ماڭگىلىك ەلدىڭ سارىنى - ماناس

استانا. قازاقپارات - اقباس الاتاۋ باۋرايىندا ءبىر تۇيەنىڭ وركەشىندەي بىرگە جاساسىپ، بىتە قايناسقان قازاق پەن قىرعىز تاريحتىڭ ۇزىن سالقار كەرۋەنىندە ۇزەڭگىلەس تە ۇندەس جۇرگەن.

سوندىقتان مۇحتار مەن شىڭعىس، كەنەن مەن وسپانقۇل، جامبىل مەن توقتاعۇل، شوقان مەن بورانباي سىندى اردا ۇلدارى ءتوس تۇيىستىرگەن، تاريحى عانا ەمەس، تاعدىرى دا قاتار ورىلگەن باۋىرلاس جۇرتتى بىرىكتىرەتىن قاسيەت-قۇندىلىقتار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى - «ماناس» داستانى، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى.

 الاش ۇراندى الىپ ماناس

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى باتىرلار جىرى تۋرالى «بۇرىنعى جاۋگەرشىلىك زاماندا حالىق ءتان ەسەبىندە بولعاندا، باتىرلار جان ەسەبىندە بولعان. حالىقتىڭ باتىرلارى قانداي بولسا، حالىقتىڭ رۋح جاعى دا سونداي بولعان» دەپ جازادى.

ۇشى قيىرى جوق ۇلى دالانى، سالقار ساحارانى ات تۇياعىمەن باعىندىرعان، كۇن تۇبىنە كۇڭىرەنە جورتىپ، دۇنيەنىڭ كەلبەتىن الدەنەشە وزگەرتكەن باتىر بابالارعا جورىقشى جىراۋلار جىگەر بەرسە، قاھارماندىق ەپوس ار- نامىسىنا قامشى بولعان. ەپيكالىق ساناداعى كوشپەلىگە ەل قامى ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسۋگە تايسالمايتىن قاھارمان ەر- ازامات ۇلگى بولدى، وسىلايشا عاسىرلار بەدەرىندە جاۋىنگەر تۇركىلەر اراسىندا ءمىنسىز كەيىپكەر باتىر كۋلتى قالىپتاستى.

تۋعان جەرىن قىزعىشتاي قورعاپ، تۋعان ەلىن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن باراقاتتى ومىرگە باستايتىن جەڭىمپاز باتىر بەينەسىن شالقار شابىتپەن جىرلايتىن ابىز جىراۋلاردىڭ مارتەبەسى قاشاندا جوعارى بولعان. كۇللى كوشپەلى جۇرتتىڭ ورتاق مۇراسى «قورقىت اتا كىتابى»، «وعىزناما»، «ماناس» سەكىلدى ۇلى ەپوستارىمىزدا بايكالدان بالقانعا، التايدان الپىگە دەيىن جورتقان جاۋىنگەر جۇرتتىڭ شاڭدى جورىعىنىڭ سۇرلەۋ سۋرەتى عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ ءور رۋحى، تەرەڭ دانالىق تولعامى قاتار ساقتالعان.

سول سەبەپتى تۇركى حالىقتارى الەمدە تەڭدەسى جوق تەلەگەي- تەڭىز ەپوس تۋدىردى، اقىندىعىمەن داڭقى شىعىپ، ادامزات مادەنيەتىنە اسىل قازىنا سىيلاي الدى. سول جاۋھارلار ىشىنەن گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن «ماناس» جىرىنىڭ تۇگەل تۇركى ءۇشىن باعاسى ايرىقشا زور ەكەنى بەلگىلى.

 «ماناس» - قىرعىزدىڭ ۇلى ەپوسى عانا ەمەس، تۇركى حالىقتارىنىڭ ەپيكالىق مۇراسىنىڭ دا الىپ شىڭى. تەلەگەي تەڭىز بۇل جىردىڭ كولەمىنە الەمدە بىردە- ءبىر ەپيكالىق ەسكەرتكىش تەڭەسە المايدى. ماسەلەن، ساعىمباي وروزباقوۆتان جازىپ الىنعان جىردىڭ كولەمى 250000 جولدان تۇرادى.

