكىلدى، ولەڭ جازۋ ءۇشىن، جاڭاشا جازۋ ءۇشىن اۋەلى جۇرەك بولۋ كەرەك. جۇرەگى جوق قانشاما پەندە بار؟! جەر بەتىندە قانشا اقىلدى، ءبىلىمدى، پىسىق ادامدار بار. ولاردىڭ ءبارى نەگە ولەڭ جازۋدى ۇيرەنىپ الىپ، اقىن بولمايدى؟! ونسىزدا ولەڭ جازۋدى قۇراستىرۋ، بىرەۋدى وقىپ الىپ، ۇيرەنۋ دەپ تۇسىنەتىن كىسىلەر جەتەرلىك. شىنىن ايتسام، شارشايمىن سولاردان...
- سوڭعى كەزدە «الەمدە پوەزيا ساندە ەمەس» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. شىعىس حالقىنىڭ تابيعاتىنا پوەزيا جاقىن. «پوەزيا ساننەن قالادى» دەگەن قورقىنىش جوق پا؟
- بارىنەن قورىقپايسىڭ با دەپ سۇراي بەردىڭىز. «الەمدە پوەزيا ساندە ەمەس» دەگەن پىكىردى سىراعا شالقىپ وتىرىپ ايتا سالعان ءبىر جازۋشىسىماق بولۋى ابدەن مۇمكىن. جەر بەتىنەن رومانتيكا، سۇلۋلىق اتاۋلى جوعالعان ساتتە، پوەزيا ساننەن كەتەدى. ءتىپتى ول كەزدە ادامدىق تا ساننەن كەتۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان ءسوز قىلاتىن دۇنيە ەمەس. بۇعان كوپ مىسال كەلتىرىپ، كوپىرىپ دالەلدەۋگە بولادى. ۋاقىتقا وبال بولادى.
- الەمگە تانىمال اقىن گارسيا لوركانىڭ ولەڭدەرىن اۋدارىپسىز. مەنىڭشە، لوركا - ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىنان ۇيلەسىمدىلىك ىزدەگەن اقىن، سەبەبى، ەكەۋىن بىردەي ءسۇيدى. ول ولەڭىن دە، بولمىسىن دا قولدان كۇردەلەندىرگەن جوق. كەرىسىنشە، كۇردەلىلىكتەن قاشتى. ءسىزدى دە «كۇردەلى اقىن» دەيتىندەر كوپ. نەگە؟
- لوركا - ۇلى اقىن! يسپان پوەزياسى مەن قازاق پوەزياسى- نىڭ اراسىندا ءبىر ۇندەستىك بايقالادى. ەكى حالىقتىڭ ءبىر- بىرىنە ۇقسايتىن ورتاق مىنەزى بار. گارسيا لوركا - جانىما جاقىن اقىن. اسىرەسە، «گيتارا» دەگەن ولەڭى قاتتى ۇنادى. ونى العاش رەت تۇرىك تىلىندە وقىدىم. سول كەزدە ءتۇپ نۇسقاسىن تاۋىپ وقىپ، تۇرىك تىلىندەگىسى مەن ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندارىن سالىستىرىپ وتىرىپ، قازاق تىلىنە ءبىر توپتاما ولەڭ اۋدارعان بولاتىنمىن. ءبىز الەمنىڭ ۇزدىك اقىندارىن ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارماسىندا عانا وقيمىز. ورىس تىلىنە ءبارى ءساتتى اۋدارىلا بەرمەيدى ەكەن. مۇمكىندىگىڭ بولسا، ءار تىلدە سالىستىرىپ وقىعانعا، اۋدارعانعا نە جەتسىن؟! ءبىر ولەڭ اۋدارعاننان، بەس ولەڭ جازعان جەڭىل. ماعان ەركىن اۋدارما ۇنايدى. الايدا ەركىن اۋدارماعا ءوزىڭنىڭ ويلارىڭ كىرىگىپ كەتەدى. كەيبىر ءساتتى ويلاردىڭ تۇرلەنگەنىنە قىزعانىشپەن قارايسىڭ. سول قيىن...