بۇل فيردوۋسي «شاحناماسىنان» 2 ەسە، گومەردىڭ «يلياداسىنان» 16 ەسە كوپ. بۇعان ساياقباي قارالايەۆتان جازىپ الىنعان ماناستىڭ بالاسى مەن نەمەرەسى سۋرەتتەلەتىن «سەمەتەي» ، «سەيتەك» جىرىن قوسساڭىز، تاۋدى شايقايتىن، تەڭىزدى تەبىرەنتەتىن، ورماندى مۇلگىتەتىن اقىندىقتىڭ ايشىقتى قۇدىرەتىن تاني الاسىز. ەنسيكلوپەديالىق سيپاتتاعى، ەپيكالىق تىنىستاعى ەپوستىڭ ارعى باستاۋلارى تىم تەرەڭنەن تامىر تارتادى.

 «بۇرىنعىدان قالعان ءسوز: قاراحان، وعىز حاننان كەيىن الانچا حان ۇرىعىنان بايعۇر، ۇيعىر دەگەندەر بولعان ەكەن» دەپ ەستە جوق ىقىلىم زاماننان شەجىرە باستايتىن جىر ماناستى: «ارتىق تۋعان ماناستىڭ، ارعى اتاسى قاراحان. قاراحاننان تاراعان، تەڭدەسى جوق ورازاي. كىندىك قانى تامعان جەر، التاي دەگەن جەر ەكەن»، دەپ تانىستىرادى. وسىلايشا ارعى التايلىق تامىردان باستاۋ الىپ، تۇپكى تەگىن قاراحان، وعىز حانمەن بايلانىستىراتىن الىپ ماناس شامىرقانعان ءبىر ساتىندە: «اتام - جاقىپ، ماناسپىن، ارعى ۇرىعىم - الاشپىن!» - دەپ ۇلى باباسىنا سيىنادى.

«الاش، الاش بولعاندا، الا تاي ات بولعاندا، تامعاسىز تاي، ەنسىز قوي بولعاندا» دەگەن ءتامسىل ءسوز قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق سياقتى ءبىر اتادان تاراعان حالىقتارعا ورتاق ۇران بولعان. سوندىقتان ايگىلى داستان: «ارعى اتامىز الاش دەپ، نامىسىما تالاس دەپ، التى ءجۇز ارعىن، نايماندى، ەر تارتۋعا سايلادى. ...تۇبىنەن بوتەن تۋىپ پا، تۇرىكتى قۇداي ۇرىپ پا؟ ! الاش حان ەكەن اتامىز، ارپالىسپاي ءقايتىپ جاتامىز»، دەپ الاش ۇرانىن تۋ ەتىپ كوتەرەدى.

 ەندەشە بۇگىندەرى ءجۇز جىلعا تولعان الاش اۆتونومياسىنىڭ ازەلگى ۇرانى الاشا حان مەن ماناس باتىر زامانىنان ۇلاسىپ، جۇلگە تارتىپ، ۇرپاققا جەتكەنى داۋ تۋدىرمايدى.

بۇل ورايدا تاريحي جىرلار، اڭىز- ءاپسانالار، شەجىرەلەردى جۇيەلى يگەرۋ ارقىلى وتاندىق تاريحتىڭ دەرەكقورىن بايىتا تۇسۋگە ابدەن بولادى. تەك «ماناس» جىرىنىڭ وزىندە تۇگەل تۇركىگە قاتىستى قانشاما تاريحي وقيعا، جەر- سۋ اتتارى، تەگى ءبىر كەيىپكەرلەر بار دەسەڭىزشى.

ەگەر «ماناس» ەپوسىن ادامزات اقىل- وي قازىناسىنا قوسىلعان الىپ مۇرا دەسەك، وسى جىردىڭ ءونبويىندا باتىر بابالارىمىز تۋرالى ءومىر- دەرەكتەردىڭ ورىلە ورنەكتەلگەنىن بايقايمىز. «ماناس» جىرىندا جالپى التى الاشتىڭ، تۇگەل تۇركىنىڭ بىرلىگى دارىپتەلەدى. تەك قىرعىز تاريحىنا قاتىستى عانا ەمەس، قازاققا بايلانىستى دا كوپتەگەن مالىمەتتەر، دەرەكتەر كەلتىرىلەدى.

 «جولداس بولعان نويعىت بار،

 ارقا سۇيەگەن نايمان بار،

 قونىستاس جۇرگەن قوڭىرات،

 ۇيىرلەس جۇرگەن ءۇيسىن بار،

 ارالاسقان الشىن بار،

ارعىننان قاراقوجا بار»، - دەگەن جولدار ەپوس پەن ەتنوستىڭ ءبىرتۇتاس اعزا ەكەندىگىن كورسەتكەندەي. سوندىقتان ءتول تاريحىمىزدى شەتەلدىك جيھانگەرلەردىڭ جول جازبالارى مەن ارحيۆتەردەن عانا ىزدەمەي، قاھارماندىق جىرلاردان، التىن اڭىزدارىمىزدىڭ ارقاۋىنان ىزدەۋ، جادىنى جاڭعىرتۋدىڭ ءبىر قۇرالى بولسا كەرەك.

 بۇل ورايدا زەردەلى، قۇيماقۇلاق حالقىمىز تۋدىرعان اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن تاريحي دەرەك رەتىندە قولدانۋ، عىلىمي نىسانعا اينالدىرۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى.

 تۇلعالار تاعىلىمى

«ماناس» جىرىن العاش رەت جازىپ الىپ الەمگە تانىتقان كورنەكتى شىعىستانۋشى عالىم، ءبىرتۋار تۇلعا شوقان ءۋاليحانوۆ بولسا، ونى ىرگەلى زەرتتەۋ نىسانى ەتكەن، كەڭەستىك قيامپۇرىس يدەولوگيانىڭ قىزىل الاۋىنان قارلىعاشتاي قاناتىمەن سۋ سەۋىپ قورعاپ، قاپاستا قالىپ قويماي قايتا جاريالانۋىنا جولداما بەرگەن قايراتكەر- قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆ بولاتىن. شوقان ءۋاليحانوۆ جازىپ العان ەپوستىڭ ەڭ ءبىر شۇيگىن تاراۋى «كوكەتايدىڭ اسى» جىرى قاپيادا ۇزاق جىلدار جوعالىپ كەتكەندە قاراڭعى ارحيۆتەردىڭ تۇكپىرىنە كوز مايىن شىراق ەتىپ جاعىپ، جانسەبىلدىكپەن ىزدەپ تاپقان، ەپوسقا ەكىنشى عۇمىر سىيلاعان تاعى دا اكادەميك الكەي مارعۇلان ەدى. مىنە، وسىلايشا قازاق حالقىنىڭ ءۇش الىبى الەمدىك ەپوستىڭ شىڭى، تۇگەل تۇركىنىڭ ماقتانىشى «ماناس» جىرىنا بەرىك قورعان بولعان.

«ماناس» جىرىن شوقان 1856 -جىلى ىستىقكول ەكسپەديتسياسىندا قارقارا جايلاۋىندا وتكەن كەلەلى كەڭەسكە قاتىسا ءجۇرىپ، قىرعىز بورانباي ءبي اۋىلىندا جازىپ الادى.

بۇل تۋرالى شوقان «جوڭعاريا وچەركتەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «ماناس» - قىرعىز ميفتەرىنىڭ، جوموقتارىنىڭ، اڭىزدارىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق جيناعى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءبىر عانا داۋىرگە جانە ءبىر عانا ماناس باتىردىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان. بۇل ەجەلگى دالا «يلياداسىنا» ۇقسايدى. قىرعىز حالقىنىڭ تۇرمىس- سالتى، مىنەز- قۇلقى، جاعىرافياسى، ءدىني جانە مەديتسينالىق ءبىلىم- تۇسىنىكتەرى، ەلارالىق قارىم- قاتىناستارى تاپ وسى زور ەپوپەيادا ءوز كورىنىسىن تاپقان» دەپ باعا بەرەدى.

اكادەميك الكەي مارعۇلان شىعىستىڭ شوقتىعى بيىك عالىمى شوقان جازىپ العان جىردىڭ ءتىلى ورامدى، كوركەمدىگى وراسان شۇرايلى بولۋىنا قازاق پەن قىرعىزدىڭ باۋىرلاستىق، تۋىسقاندىق سەزىمى ەرەكشە اسەر ەتكەنىن دالەلدەپ، جىرشى شوقان ءۋاليحانوۆقا اق پەيىلمەن اقتارىلىپ، ال ۆ. رادلوۆقا كەلگەندە توسىرقاپ قالعانىن ايتادى: «تەگىندە ەكى عالىم دا ءبىر جىردى ءبىر جىرشىدان (نازار) جازىپ العانعا ۇقسايدى. مازمۇن جاعىنان ەكى جىردىڭ اراسىندا ارتىق وزگەشەلىك جوق. ايىرماشىلىق تەك قانا جىرشىنىڭ قانداي شابىتپەن ايتۋىنان، جازىپ الۋشىنىڭ قانداي ءتاسىل قولدانعان ادىسىنەن ايىرىلىپ وتىرادى.