اۋدارما حاقىندا دا ۇزاق اڭگىمە ايتۋعا بولادى. ءسوزدى بۇلتالاقتاتپاي، سۇراعىڭىزدىڭ سۇرلەۋىنە كوشەيىن. لوركا - كۇردەلى اقىن. ونىڭ تاعدىرى كۇردەلى. دۇرىس ايتىپ وتىرسىز، كىم تاعدىرىن قولدان كۇردەلەندىرەدى دەيسىز. ولەڭ دە سولاي. كوپ ادام كۇردەلىلىك پەن تەرەڭدىكتى، كۇردەلىلىك پەن بيىكتىكتى ايىرمايدى. لوركانىڭ ولەڭدەرىن ءتۇپ نۇسقادا تىڭداساڭىز، بەينە ءبىر مۋزىكا تىڭداعانداي بولاسىز. ولەڭ - اۋەن. اۋەن - ولەڭ! مەن تۋرالى كىم نە دەمەي جاتىر؟! ولەڭدى وزىمشە جازامىن، ءومىردى وزىمشە سۇرەمىن. بۇل - مەنىڭ ءومىرىم. ولەڭدەرىمدى وقىسىن. ۇناماسا، كىتابىمدى جابا سالسىن. جىرتىپ تاستاسىن. ەش رەنىش جوق.
- لوركادان باسقا كىمدەردى اۋدارعىڭىز كەلەدى؟
- ەڭ العاشقى اۋدارمام ۆەليمير حلەبنيكوۆتىڭ «ەسلي يا وبراشۋ چەلوۆەچەستۆو ۆ چاسى...» دەپ باستالاتىن ولەڭى. حلەبنيكوۆتان 4 ولەڭ اۋداردىم. عاجاپ اقىن! ورىس اقىندارىنان الەكساندر بلوك، ۆالەريي بريۋسوۆ، يوسيف برودسكيلەر. فيزۋليدەن ءبىر توپتاما. فيزۋلي بىزگە دۇرىس اۋدارىلماعانىن ءتۇسىندىم. جالپى، شىعىس شايىرلارىن قايتا اۋدارۋ كەرەك. ءوزىم قاتارلاس تۇرىكتىڭ بىرنەشە جاس اقىندارىن قاعاز بەتىنە قازاقشا ءتۇسىرىپ قويدىم. قازىرگى تۇرىك پوەزياسى قاتتى ۇنايدى. ەركىندىگى ۇنايدى. قىرعىزداردان نۋرلان كالىبەكوۆ پەن كاليچا جاكىپوۆا. نۋرلان كالىبەكوۆ تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ىشىندەگى مىقتى اقىنداردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. كەيىنگى ۋاقىتتا جازباي جۇرگەن كورىنەدى. وزبەك، يران ەلدەرىنىڭ قازىرگى پوەزياسى قىزىقتىرادى. وزىمە ۇنايتىن س. ەسەنيننىڭ 4 ولەڭى بار. قازاق تىلىنە دۇرىس اۋدارىلماعان. ءساتى تۇسسە، وسىنى دا دۇرىستاپ اۋدارسام دەيمىن...
- بىزدە قازىر «پوەزيا دامىپ كەتتى» دەگەن سارىندا پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. سىزدىڭشە، سول «دامىپ كەتكەن» ءبىزدىڭ پوەزيادا نە جەتىسپەيدى؟
- ءبىزدىڭ تولقىننان كەيىن ءبىر بۋىن ءوسىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز اعا بۋىنعا اينالىپ كەلەمىز... ءارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. ءبارى ارالاسىپ- قۇرالاسىپ جۇرگەنىمەن، ءبىر- بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. قىزىق. ماسەلەن، اقبەرەن ەلگەزەكتىڭ ولەڭدەرىن وقىعاندا باسقا الەمگە تاپ بولاسىز، قازاق پوەزياسىندا بۇعان دەيىنگى ايتىلماعان، جازىلماعان سونى دۇنيەلەرگە جولىعاسىز. ءوز داۋسى، ءوز جولى بار. «كولەڭكەلەر كۇ- ءبىرى» دەگەن كىتابىنداعى ءبىر عانا «ءبىر كىسى» دەگەن ولەڭىن وقىپ كورىڭىزشى ءوزىڭىز. ۇلاربەك دالەي - ساعىنىش اقىنى. تىنىسى كەڭ، وزىنە ءتان ەرەكشەلىكپەن شالقىتىپ جازادى، تولقىتىپ جازادى. تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. ۇلاربەكتىڭ «قانىمداعى قاسقىر ءيسى» دەگەن كىتابىنداعى «سەلەنگىگە سەل جاۋسا دا، ورحون بويىن وق جاۋسا دا!...» دەپ باستالاتىن «حات» دەگەن ولەڭىنە كوز جۇگىرتىپ كورىڭىز، كوزىڭىز جەتەدى.