 ۆ. رادلوۆ جازۋىندا كەيبىر ادەمى سۋرەتتەرمەن بىرگە، جىردىڭ اعىمى جۇلگەلى تۇردە سۋرەتتەلمەي، كەيدە ءۇزىلىپ، كەيدە كىبىرتىكتەپ وتىرادى. شوقاننىڭ جازۋىنداعى اڭقىپ تۇرعان حوش يىستەر، كوركەم بەينەلەر مۇندا ساراڭ كەزدەسەدى. تەگىندە شوقانعا اشقان كەۋدەسىن جىرشى اياۋلى عالىمعا اشپاعان، قۋلىققا سالىپ «كوكەتاي» جىرىنىڭ كوپ جەرىن قالدىرىپ ايتقان، ونىڭ ىشىندە كوكەتايدىڭ وسيەت ءسوزى مۇلدە جوق، كوش جولى، اس بەرۋ، اسقا شاقىرۋ، ات سىناۋ سۋرەتتەرى شوقاننىڭ جازۋىنداي شالقىتا الماي، قىسقا- قىسقا، كىبىرتىكتەپ جازىلعان».

كەڭەس وداعى داۋىرىندە «ماناس» ەپوسىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ ىرگەسىن كەڭىتكەن ايگىلى ءسوز زەرگەرى، زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بولعانى بارشاعا ءمالىم. ول شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سوقپاعىن جاڭعىرتىپ، ماناستانۋدى جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرەدى. دانىشپان اۋەزوۆ ساعىمباي وروزباقوۆتان ىبىراي ابراحمانوۆ جازىپ العان ەپوس نۇسقاسىمەن العاش 1928 -جىلى فرۋنزەدە تانىسادى.

اكادەميك- جازۋشىنىڭ ماناستانۋعا قوسقان شوقتىقتى ەڭبەگىنىڭ بىرەگەيى - «كيرگيزسكيي گەرويچەسكي ەپوس «ماناس» دەگەن كولەمدى زەرتتەۋى. مونوگرافيالىق ەڭبەكتىڭ العاشقى نۇسقاسى 1934 -جىلى الدەقاشان دايىن بولعان.

اۆتور ونى ءارتۇرلى ساياسي- يدەولوگيالىق كەدەرگىلەرگە بايلانىستى وزەگىن وزگەرتپەگەنىمەن ءار جىلدارى شۇقشيىپ رەداكسيالاپ، ەسەلەپ وڭدەپ، بولاتتاي شىنىقتىرىپ، شىڭداي تۇسكەنى بايقالادى. بۇل ىرگەلى زەرتتەۋىندە مۇحاڭ ەپيكالىق مۇرانى تۇگەل تۇركىلىك كەڭىستىكتە زەرتتەگەندە عانا شىنايى ناتيجەگە جەتۋگە بولاتىنىن باعدارلاپ، كونسەپتۋالدىق سونى ءتاسىل ۇسىنادى. جىردى كۇلتەگىن، تونىكوك مۇراسىمەن بىرلىكتە زەرتتەۋدى ۇسىنىپ، ەپوستىڭ شىعۋ تەگىن بايىرعى قىرعىز حاندىعىمەن ۇشتاستىرادى.

«ماناس» ەپوسىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىن ارنايى تاراۋ ەتىپ تالداپ، بۇل ەپوستىڭ ىلكى سيۋجەتى ІХ-Х عاسىر تۇسىنداعى قىرعىز قاعاندىعى داۋىرىندە تۋۋى ىقتيمال دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپ، ومىرشەڭ دە ءورىستى يدەيا ۇسىنادى.

 ماسەلەن، جالپى تۇركىلىك قاھارماندىق ەپوس سيۋجەتىنىڭ كونە ۇلگىلەرى ورحون- ەنيسەي ماتىندەرىنەن باستاۋ الۋى مۇمكىن دەگەن باعالى پىكىر ءبىلدىرىپ: «تاس جازۋدا كۇلتەگىن ەپوستاعى قاھارمانداي جەڭىلۋدى بىلمەيتىن باتىر تۇلعاسىندا ەسەيەدى. بايانداۋلاردا حرونولوگيالىق رەتتىلىك ساقتالعان: كۇلتەگىننىڭ ون التى جاسىنان قىرىق جەتى جاسىنا دەيىنگى نەگىزگى ەرلىكتەرى، ءومىرىنىڭ اقىرى سۋرەتتەلەدى. مۇندا قاھارماندىق ەپوستىڭ سيۋجەتىنە ۇقساستىق بار» دەپ جازادى.

 وسىلايشا «ماناس» جىرىنىڭ كونە تۇركىلىك تامىرىنا عىلىمدا العاش رەت ساۋلە تۇسىرگەن كەمەڭگەر 1952 -جىلى 8 -ماۋسىمدا فرۋنزە قالاسىندا وتكەن ءدۇبىرلى تالقىلاۋ جيىندا «ماناس» جىرىن يدەولوگيالىق شابۋىل جاساۋشىلاردان بىلىمدارلىقپەن قورعاپ، ەپوستىڭ قايتادان ءومىر سۇرۋىنە كەپىلدىك بەرەدى.

ماسكەۋدەن ماناستى زياندى، بۋرجۋازياشىل، ءدىنشىل، حالىققا جات ەپوس دەپ جاريالاپ، قارا قۇيىن سوقتىرىپ، ەپوسقا قارالى ۇكىم شىعارعالى كەلگەن پروفەسسور الەكساندر بوروۆكوۆ باستاعان توپ دەگەنىنە جەتپەي قالادى. سول كۇنى «ماناس اقتالدى!» دەگەن ءسۇيىنشى اقجولتاي حابار بىشكەك اسىپ، بۇكىل باۋىرلاس جۇرتتى تەبىرەنتىپ جىبەردى.

مىنە، بۇل دا مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ جايساڭ جاندى جازۋشى عانا ەمەس، الاشتىڭ ازۋلى كوكجالى ەكەنىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر مىسال سەكىلدى. ەلباسى باستاماسىمەن قۇرىلعان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى اعايىن ەلدەر اراسىنا التىن كوپىر بولعان قاسيەتتى مۇرالار مەن تاۋ تۇلعالار شىعارمالارىن زەردەلەپ، تاعىلىم ءتۇيۋدى الدىڭعى بۋىن ۇلت كەمەڭگەرلەرىنەن بۇگىنگە ۇلاسقان ءداستۇر ساباقتاستىعى رەتىندە ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى. ماسەلەن، اكادەميا العاش رەت اۋقىمدى «ماناس» ەنسيكلوپەدياسى مەن «ماناس» سوزدىگىن جوعارى ساپالى دەڭگەيدە جارىققا شىعاردى. بۇل دا بولسا، ەنشىسى بولىنبەگەن ەلدىكتىڭ كورىنىسى، رۋحاني ينتەگراتسيانىڭ جەتىستىگى.

تۇگەل تۇركى تۋ تىككەن - تۇركىباسى

«ماناس» ەپوسىنىڭ تەك قىرعىز تاريحى عانا ەمەس، تۇگەل تۇركىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق تاريحى ءۇشىن دە باعا جەتپەس قازىنا ەكەنى بەلگىلى. ماسەلەن، دارياداي داستاننىڭ س. وروزباقوۆ نۇسقاسىندا تاشكەنتتى بيلەپ تۇرعان قىتاي اسكەرىنىڭ قولباسشىسى پانۋس حاننىڭ قالىڭ قولىمەن تۇركىلەردىڭ شايقاسى باياندالادى. داستانعا قۇلاق تۇرسەك، شايقاس قىزعان تۇستا ماناستىڭ كەڭەسشىسى باقاي قىتاي قولىنداعى تامىرلاس تايپالارعا ۇران تاستايدى.

تۇركى مەن موڭعولدىڭ تۋىس ەكەنىن ەسكە سالىپ، باۋىرلاردى بىرلىككە ۇندەيدى. مۇنى ەستىگەن قارسى جاقتاعى تۇركى تايپالارىنىڭ كوسەمدەرى كەڭەس قۇرىپ، اقىلداسا كەلە، ءتورت ءجۇز مىڭ اسكەردەن قۇرالعان قالىڭ قولدى الىپ كەتەدى. وسىلايشا تاشكەنتتەن جەتكەن جاۋجۇرەك جاۋىنگەرلەر ماناستىڭ باھادۇرلەرىمەن بىرىگىپ، جاۋدى قورشايدى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان قاندى شايقاستا جاۋ جاعى كۇيرەي جەڭىلەدى.