ىرىسبەك دابەي ۇلىنىڭ پوەزياسى مۇلدە باسقاشا. تىنىپ اققان كەمەرى كەڭ وزەن سەكىلدى. قازىر پروزا جانرىندا قالام سويلەتىپ ءجۇر. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ەسسەلەرى قانداي تاماشا؟! «ءوزىم ءانشى، ءوزىم سال، كىمگە زارمىن؟» - دەپ ارقانىڭ ايماڭداي ءانشىسى، اقىن، سازگەرى - ءبىرجان سال ايتقانداي، انشىلىگى ءبىر توبە، اقىندىعى ءبىر توبە ىقىلاس وجاي ۇلىن ايتپاي كەتپەيسىز. ىقىلاس پوەزياسى - ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىنان شىققان تەكتى پوەزيا. ءتىلىپ- ءتىلىپ تۇسەتىن تىركەستەرى ەلدىڭ اۋزىندا ءجۇر. «ادىرنا» دەگەن كىتابىنداعى جۇسەكەڭە ارناعان «داۋىس» دەگەن ولەڭىن «ادەبيەت پورتالىنداعى» «بەينەپوەزيادان» تىڭداپ كورىڭىز. ەرەكشە.
ءبىزدىڭ بۋىنداعى قوس ۇلاربەكتىڭ بىرەۋى - ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى. ۇلاربەكتىڭ سەزىمى كۇشتى. ول ءسوز بايعۇستى ەڭىرەتىپ جىبەرەدى. نە جازسا دا، ۇلتتىق دۇنيەتانىممەن، قازاقيلىقپەن قابىسىپ جاتادى. مەن ونىڭ «قازاق. تۋ. سالەمدەمە» دەگەن ولەڭىن العاش وقىعاندا كوزىم ءمولت ەتە قالعان بولاتىن. ۇلاربەك وقىرمان جانىمەن «وينايتىن» اقىن! توقتارالى تاڭجارىقتىڭ پوەزياسى تىپتەن باسقا. جوعارعىلاردىڭ بىرەۋىنە ۇقسامايدى. توقتارالى - ەستەت اقىن. ولەڭدەرىنىڭ دياپازونى كەڭ. ءوز باعىتى، ءوز جولى بار ونىڭ. «ءتۇن پاراقتارى» دەگەن جيناعىنداعى «گۇل» دەگەن ولەڭىن جاستار جاتتاپ السا بولادى.
ءبىزدىڭ ىشىمىزدە ەڭ كوپ ماقتالىپ جۇرەتىن ەرلان ءجۇنىس. ەرالاش قاي - ماقتاۋعا دا لايىق. قازاق ليريكاسىنا جاڭاشا لەپ، وزگەشە دەم اكەلگەن تەكتى اقىن. قاي ولەڭىن وقىساڭىز دا، ءوزىن كورەسىز. ونىڭ «كيەلى تۇندەردىڭ دۇعاسى» اتتى كىتابىنداعى «گۇلاندا» كىتاپ دۇكەنىندە» دەگەن ولەڭىن جاقسى كورەمىن. بۇلار - مەنىڭ زامانداستارىم. وسىلاردىڭ ءارقايسىسى تۋرالى كولەمدى ماقالالار مەن تالداۋلار جازىلۋ كەرەك. «ءبىزدىڭ پوەزيادا نە جەتىسپەيدى؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك، جالپى پوەزياعا بىردەڭە جەتىسپەي تۇرادى. سونىسىمەن قىزىق شىعار. «ادەبيەت پورتالىنا» جارق ەتكەن جاڭالىعى بار جاستاردى جاريالاپ تۇرامىز. كەيىن ارتىمىزدان ەرىپ كەلە جاتقان جاقسى باۋىرلار مەن قارىنداستاردىڭ پوەزياسى تۋرالى تالداپ جازعىم كەلەدى. وعان دا ۋاقىت كەلەر. سول كەزدە تەرەڭىرەك تالداپ، ايتا جاتارمىن.
- تۇندە عانا جازا الاتىن جازۋشىلار بار، كەرىسىنشە تاڭەرتەڭ عانا جازاتىن جازۋشىلار بار. ءسىز ولەڭدى قاي ۋاقىتتا جازاسىز؟
- كوپ ولەڭدەرىمدى ءتۇننىڭ ءبىرىنشى بولىگىندە جانە تاڭعا جاقىن جازامىن. ەڭ باستىسى، ەشكىم مازالاماسا بولدى. ولەڭدى نە ءۇشىن جازاتىنىمدى ءالى تۇسىنبەيمىن. قىزىق ايتەۋىر...
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان توتى سەرىكباي قىزى
aikyn.kz