 «تۇركىنىڭ ءبارى دۇركىرەپ،

 كۇن باتىس جۇرتى كۇركىرەپ،

 قازاق، قىرعىز، وزىبەك» باستاپ، تۇگەل تۇركىنىڭ باسىن قوسقان قۇتتى جىلاندى جەرىنىڭ سودان بەرى «تۇركىباسى» دەپ اتالعانىن العا تارتقان داستان: «تۇركى ۇلى تۇتاس بىرىكسە، كەلە الماس وعان دارمەنىڭ» - دەپ، باۋىرلاستاردىڭ بىرلىگىنەن تۋاتىن قۇدىرەتتى كۇشتى تۋ ەتىپ جىرلايدى.

 «قازاق، قىرعىز بىرىكتى،

 قىتايلاردىڭ سورى ەكەن.

 التى ءجۇز مىڭ قول بولىپ،

 ارادا قىتاي قامالىپ،

بۇرىنعى اتى جىلان سۋ،

 تۇرىك- وعلى تۇمەن بارعانى.

 باس قوستى ءبارى تۇرىك دەپ،

 جىلاندى اتى جوعالىپ،

 تۇركىباس اتقا قالعانى.

 تۇركىباس اتى ءوشىپتى،

 قازىرگى اقىر زاماندا،

 تۇلكىباس اتقا كوشىپتى» - دەيدى داستان. وسى ورايدا بىرنەشە ماسەلەگە دەن قويۋ قاجەت سياقتى. ءبىرىنشىسى - تۇركىباسى اتاۋى. راسىندا، ءارىسى تۇركى، بەرىسى قازاق تىلىندە «ر» مەن «ل» دىبىستارىنىڭ ورىن اۋىستىرۋى ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن، «مۇسىلمان» ءسوزى كەيدە «مۇسىرمان» دەپ ايتىلسا، «زارار» ءسوزى دە «زالال» رەتىندە قولدانىلا بەرەدى. سول سياقتى «قاپەرىمدە» دەگەن ءسوز «قاپەلىمدە»، «رۇقسات» ءسوزى دە «ۇلىقسات» دەپ ايتىلىپ، «ر» مەن «ل» دىبىستارى ءوزارا وزگەرىسكە ۇشىرايدى. مۇنى كەزىندە ايگىلى تۇركى سوزدىگىنىڭ اۆتورى ماحمۇد قاشقاري دا ەسكەرتكەن ەكەن.

 ەندەشە اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد 1893 -جىلعى ورتالىق ازياعا ساپارىنىڭ ەسەبىندە جازعانداي، تۇركىباسىنىڭ اۋەلگى اتاۋى وزگەرىسكە ۇشىراپ، ەل اراسىندا تۇلكىباسىعا اينالىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان «ماناس» داستانىندا: «تۇلكىباسى، سايرامدى، تۇپكى اتتارىن اۋدارىپ، تۇزەگەن نەشە جايلاردى»، دەپ جازىلۋىندا ۇلكەن ءمان بار دەپ ويلايمىز.

وسىعان بايلانىستى، تۇلكىباستى «تۇركىباسى» دەپ اتاۋ جونىندەگى ۇسىنىستى قولدايمىز. ەكىنشىدەن، قۇدىرەتتى ەستەمي قاعان وردا تىككەن ەكىتاۋ - اقباس الاتاۋ مەن قارت قاراتاۋدىڭ ءتوس تۇيىستىرگەن تۇسىندا، تاريحي جىبەك جولىنىڭ بويىنا ورنالاسقان تۇلكىباسى توپىراعى اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد ايتاتىن مىڭبۇلاق پەن ءجۇزباستاۋدان الىس ەمەس. ال قىتاي دەرەكتەرىندە اتى ايرىقشا اتالاتىن ءشوبى شۇيگىن، اڭ- قۇسى مول مىڭبۇلاق جەرى كوك تۇرىكتەردىڭ نەگىزىن قالايتىن ون وقتاردىڭ وردالى ورداسى ءھام قاعاننىڭ جاز جايلاۋى بولعان. قىتاي ساياحاتشىسى سيۋان جيان ءوز جازبالارىندا كوك تۇرىكتەردىڭ قاعانىن مىڭبۇلاقتاعى جايلاۋىندا كورگەنىن ايتادى.

باعزىنىڭ ءبىر بايانى «كونە تاڭناما» كىتابىندا توڭ يابعۋدىڭ تۇركى قاعاناتىنىڭ ورداسىن شاشتىڭ (تاشكەنت) تەرىسكەي جاعىنداعى مىڭبۇلاققا كوشىرگەنى جازىلعان. داستاندا ايتىلاتىن جىلاندى وزەنى ارىس، قۇلان، اقسۋ، جاباعىلى، كەمەرباستاۋ، كۇمىسباستاۋ، كوكبۇلاق، ماشات، بالىقتى سياقتى تۇلكىباس جەرىنەن باستاۋ الاتىن وزەندەردىڭ ءبىرى.

 ايتا كەتەرلىك جايت، وسى جىلاندى الاتاۋ مەن قاراتاۋدىڭ اراسىنداعى كەڭ جازىقتى القاپتا جالعىز كىندىكتوبە بولىپ تۇرعان تۇركىباسى جوتاسىنىڭ جانىنان باستالادى. ۇشىنشىدەن، تارلان تاريحتان بەلگىلى، تۇركىلەر مەن مۇسىلمانداردىڭ بىرلەسكەن قولى شىعىستان جەتكەن قىتاي قاۋپىنە قارسى تۇرىپ، 751 -جىلى وسى مىڭبۇلاققا جاقىن قازىرگى جۋانتوبە جەرىندەگى اتلاح (وتلاق) قالاسىندا كەسكىلەسكەن شايقاس بولعان.

قىتايلىق قولباسشى كاو شيەن- چي تاشكەنت ءامىرشىسى باعاتۇر تۋدۋندى ازاپتاپ ولتىرگەننەن كەيىن دۇركىرەي كوتەرىلگەن تۇركىلەر مۇسىلمانداردان كومەك سۇرايدى. زياد يبن ساليح باستاعان مۇسىلمان اسكەرى مەن تاڭ اسكەرى بەتپە-بەت كەلىپ، كەسكىلەسكەن شايقاس بەس كۇنگە سوزىلادى. سوعىستىڭ سوڭعى كۇنى تاڭ اسكەرى ساپىنداعى قارلۇقتار كوتەرىلىس جاساپ، تۋ ۇستاپ تۋىستارى جاعىنا شىعىپ، جاۋدىڭ ءبىر بۇيىرىنەن ويسىراتا سوققى بەرەدى. ەسەڭگىرەپ قالعان تاڭ قوسىنى قوس تاراپتىڭ قىسىمىنا شىداماي، مايدان دالاسىن تاستاپ قاشادى. يبن ءال- ءاسيردىڭ جازۋىنشا كاو شيەن-چيدىڭ 50 مىڭ اسكەرى جەر جاستانىپ، 20 مىڭى قولعا تۇسكەن.

 وسىلايشا شىعىستان تونگەن قاۋىپتىڭ بەتىن ءبىرجولا قايىرعان تۇركى تايپالارى مۇسىلماندارمەن ەتەنە ارالاسىپ، ناتيجەدە لەك- لەگىمەن يسلام ءدىنىن قابىلداي باستاعان.

 ەندەشە تاريحتا «تالاس سوعىسى» دەپ اتالاتىن بۇل ۇلى شايقاس شاش جەرىنەن باستالىپ، اتلاحتا اياقتالعان دەۋگە نەگىز بار. ال تاشكەنت پەن اتلاحتىڭ، سايرام مەن مىڭبۇلاقتىڭ اراسىنداعى جازىق دالا - تۇركىباسى جەرى. كەسكىلەسكەن شايقاستىڭ بەتبۇرىستى كەزەڭى وسى تۇستان باستالىپ، قاشقان جاۋدى تالقانداۋ اتلاح قالاسىندا اياقتالۋى بەك مۇمكىن. مىنە، مىڭجىلدىقتاردىڭ شەجىرەسىندەي «ماناس» داستانى وسى اقيقاتقا مەڭزەپ تۇرعانداي. ەندەشە ماڭگىلىك ەلدىڭ سارىنى ىسپەتتى ماناستى قايتا، قايىرا وقيىق.

 

دارحان قىدىر-ءالى